Карвонсарой, Бухоро, 1890 йил.

Абдурауф ФИТРАТ

Нажот йўли

(14-қисм)

ЖЎҒРОФИЯ

Жўғрофия — ер юзи ва ундаги аҳолининг аҳволини ўрганади. Бу илм ҳам жуда қадимдир. Ислом уламолари уни юнонлилардан ўргандилар. Кўп олимлар жаҳд ва ҳаракатлар қилиб бу илмни ислоҳ этиб ривожлантирдилар. Ислом уламоларининг баъзилари бу илмнинг ривожи ва тараққиёти учун Бағдоддан Чингача саёҳат қилиб, маълумотлар йиғиб бу илмни бойитдилар. Шундай олимларнинг баъзиларини зикр этамиз. Аллома Абу Исҳоқ Истахрий¹⁴⁸ 340 йили олам бўйлаб саёҳат этиб, жўғрофия илмига оид «Китобул-ақолим» («Иқлимлар ҳақида китоб») номли асар ёзди. Фаранг олимлари қадимий жўғрофияга оид бу асарни энг мўътабар ҳисоблаб, ўз тилларига ўгирганлар. Ибн Ҳавқал ал-Маъсулий¹⁴⁹ 28 йил саёҳат қилиб 350 йили «Ал- масолик ва ал-мамолик» («Йўллар ва мамлакатлар») номли хусусий жўғрофияга оид, яъни Арабистон қитъаси ҳақида баҳс юритувчи асарини ёзди. Алломаи шариф Идрисий¹⁵⁰ 493 йили таваллуд топиб, 576 йили вафот этган, жўғрофия илмининг буюк намояндаларидан саналади. Рум, Миср, Андалус, Марокаш, Фаронса ва Ингилитар (Британия)га саёҳат қилиб Сажилиё (Сицилия)га келиб, шу ернинг подшоҳига кумушдан ер куррасини ясаб берган ва жўғрофияга оид «Нусҳатул-муштоқ фи ахборил-офоқ» номли асар ҳам ёзган. Хулласи калом, ислом уламолари жўғрофия фанининг ривожига катта ҳисса қўшганлар, ислом алломаларининг кўплари бу илм билан шуғулланганлар. Биз шуларни зикр этганимиз кифоя.

Энди жўғрофия фани бизга керакми-йўқми деган саволга келсак, шуни айтишим лозимки, биринчидан, бир мулк тижоратини ривожлантириш учун бу илмни ўрганишимиз зарур. Иккинчидан, шу нарса маълумки, одамлар тараққиётга мойил бўладилар. Фитрату ақллари тақозоси билан икки дунё саодатига ноил бўлиш учун ҳаракат қиладилар. Шунинг учун ҳам одамлар аксар халқларнинг тарихи, ишлари ва ижтимоий қоидаларини билиб, ўзларига ибрат кўзгуси қилиб оладилар, миллатларнинг таназзул ва йўқ бўлишига олиб келган сабаблардан ҳазар қилиб, қайси қавм майдонга келиб тараққий этган бўлса, шу қавмнинг ривожланиш воситаларини билиб олиб, унинг йўлини танлайдилар. Шуни эътиборга олиб, Қуръони мажидда Худованди таоло ва аъло буюради: «Ўтган қавмлар қилмишларининг оқибатини билмоқ учун булар саёҳат қилмайдиларми?»¹⁵¹

«Эй мусулмонлар, албатта, сизлардан олдин қавмлар бўлган, ўрталарида қоида ва қонунлар бор эди, бас, сизлар саёҳат қилинглар. Пайғамбаримиз сўзларига кирмаган қавмларнинг ҳоллари нима бўлганлигини кўринглар»¹⁵².

Шундай қилиб, Аллоҳ таоло бу оятлар билан бизга ибрат олиш учун саёҳат қилишга буюради. Лекин бундай саёҳатларни жўғрофия илмини билмасдан амалга ошириш қийин. Иккинчидан, маълумки, саёҳат ҳар бир кишига ҳам тўғри келмайди. Шунда саёҳатга қодир бўлмаган киши бир жойда туриб Аллоҳ амрини бажараман деса, тарих ва жўғрофияни яхши билиши лозим.

Энди ақяий илмларнинг баёнига ўтамиз. Ақлий илмлар инсон фаолияти ва кашфиётларининг натижасидир. Бу илмлар умумий ва хусусий бўлмайди, яъни бу илмлардан бирини насроний илми, бирини мусулмонлар илми деб атаб ҳам бўлмайди. Бу илмлар инсоний илмлар, ҳар бир инсон жинси ва мазҳабидан қатъи назар улардан баҳраманд бўлиши мумкин. Бу илмларнинг умумий ҳайъатини ҳикмат дейдилар, у уч қисмдан иборат.

1. Табиий илм.
2. Риёзий илм.
3. Фалсафий илм.

Табиий илм ўз навбатида бир неча қисмдан иборат:

1. Табобат илми.
2. Табиий ҳикмат илми.
3. Наботот илми.
4. Махлуқот илми.
5. Маъданлар илми.

(давоми бор)

148.Абу Исҳоқ Истахрий — Абу Исҳоқ ал-Фориси ал-Истахрий (тах- минан 850—934 йй.), араб географи, асли эронлик. 930—933 йиллари кўп саёҳатлардан кейин «Китоб ал-масолик мамолик» (Йўллар ҳақида китоб) номли асарини ёзган. Китоб 950 йилдан кейин шуҳрат қозо- ниб, кейинчалик географлар учун бирламчи манба бўлган (тарж.).
149.Ибн Хавқал ал-Маъсулий — араб сайёҳи. «Ал-масолик ва ал-ма- молик» («Йўллар ва мамлакатлар») номли асарнинг муаллифи (тарж.).
150.Идрисий — Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Муҳаммад ал-Идрисий (1110-1165 йй.) араб географи ва сайёҳи. Мароккода оламга келиб, Қартобада таҳсил олган. Кўп саёҳатлардан сўнг Палермога Сицилия қироли Рожер II (1130—1154 йй.) саройига келиб, унинг амри билан асарлар ёзган (тарж.).
151.Қуръони карим, Муҳаммад сураси, 10-оят (тарж.).
152.Қуръони карим, Оли Имрон сураси, 8-оят (тарж.).