O'zbekiston ERK Demokratik Partiyasi

Абдусаттор Жуманазар. “Тутқун”

Тутқуннинг бир лаҳзалик ҳолини ёритишга ҳарчанд уринаётгандим. Темирни лағча чўғга айлантириб, исталган шаклга солиш мумкин. Бироқ айни дамда бисотимдаги бор сўзлар унинг бир лаҳзалик ҳолини ифодалашга ожиз эди.

Абдусаттор Жуманазар. “Тутқун”
189 views
04 November 2012 - 9:09

Абдусаттор ЖУМАНАЗАР

Тутқуннинг бир лаҳзалик ҳолини ёритишга ҳарчанд уринаётгандим. Темирни лағча чўғга айлантириб, исталган шаклга солиш мумкин. Бироқ айни дамда бисотимдаги бор сўзлар унинг бир лаҳзалик ҳолини ифодалашга ожиз эди. “Нақшбандийа тариқатининг йирик вакили”, “ваҳдат аш-шуҳуд кашфиётчиси”, “иккинчи минг йилликда диннинг буюк қувватлантирувчиси”, “барча ҳоллар соҳиби”… Бу каби таърифлардан кўнгилдаги истак ҳосил бўлмаяпти.

Ҳозир бошимда чарх ураётган фикрларни “қора туйнук”ка йўналтирсам, унинг қиёфаси сўзларимда тўлиқ ва жонли акс эта бошлайди. Қора туйнук – бутун бошли оламлар банди этиладиган чоҳ. У ерда нур сўнади, товуш ўчади. Улкан сайёралар унинг бағрида чинақай[1] тирноғидек жойга жо бўлиб кетади. Илм-фаннинг энг сўнги русумдаги замонавий ускуналарига ҳам тутқич бермас тиним нималигини билмайдиган майда заррачалар у ерда ҳаракатини буткул йўқотади. У ерда барча мавжудот ўзига хос бўлган нарсасидан айрилади. Бундай Қисматнинг коинотда қандай осилиб тургани ҳайратли… Бироқ сўзлар орқали бу манзилга кириб-чиқиш мумкин.

Азалнинг мана шундай маконига бориб кела оладиган сўзлар бу Тутқун қошида ҳолсиз эди.

*   *   *

XVII аср бошларида Ҳиндистон заминида нақшбандийа тариқати фавқулодда тараққий топди ва шиддат билан ёйила бошлади. Бу жараённинг бош манбаи Хожа Муҳаммад Боқибиллоҳ Деҳлавий ҳамда Шайх Аҳмад Сирҳиндий эди. Хайрли ва баракатли туртки эса мукаррам ўлка Туркистон тарафлардан бўлганди… Бу мухтасар мақолада Аҳмад Сирҳиндий ҳаёти ва сулукдаги фаолиятига қисқагина тўхталамиз.

Тарихий манбаларда у ҳижрий 971 йили шаввол ойининг 14-куни (1564 йил, 26 май) Ҳиндистоннинг Сирҳинд шаҳрида дунёга келгани кўрсатилади. Отасининг исми Абдулаҳад эди, етти нафар фарзанди бўлган. Аҳмад Сирҳиндий уларнинг тўртинчисидир.

Муҳаммад Ҳошим Кешмий унинг насабини 26 аждоди орқали қуйидаги тартибда хулафои рошидинларнинг иккинчиси Умар ибн ал-Хаттоб (582–644) рози оллоҳу анҳуга етказади: Шайх Аҳмад Сирҳиндий – Шайх Абдулаҳад – Шайх Зайнул Обидин – Шайх Абдулҳай – Шайх Муҳаммад – Шайх Ҳабибуллоҳ – Имом Рофиъиддин Хожа Hyp – Хожа Насириддин – Хожа Сулаймон – Хожа Исҳоқ – Хожа Абдуллоҳ – Хожа Шуъайб – Хожа Аҳмад – Хожа Йусуф – Султон Шаҳобиддин Али ал-маъруф би Фарруҳшоҳ Кобулий – Хожа Насриддин – Хожа Маҳмуд – Хожа Сулаймон – Хожа Масъуд – Хожа Абдуллоҳ – Воиз ал-Акбар – Хожа Абдул Фатҳ – Хожа Исҳоқ – Хожа Иброҳим – Хожа Носир – Хожа Абдуллоҳ – Амир ал-Мўминин Умар ал-Форуқ рози оллоҳу анҳу.

Кешмийнинг таъкидлашича, Шаҳобиддин Али Фарруҳшоҳ ал-Форуқий Ғазнавий султонлар саройида вазирлик лавозимида эди. Бир қанча муддат Кобулда яшагани туфайли Кобулий нисбаси билан ҳам юритилади. Ғазнавийлар давридаёқ унинг авлодлари Ҳинд диёрига келиб, бу ерда исломнинг тарқалишига хизмат қилади.

Унинг олтинчи аждоди имом Рофиъиддин Хожа Нур ўз замонасида машҳур бўлган. У барча зоҳирий ва ботиний илмларни мукаммал тасарруф этган. Тариқат илмини Махдуми Жаҳон номи билан танилган Саййид Жалолиддин Бухорийдан ўрганган. У суҳравардийа тариқати намояндаси Баҳовуддин Мўлтонийнинг (ХIII аср) халифаси эди. Сирҳиндда яшаган.

Ҳазратнинг отаси Шайх Абдулаҳад ҳам (1521 йилда туғилган) Ҳиндистоннинг улуғ авлийоларидан эди. У мавлона Абдулқуддус раҳматуллоҳи алайҳи хизматида бўлиб, ундан чиштийа тариқати одоб- қоидалари бўйича таълим олади. Пирининг вафотидан сўнг унинг ўғли Шайх Рукниддин раҳнамолигида фаолиятини давом эттиради.

Қодирийа тариқатидаги силсиласи ўн восита билан Ғавсул Аъзам Абдулқодир Жилонийга (1077–1166) бориб етади.

Шайх Абдулаҳад ўғлининг тарбиясига жиддий эътибор қаратади. Хат-саводини чиқариш учун уни бошланғич мактабга топширади. Ўзи ҳам унга чиштийа ва қодирийа тариқати одобларидан таҳсил бериб боради. Аҳмад Сирҳиндий ёшлигида ниҳоятда тиришқоқ ва ғоятда истеъдодли эди. У кўпгина илмларни отасидан ўрганди. Жуда тез фурсатда Қуръонни ёд олади. Илмга чанқоқлик уни замонасининг илғор алломалари ҳузурига етаклайди. Сийалкот шаҳрига бориб, Камол Кашмирий хизматига киради. У Хожа Абдушаҳид Нақшбандий муриди ва даврининг энг билимдон кишиларидан эди. Ҳижрий 1017 (1608-1609) йили Сийалкотда вафот этган.

Ҳадис илми соҳасида шайхи муаззам ва қутби мукаррам Қутбиддин Ҳусайн Хоразмий Кубровийнинг (1466–1551) шогирди Йаъқуб Кашмирийдан дарс тинглайди.

У араб-форс тилларини пухта эгаллайди ва бу тилларда етук асарлар ёза бошлайди. Қуръон тафсирлари, “саҳиҳи ситта” ҳадисларини, ўзидан олдин ўтган кўпгина аҳлийуллоҳ ва машҳур алломалар асарларини зўр иштиёқ билан мутолаа қиларди.

Ривойат қилишларича, Ҳинд подшоси Жалолиддин Муҳаммад Акбаршоҳнинг (ҳукмронлик даври 1556–1606 йиллар) таниқли вазири адиб Абул Фазл Алломий ҳарфларига нуқталарини қўймасдан Қуръони шарифга тафсир битади. Мавлона Жамол Лаҳўрий каби Ҳиндистоннинг бир талай алломалари ушбу тафсирнинг муҳокамасига тўпланади. Мажлис аҳли анча баҳс-мунозаралардан сўнг бу тафсирни рад этишга қарор қилади. Гангиб қолган Алломий ул ҳазратни мажлисга чақиртиради ва вазиятни унга тушунтиради. Агар у мазкур тафсирнинг эътироф этилишига кўмаклашса, эвазига яхшигина туҳфа беришини ваъда қилади. Шунда Аҳмад Сирҳиндий қўлига қалам олади-да, қолдириб кетилган нуқталарни ўз ўрнига қўйиб чиқа бошлайди. Йиғилган алломалар унинг бу шаҳди ва илмидан, ақлининг теранлигидан ҳайрону лол қолади. Шу тариқа Алломий тафсири мукаммал этилади. Бу воқеа 1586 йили бўлиб ўтган ва бу пайтда у эндигина 21 ёшда эди. У худди ўша даврларда “Рисолаи исботи нубувват” (“Набийлик исботи ҳақида рисола”) ва “Рисолаи радди равофиз” асарларини ёзганди.

Гарчи Шайх Абдулаҳад ўғлини чиштийа ва қодирийа тариқати хирқалари билан тақдирлаган бўлса-да, у қодирийа тариқатининг яна бир вакилидан ҳам хирқа қабул қилган эди. У азиз мавлона Камол Киҳталийнинг набираси Шоҳ Искандар эди. Аҳмад Сирҳиндий ёшлик чоғида мавлона Камол Киҳталийнинг[2] ўзи билан ҳам кўришганди.

Бундан ташқари, у Хожа Муҳаммад Боқибиллоҳ билан учрашгунга қадар нақшбандийа тариқатидан ҳам яхшигина хабардор бўлган. Ҳинд тасаввуфшунос олими Аббос Резве унинг Агра шаҳрида нақшбандийа тариқатига қизиқиб, Хожа Убайд Кобулий раҳнамолигида “тавба” қилгани тўғрисида маълумот беради.

Келтирилган ушбу маълумотлардан кўриниб турибдики, Шайх Аҳмад Сирҳиндий ҳали ўзининг севимли устозини учратмасдан бурун кўпгина илм соҳаларида катта олимлик даражаси ва тариқатда муршидлик маснадига етишганди.

*   *   *

Ҳижрий 1007 йили ражаб ойининг 17-кунида (1599 йил, 13 феврал) ҳазратнинг отаси Абдулаҳад ибн Зайнул Обидин ўткинчи дунё кулбасидан бақо саройига сафар қилади. Шайх Аҳмад кўпдан бери ҳаж зиёрати ва Муҳаммад Мустафо салоллоҳу алайҳи вассалам равзаи муборакларини кўришни орзу қилиб юрарди. Бироқ падари бузрукворининг кексайиб қолгани ҳамда хасталаниб, парваришга муҳтожлиги сабабли бунга шошилмади. У отаси вафотидан сўнг Макка зиёратига йўлга тушади. Деҳлига келганда унга мавлона Ҳасан Кашмирий йўлиқиб, Хожа Боқибиллоҳни кўриб ўтишни маслаҳат беради. Шу тариқа улар ҳижрий 1008 йил рабби  ус-соний ойида (1599 йил, нойабр) учрашади.

Икки илоҳий шавқу-завққа лиммо-лим жозиб қалблар ишқ майидан сармаст бўлиб, бу дунёни буткул унутиб қўяди. Буни яна қандай таърифлаш мумкин? Муборак Маккага, ҳаж зиёратига кетаётган одам барча нарсани унутиб Хожа Боқибиллоҳ хонақоҳида уч ойдан зиёд қолиб кетса! Унинг учун бу хонақоҳ Каъба хонаси, ҳар эшитаётганлари Мустафо салоллоҳу алайҳи вассалам равзасидан таралаётган зиё каби эди. Аҳмад Сирҳиндий устозининг ўргатганларини ғоятда чанқоқлик билан қабул қиларди. Шогирдининг баланд парвози ва ноёб истеъдоди устозини ҳам бутунлай ўзига ром этиб қўйганди.

У пок эътиқоди ва пирининг тарбияти билан тариқатда юксак мақомга етишади. Уларнинг учрашувидан тўрт йил ўтиб, Хожа Муҳаммад Боқибиллоҳ оламдан кўз юмади ва муршидлик маснадида Шайх Аҳмад Сирҳиндий қолади.

Манбаларда унинг ўз ҳолини тасарруф этган тўрт юздан ортиқ шогирди бўлгани тўғрисида сўз юритилади. Уларнинг орасида Шайх Муҳаммад Тоҳир Лаҳўрий, Ҳaмид Бaнгoлий, Бaдиъуддин Сaҳарoнпурий, Нурмуҳaммaд Путаний, Aҳмaд Қурайш Бaркий,[3] Шaйx Музaммил, мaвлoна Қoсим Али, Ёрмуҳaммaд Қaдим, Ёрмуҳaммaд Жадид Тaлиқoний, Ҳaсaн Бaркий, Шaйx Aбдулҳoдий, Аҳмад Саҳаронпурий, Ҳoжи Xизр Aфғoн, Шaйx Йусуф Бaркий, Шайx Муҳибуллoҳ, Мавлавий Шайх Кaримиддин (Бoбo Ҳaсaн Aбдoл номи билан машҳур), Шaйx Исҳoқ Синдий, Aбдулвoҳид Лaҳўрий, Oмoнуллoҳ фақиҳ Лaҳўрий, Муҳaммaд Сoдиқ Бaдaxшoний, Салим Баннурий, Oдaм Бaннурий, Шайх Нурмуҳаммад Таҳовий, Шайх Ҳомид Таҳовий, Ғозий Гужоратий каби яна бир қанча халифалари ва илғор талабалари номлари алоҳида таъкидланади.

Муҳаммад Сиддиқ Кешмий, Тоҳир Бадахший, Хожа Муҳаммад Ҳошим Кешмий ва Бадриддин Сирҳиндийларнинг мужаддидийа-нақшбандийа тариқати Мовароуннаҳрга кириб келиши ва тарқалишида хизматлари беқиёсдир.

Шогирдлари, замондошлари ва кейинги даврларда яшаб ўтган издошлари уни эҳтиром билан Имом Раббоний Шайх Аҳмад Сирҳиндий ал-Форуқий[4] ал-Мужаддиди алфи соний[5] дея аташарди.

У ҳижрий 1034 йил сафар ойининг 29-куни (1624 йил, 10 декабр) Сирҳинд шаҳрида вафот этди. Ундан Муҳаммад Содиқ, Муҳаммад Саъид ва Муҳаммад Маъсум исмли уч нафар ўғил фарзанд қолгани ва улар ҳам орифлар зумрасидан эканини олдинги мақолада айтиб ўтдик.

Муаррих Ҳусайн Алининг хабарига кўра, Афғонистон ҳукмдори Шоҳи Замон (ҳукмронлик вақти XVIII аср охирлари) шайх қабри тепасига мақбара қурдирган.

*   *   *

Туркистон хонликлари узил-кесил барҳам топгунга қадар ўлкамизда машҳур бўлган бу шахс ҳақидаги маълумотлар ҳам Аҳмад Яссавий, Баҳовуддин Нақшбанд, Хожа Муҳаммад Порсо, Йаъқуб Чархий, Сўфи Оллоҳёр каби алломаларимиз қаторида мактаб ҳамда олий таълим дарсликларига киритилмади. Шўролар таълими ва ғоялари ХХ аср авлодлари қалбидан миллий хотиранинг кўплаб зарварақларини юлиб ташлаб, уларнинг ўрнини банд этишга улгурганди. Оқибатда ўзидан бой маънавий мерос қолдирган, бир замонлар номи тиллардан тушмаган, давраларда ҳурмат билан ёд этилган бу инсонни юртимизда биладиганлар 1950–2000 йилларда ҳам жуда камчиликни ташкил қилар, у ҳақидаги ахборотлар қашшоқ ва узуқ-юлуқ эди.

*   *   *

Мужаддиди алфи соний Шайх Аҳмад Сирҳиндий аштархонийлар даврида Бухоро хонлигидаги тасаввуф аҳли билан ҳам мунтазам алоқада бўлиб турган. Уларнинг айримлари ҳатто, тариқат таълимини ўрганиш ниятида Мовароуннаҳрдан Ҳиндистонга борган ва унинг даргоҳида илму эътиқод йўлида машаққат чекиб, юқори натижаларга эришганди. Бу тўғрида манбаларда учрайдиган маълумотлардан баъзиларини айтиб ўтамиз.

Мир Муҳaммaд Нўъмoн ҳазратнинг энг илғор халифаларидан эди. Ҳижрий 977 йили (1569-1570) Самарқандда туғилади. У таваллуд топишидан сал аввал отаси жаноб Имом Аъзам Абу Ҳанифа Нўъмон ибн Собитни тушида кўради. У: “Сендан бир саодатманд ўғил дунёга келади, уни бизнинг исмимиз билан атайсан”, деб тайинлайди. Мир Муҳаммад Нўъмоннинг отаси Мир Бузрук номи билан танилган Амир Жалолиддин исмли азиз эди. Этикдўз дарвеш бўлган ва сулукдаги нисбати ишқийа тариқатига туташади. У Самарқандда ишқийа тариқати улуғларидан таълим олган. Қосим шайх Карманагий (ваф. 1578) хизматида ҳам бўлган. Муҳаммад Ҳошим Кешмий унинг Мовароуннаҳр ва кейинчалик Кобул, Бадахшон вилоятларида яшагани ҳақида ахборот беради. Мир Муҳаммад Нўъмоннинг бобоси Саййид Ҳамидиддин ҳам уламолардан эди.

Мир Муҳаммад Нўъмон йигитлик чоғида Балхда Амир Абдуллоҳ Балхий Ишқийдан сулук сабоғини олади. Кейинчалик устози уни Ҳиндистонга юборади ва шу тариқа у нақшбандийа тариқатининг ҳинд тармоғи билан боғланади. Уни атрофидагилар Пири Булбул дейишарди. Қуръонни беҳад ёқимли ва сеҳрли қироат қиларканки, унинг тиловати пайтида ҳатто булбуллар хониш этишдан тўхтаркан. Устозига тегишли “Мактубот”нинг 123 хатдан иборат учинчи жилдини у тўплаган.

Мавлона Йусуф Самарқандий сулукдаги йўли ибтидосини Хожа Муҳаммад Боқибиллоҳ даврасида бошлаган. Кўп илмлар соҳиби, фозил ва гўзал ахлоқли эди. Устозининг вафотидан кейин Сирҳиндга келади ва Имом Раббоний ҳалқасига киради. Бу ерда у мақсадига етади. Ўлими олдида: “Алҳамдуллоҳ, дил нени талаб қилган бўлса, худди ўша бўлди”, дея жонини ҳаққа топширган экан.

Шайх Абдулҳай Сағонийоний XVII асрда ҳаёт кечирган. Манбаларда унинг ватани Ҳисори Шодмон атрофидаги Сағонийон (Чағонийон) мавзеси экани ёзилган. Баъзи муаллифлар унинг номини Шайх Абдулҳай Чокар Ҳисорий шаклида ҳам кўрсатади. Ҳиндистонга келиб устозининг олий остонасида кўп йиллар риёзат чекади ва иноят назарига эришади, хосиятли сирларидан воқиф бўлади, муборак лафзидан нурли ҳолларига оид сўзлар тинглайди ҳамда армонсиз хизматлар қилиб, фазилатлар касб этади.

Махдумзода Муҳаммад Маъсум ишорати ила устози хатлари мажмуаси “Мактубот”нинг иккинчи жилдини тўплаб кўчиради ва китоб ҳолига келтиради. Фурсат етиб, муршидининг кўрсатмасига биноан илм толибларига тариқат таълимини ўргатиш учун Патна шаҳрига жўнаб кетади. У ерда қисқа вақтда шуҳрат қозониб, маърифат тарқатади. Асҳобларидан Шайх Нурмуҳаммад унинг аҳволи тўғрисида мактубларида ёзиб қолдирган. Бадриддин Сирҳиндий ва Муҳаммад Ҳошим Кешмий асарларида ҳам мазкур аллома ҳаётига оид маълумотлар учрайди.

Мавлона Солиҳ Кўлобий шайхнинг яқин асҳобларидан, қадим Туркистон ҳудудидаги Кўлоб вилоятидан эди. У тариқат аҳли орасида кўп кезади. Бироқ кўнглидаги саволлар ва муаммоларга қониқарли жавоб топмайди. Кунлардан бир куни Агра шаҳри жомеъ масжидида Шайх Аҳмад Сирҳиндий мажлисига етишади. Шундан сўнг улар ўртасида пири муридлик муносабатлари бошланади. Мавлона Солиҳ Кўлобий ҳижрий 1038 йили (1629) вафот этади.

У “Маноқиби Аҳмад Сирҳиндий”, “Ҳидойат ат-толибин” каби асарлар ёзиб қолдирган. Мазкур асарларда мужаддидийа-нақшбандийа тариқати тартиб қоидалари ва тарихига оид қизиқарли маълумотлар бор.

*   *   *

Аҳмад Сирҳиндийнинг мовароуннаҳрлик Хожа Умак, Хожа Абдулғафур Самарқандий, махдумзода Абулқосим Имканагийларга ёзган мактублари сақланиб қолган.

*   *   *

Яна Тутқун қошига қайтамиз. Тепадаги сатрлар, Сирҳиндий ҳазратларининг тарихи бизни барибир унинг ҳузурига бошлаб келаверди. Сўз инсоннинг ботиний оламини ошкор қилади. Тутқуннинг ҳолини унинг ўз сўзлари орқали англаш осонроқ. Шайх Аҳмад Сирҳиндий мавлона Хожаги Абдулбоқи Имканагий муридларидан Хожа Умакка жўнатган мактубларининг бирида Тутқун ҳақида шундай ёзади:

“Бу ҳам Хожа Умакка. Яратганнинг ҳукми бирла юксакликдан қуйига туширилиб, йироқлаштирилиш ҳикмати хусусида битилди. Карам юзасидан бу мухлис номига юборган табаррук марҳаматномангиз мутолаасига мушарриф бўлдик ва ундаги олқишлар бизни беҳад қувонтирди. Не неъматдурки, озодлар тутқунларни ёд этар ва не давлатдурки, восиллар ғарибларга ғамхўрлик қилар. Чун, бу бечораи маҳжур ўзини висолга етишишга муносиб деб билмас. Зарурат важҳидан жойи номаълум ҳижрон кулбаси бўлди.[6] Яқинликдан қочиб, йироқликдан ором ахтарди. Висолни тарк этиб, айрилиқдан қўним топди. Озодликни ихтиёр қилиб, тутқунликка гирифтор бўлди. Оқибатда тутқунлик миннати ризқи бўлди. Байт:

Чун таъма хоҳанд з-ман султони дин,

Хок бар фарқи қаноат баъд аз ин.

(Таъма истар мендин чун, султони дин,

Не қолур эрса унда қаноатдин.)

Бу байтда сўзлар қовушмаган, ишоралар тарқоқдир. Узрлик бўлгайким, Оллоҳ таоло сизу бизни расуллар саййиди изидан бошласин, унга энг самимий олқишлар ва энг яхши қутловлар бўлсин!”

Бу Хожа Умакка юборилган иккинчи мактуб эди. Тутқуннинг ҳоли содда ва тушунарли баён қилинган. У Одамзотнинг кичиккина матнга сиғдирилган катта Тарихи… ҳам ўқувчига Ўрта асрлардаги шарқ адабиёти дунёсига кириш учун тутқазилган калит. Бу бир парча мактуб сўфийларнинг барча оҳу волалари, залворли ҳайқириқларини бағрига сингдирган жимжитликдир. Унда фақат “Ҳуш дар дам”, “Назар бар қадам”, “Сафар дар ватан”, “Хилват дар анжуман”, “Ёдкард”, “Бозгашт”, “Нигоҳдошт”, “Ёддошт”, “Вуқуфи замоний”, “Вуқуфи одатий”, “Вуқуфи қалбий” ҳалқалари билан кишанбанд қилинган Тутқунлар яшайди. Бу занжирлар туфайли уларнинг ҳуши ҳамиша ўзида бўлади; дунё молига қўли ва кибр ҳавосига боши; ҳақ йўлидан бошқасига қадами етмайди. Зулм қилолмайди… Бу ҳалқалар жаҳоннинг барча ҳукмдорлари занжирларидан-да, беркдир. Шайх Аҳмад Сирҳиндий бу тўғрида Хожа Умакка олдин ҳам хат ёзганди:

Хожа Умакка. Олий нисбат нақшбандийа тариқи бузругларининг мадҳи тўғрисида битилди. Тангри уларнинг сирларини муқаддас қилсин.

Алҳамдуллоҳ, бу мухлис номига марҳаматномаларини юборган ул тақво соҳибига саломлар бўлсин! Мактуб мазмуни бизни қувонтириб, масрур этди. Саломат бўлгайсизким, нақшбандийа олий силсиласи хусусида олқишлар айтиб, сизни уринтиришни истамасмиз. Бу бузругнинг, яъни махдумимиз (Тангри сирларини муқаддас қилсин) силсилалари байонида воқеъ бўлубдурки, ҳамма нисбатлардан юксакроқ нисбат[7] ҳозирлик[8] ва огоҳликдир.[9] Ва уларнинг наздида ҳозирлик мўътабардир. Ҳозирлик беғайбийатдир.[10] “Ёддошт”да[11] юзага келади. Бас, шундай экан, бу азизларнинг нисбати “ёддошт”дан иборатдир.

Бу фақирнинг фаҳми ожизича, “ёддошт”нинг асоси ҳазрат таоло ва тақаддусдан содир бўлгувчи ул зотнинг зуҳуридан иборат – тажаллийи зотдир. Ва бу зуҳурда асмо, сифат, шаййун[12] ва эътиборат[13] мулоҳазасиз мавжуддир. Бу тажаллини “барқий” дермишларки, “ламиҳи басир”[14], яъни жуда тез фурсатда шаййун ва эътиборат орадан кўтарилиб, яна пайдо бўлур. У яна шаййун ва эътиборат дарпардаси ортига ғойиб бўлади. Бас, бу тақдир бирла ғайбийатсиз ҳозирлик ифода бўлмас. Балки “ламиҳи басир”да ҳозирлик воқеъ бўлиб, кўпроқ вақт ғайбийат тургусидур.

Бу нисбат бу бузруглар қошида беэътибордир. Ваҳоланки, бу тажаллини ўзга машойихлар силсиласида ниҳойатун ниҳойа[15] дерлар. Ҳар вақтики, ҳозирлик доимий бўлиб, асло ёпинчиқ қабул қилмаса, асмо, сифат, шаййун ва эътиборат пардаси муттасил тўсиқ бўлавермасдан мутажаллий бўлса, ҳозирлик ғайбийатсиз бўлади. Шундай экан, бу бузруг нисбатини ўзгалар нисбатига қиёс қилиб, унинг бошқа ҳамма нисбатдан юқори эканини очиқ эътироф этиш лозим. Бу янглиғ ҳозирлик гарчи аксар мардум наздида йироқ кўринур. Аммо, шеър:

Ҳунаййал арбобун наъим наъимуҳа,

Ва-л-лилошиқул мискинҳо йатажарруъ.

(Дунёпарастлар учун у – дунё бас,

Ошиқу мискинларга қатра холос.)

Бу олий нисбат шундай бир ғаройиб йўл барпо қилибдиким, агар ўзга тариқа арбобига бу силсила ҳақиқатдан ҳам бузрукроқ дейилса, шаксизки уларнинг барчаси инкор мақомига келади. Ва бузрук қавм орасида алҳол, бу нисбатнинг одатдаги оддий ҳол эканига ишонмаслар. Субҳона таоло шуҳуди[16] ҳақнинг ҳозирлигидир. У шоҳидий ва машҳудий[17] васфдан буткул мусаффодир. Агар хусусияти мавҳумликдан юқорироқ ва зоҳирда давомий бўлса, таважжуҳи[18] кучсиз одатий ҳолдан холи туради. Бу нисбат фақат жазаба мақомида мавжуд бўлади. Унинг мавҳумликдан юксаклиги зоҳирлик сабаби эмасдир. У “ёддошт”га хилоф равишда маъноси айтиб ўтилдики, жазаба мукаммал бўлгандан кейингина ҳосил бўлиб, сулук мақоматининг барқарорлиги ва олийлигидир. Унинг олийлик даражаси ҳеч кимсага махфий эмас. Агар махфий бўлса, уни ҳосил этишга тиришур бас. Ҳасадгўй ўз ҳасадини, ноқис ноқислигини тан олса узрлидир. Қитъа:

Қосири гap кунад ин тоифи ро таъна ва қусур,
Ҳошалеллоҳ ки бар ором бизабони ин геле ро.
Ҳама шерони жаҳон басте ин силсилаи анд,
Ру би аз ҳийлаи чесон бигусалид ин силсиле ро. 

(Қусур излаб, таъна қиладур агар фаҳми кам,
Унинг фисқу фасодидан омон сақлагин эгам.
Бу занжирга боғланмиш жаҳоннинг барча шери,
Уза олгайми уни бирор найранг ё фириб)
Аввал ҳам охири хайрли, бўлсин!”

Хожа Умакка ёзилган бу хатлар “Мактубот”нинг Ёрмуҳаммад Жадид Толиқоний тўплаган биринчи жилдидан олинди.

*   *   *

Жалолиддин Муҳаммад Акбаршоҳ ҳукмронлигининг охирги йиллари саройдаги иғволар қутқуси натижасида Шайх Аҳмад Сирҳиндий Гвалийор қалъасига зиндонбанд этилади. Ҳиндистоннинг энг ваҳимали зиндонида бир-бирига мутлақо зид икки дунё – Руҳ ва Нафс тутқунлари учрашади…

Зиндoн бoшлиғи Ҳазратнинг ашаддий душмани – давлат вазирининг укаси эди. Вазир вазиятдан фойдаланиб иниси орқали уни ҳар хил қийноқлар билан азоблашга ҳаракат қилади. Бироқ кутилмаган воқеа юз беради. Ҳaзрaтнинг соф эътиқоди, сaбри, илми вa гўзал ахлоқи таъсирида зиндoнбoши хулқидаги қусурларини тўғрилаб, тавба қилади вa унинг тaлaбaлaридaн биригa aйлaнди. Талончилик, қотиллик, ўғрилик ва турли қаллобликлар билан банди қилинган юзлаб маҳбуслар ҳам ўз қилмишларидан изтироб чекиб, ҳақ йўлига киради. Ҳолбуки, уларнинг орасида буддҳавий, ҳинду ва бошқа ғайридинлар ҳам кўп эди. Жамият назарида хосиятсиз бўлган бу қўрқинчли макон Ҳазратнинг шарофати билан Имон манзилига айланади.

Акбаршоҳдан сўнг тахтга ўғли Шоҳ Жаҳон ўтиради ва Аҳмад Сирҳиндийни Гвалийор зиндонидан озод қилади.

*   *   *

У ўзидан бой ёзма маънавий мерос қолдирган. Унинг “Рисолаи дафиъ шубҳаҳот” (“Шубҳаларни даф қилиш ҳақида рисола”), “Маъорифи ладунийа” (“Илоҳиётни англаш”), “Ал-мабдаъ ва-л-маод” (“Ибтидо ва интиҳо”), “Мукошафати ғайбийа” (“Ғойибнинг аён бўлиши”), “Радди равофиз” (“Шиавий қарашлар радди”), “Рисолаи исботи нубувват” (“Набийлик исботи ҳақида рисола”), “Дар таҳқиқи калимаи таййиба” (“Таййиба калимасининг тадқиқи”), “Шарҳи рубоийоти Шайх Муҳаммад Боқибиллоҳ”, 535 мактубни ўз ичига олган уч жилдлик “Мактуботи имом Раббоний” (“Имом Раббоний мактублари”) каби асарлари ЎзР ФА Абу Райҳон Беруний номидаги қўлёзмалар хазинасида сақланмоқда.



[1] Жимжилоқ.

[2] Киҳтал – Сирҳинд атрофидаги қишлоқ номи.

[3] Барк – Кобул ва Қандаҳор ўртасида жойлашган мавзе.

[4] “Форуқий” нисбаси унинг Умар ибн ал-Хаттоб ал-Форуқий (Тангри уни раҳмат қилсин) авлоди эканига ишорадир.

[5] Мужаддиди алфи соний – “Иккинчи минг йилликда динни янгиловчи (қувватлантирувчи)” мазмунини билдиради.

[6] Ҳижрон кулбаси – пирнинг хонақоси. Аслида бутун ер курраси – ҳижрон кулбасидир. Одам арши аълодан қувғин қилиниб, пастга туширилди ва ерда яшашга мажбур бўлди.

[7] Нисбат – тариқатда мақомлар ўрнини ифодалайди.

[8] Ҳозирлик – сўфий назарида у сезгининг энг олий кўринишидан бири. Бунда солик ва Тангри ўртасидаги тўсиқ-парда кўтарилади ва яқин мулоқот бошланади. Бу ҳолни фақат олий мақом сўфийлардагина кузатиш мумкин.

[9] Огоҳлик – атрофда ва ўзида содир бўлаётган воқеаларда Тангри иштирокини ҳис қилиб туриш. Айрим  ҳолларда ҳозирлик билан тенг маънода ҳам ишлатилади.

[10] Тўсиқ ва пардалардан холи.

[11] Ёддошт – нақшбандийа сулукидаги саккизинчи қудсий сўз. Бунда солик қалбида Тангри муҳаббатидан ўзга нарса қолмайди. Солик доимий огоҳлик билан завқу шавққа тўлиб, уни ёд этади. Шунда ғайбийатсиз ҳозирлик пайдо бўлади.

[12] Шаййун – нарса, моддий мавжудот.

[13] Эътиборат – диққатни чалғитувчи ҳамма нарса.

[14] Ламиҳи басир – Қуръони каримдаги “Наҳл” (“Асалари”) сурасининг 76, “Қамар” сурасининг 50-оятларига ишора. “Каламиҳ ал-басари” – бир қарагунча, кўз очиб юмгунча маъносида. Жуда тез содир бўлиш.

[15] Ниҳойатун ниҳойа – манзилнинг охири, поёни.

[16] Субҳона таоло шуҳуди – Тангрининг намоён бўлиши, сезилиши.

[17] Шоҳидий ва машҳудий – гувоҳ бўлувчи; кўриб, кузатиб туриш ҳолати.

[18] Таважжуҳи – юзланиши, яъни Тангрининг соликка эътибор бериши.