Нажот йўли
(10-қисм)
ҲАДИС ИЛМИ
Бу илми шариф икки қисмдан: 1. Ривоятул-ҳадис, яъни ҳадис ривоятлари илми. 2. Дироятул-ҳадис, яъни ҳадис усули илмидан иборатдир. Ҳадиснинг луғавий маъноси «сўз» демакдир, лекин дин уламолари ҳазрати Пайғамбар сўзлари, амаллари тақририни (ёзиб олинганларини) ҳадис деб айтганлар. Масалан, ҳадис китобларини ўқисангиз, Пайғамбар ҳазратлари фалон сўзларни айтганлар, бошқа жойда фалон саҳоба бир иш қилганда Пайғамбар манъ этмай сукут сақладилар, дея маълумот оласизлар.
Ҳадис илми саҳоба ва тобеъинлар замонларида бир мукаммал илм шаклига кирмаган эди. Бу илм олимлари билган ҳадисларини санадлари98 билан шогирдларига айтиб берганлар. Шогирдлари ўз навбатида ёдлаб, хотираларида сақлаганлар. Бора-бора замон ўзгарди, яҳудийликдан мусулмонликка ўтган одамлар ўзларининг хурофот ва қадим афсоналарини ҳам Пайғамбар ҳадислари суратида тузиб, одамларга ўқиб берардилар, баъзилари эса шахсий манфаатларини ўйлаб ҳадисларни ўзлари тўқиб чиқарардилар. Ислом олимлари бу ишнинг оқибати ёмон бўлишини тушуниб, иложини қидира бошладилар. Улар саҳиҳ (тўғри) бўлган ҳадисларни йиғиб, санад ва иснодлари99 билан китоб шаклига келтирдилар. Ҳадис илмининг матни юзага келди. Уламолар бунга ҳам қаноатланмай, саҳиҳ ҳадислар мавзули ҳадислар билан аралашиб кетмаслиги учун ҳадис илми усулини ўйлаб чиқдилар. Бу олимларнинг энг буюк ва мўътабари — Абдуллоҳ Муҳаммад ибни Исмоил Бухорий бўлиб, 194-санада таваллуд топиб, 256 ҳижрий йили вафот этгандир. Имом Бухорий 62 йил муборак умр кечирганлар.
Мазкур имомнинг маноқиби кўпдир. Ҳадис илмининг арбоби Ражоъ ибни Маржий100 «Имом Бухорийнинг фазилати эркакларнинг аёлларга бўлган фазилатларига баробардир», — дейди. Муҳаммад ибни Исҳоқ101 айтади: «Мен бу кўк гумбаз остида Имом Бухорийдек ҳадис олимини кўрмадим». Олимнинг ҳадислар китоби «Саҳиҳи Бухорий» номи билан машҳур. Имом Бухорий китобида етти минг икки юз етмишта ҳадисни зикр қилган, лекин баъзи ҳадислар такрор келган. Агар ана шу такрор бўлган ҳадисларни ҳисобидан чиқариб ташласак, тўрт минги қолади. Имом Бухорий шу тўрт минг ҳадисни 16 йил давомида олти юз минг ҳадис ичидан ажратиб олиб китобига киритган». Барча олимлар ҳадислар китоби «Саҳиҳи Бухорий»ни Қуръони каримдан кейинги энг мўътабар диний китоблардан, деб санаб келадилар.
Таажжублиси шундаки, ўша замонда Бухоро олимлари бу улуғ Имомни кофир деб Бухородан ҳайдаганлар, Имом жаноблари Самарқанд (нинг Хартанг мавзеи)га келиб қайғу ва алам билан вафот этганлар.
Алҳосил, ислом олимлари вақт ўтиши билан илми ҳадисни ривожлантирдилар, бу илмни ўрганмоқ юқорида айтилган далиллар туфайли бизга зарур ва лозимдир.