Абдурауф ФИТРАТ

НАЖОТ ЙЎЛИ

(39-қисм)

САРВАТ

Мазкур фазилатларнинг учинчи қисми сарватдан иборат. Қачондан бери жон куйдириб айтиб келяпманки, одам табиатан ҳар нарсага муҳтож махлуқ, яъни эҳтиёж одамнинг табиий интилишидир.

Шу ерда масъалага умумийроқ қарасак, табиатдаги жамики махлуқлар муҳтож ва мажбурлар, то тирик эканлар, эҳтиёжларини қондиришга ҳаракат қиладилар. Одамзод ёки махлуқ эҳтиёжларининг ҳужумига қарши турса, бошқача ибора билан айтганда, танбаллик ёки сустлик туфайли эҳтиёжларини қондирмаса, бешубҳа маҳв ва нобуд бўлади. Масъалан, ҳар бир егуликка муҳтож жондор агар сайъ-ҳаракат қилиб, нарса топиб емаса, кўпи билан икки-уч кун яшаб кейин ўлади.

Бу хусусда ҳамма махлуқлар баробарлар, лекин одамнинг ва махлуқнинг эҳтиёжлари ўртасида бир фарқ бор. Махлуқнинг эҳтиёжлари доимо бир хилда бўлади. Бундан бир неча йил илгари оташаробага муҳтож эмас эдик. Бугун эса оташароба одамларнинг заруриятига айланди. Бугун одамлар тайёраларга унча муҳтож эмаслар. Лекин, шубҳа йўқки, бир неча йилдан сўнг бу ҳам одамзоднинг заруриятига айланади. Шу ерда хотирангизга одамзод эҳтиёжининг тараққий этишига сабаб нимада, деган савол келади. Ҳозир шу жиҳатга эътиборимизни қаратсак.

Аслида башарнинг эҳтиёжи тараққий этмайди ва ўзгармайди. Одамларнинг эҳтиёжлари азалдан қандай бўлган бўлса, ҳозир ҳам шундай. Эҳтиёжларнинг сабабини бартараф этиш усулларигина тараққий этиб, ўзгариб туради. Масъалан, одамлар кийимга доим муҳтож. Аммо ибтидоий одамлар бу эҳтиёжларини махлуқ терилари ёпиниб, кейинроқ тикилмаган дағал бўзга ўраниб қондиришган. Бугун эса бу эҳтиёж турли-туман, ранго-ранг кийимлар кийиш орқали қондирилмоқда. Одамлар яратилишларидан бошлаб баъзи ишларни бажариш учун асбоб-анжом ва нақлиёт воситаларига муҳтожлик сезганлар. Аввало, бу эҳтиёжларни ўзлари юриб, аста-секин махлуқлар воситасида, кейинроқ аравалар ясаб, кейин оташаробалардан фойдаланиб дафъ қилганлар. Яна бир неча йиллардан сўнг бу эҳтиёжларини тайёралар орқали қондиришга мажбур бўладилар.

Ушбу муқаддимадан сўнг эҳтиёжларни қондириш сабабларининг тараққиётини ҳам тушунишимиз осон бўлади. Маълумки, бу дунё умумий бир жадалгоҳ, кураш майдонидир. Бу майдонда ғолиб чиққан ҳар бир одам бошқаларни ўзига ҳаммол ва мардикор қилиб олади. Масалан, инсонлар ақлий қувватлари туфайли махлуқот дунёсидан ғолиб чиқиб, улардан фойдаланиб келадилар.

Инчунун, кураш майдонида ғолиб чиққан бир қавм ёки миллат бошқа қавмларни ўзига тобеъ қилиб олиши табиий бир ҳолдир. Ҳеч бир куч у қавмни бу ҳақдан манъ этолмайди. Бу умумий жадалгоҳда эҳтиёжларини тезлик ва осонлик билан ҳал қилган миллат ғалабага муяссар бўлади. Бас, кураш майдонида ғолиб чиқишни истаган ҳар бир миллат эҳтиёжларини тезроқ қондириш мақсадида ҳаракат қилиб, бунга муваффақ ҳам бўладилар. Яъни ақл ва илм соясида эҳтиёжларни қондириш сабаблари усулларини мукаммаллаштириб, бунинг натижасида турмуш лавозимларини зудлик билан яхшилаб, ўз ғалабаларини таъминлайдилар. Мағлуб бўлишни истамаган жуда кўп халқлар эҳтиёжларини қондириш сабабларини ривожлантириб, бошқа миллатлардан орқада қолмасликка ҳаракат қиладилар.

Эҳтиёжларнинг дафъ қилиш сабабларининг тараққиёти ва такомили айнан шундадир. Гарчи башарнинг эҳтиёжлари ва уларнинг дафъ этиш сабаблари баёнимиз ичига сиғмайди, аммо олам билиттифоқ шу қарорга келганки, эҳтиёжларни қондиришнинг асосий сабаби сарват илмини, сарват фазилатини ўрганишдадир. Ҳар бир сарватни эгаллаган миллат тезда ва осонликча эҳтиёжлардан қутула олади ва бу кураш майдонида ғолибликни қўлга киритади. Сарват таҳсили ҳамма учун зарур ва умумийдир. Ҳеч ким ундан халос бўлолмайди. Ҳар ким қай тариқа яшамасин, сарват таҳсили учун ҳаракат қилмаган бўлиши мумкин эмас.

Бас, энди айтиш мумкинки, таркидунёчилик қобил ва дуруст эмас, мубин ислом дин бизни сарват таҳсилини олишга чақиради. Гарчи биз бу муддаонинг исботи учун китобимизнинг талай жойларида оят ва ҳадисларни зикр қилган бўлсак-да, бу ерда ҳам ояти кариманинг таржимасини келтирамиз: «Ва Аллоҳ сенга ато этган мол-давлат билан (аввало) охират ободлигини истагин ва дунёдан бўлган насибангни ҳам унутмагин»²⁴⁸.

«Жомеъ ус-сағир»да ҳам шундай ҳадис келган: «Ҳалолнинг талабида бўлиш ҳар бир мусулмон учун вожибдир».

Хуллас, сарват шаръан ва ақлан лозимдир. Зеро, башар ҳаётининг давоми бусиз мумкин эмас, зотан бу дунёда сарват таҳсилидан юз ўгирган кишининг ўзи йўқ. Лекин баъзи одамлар шу хусусда сустлик қилиб эҳтиёжлари учун сарватни эгалламайдилар. Бинобарин, булар доимо муҳтожлик, эҳтиёж юки остида қолиб кетиб, бора-бора нобуд бўладилар. Уларнинг бу ҳолатларини, фақирлик ҳолатларини саодат билиб, ҳатто ислом дини бизни шундай яшашга буюрган, дейдилар. Буларнинг бу гаплари ғирт ёлғондир. Мубин ислом дини бунақа камбағалликни ва бебизоатлик²⁴⁹ни асло амр қилмаган, аксинча, музаммат қилади. «Яҳудийлар қаерда бўлмасин хору зордирлар, агарда Аллоҳ ва мўъминлар паноҳига кирмасалар, улар илоҳий ғазабга гирифтор бўладилар. Уларга қашшоқлик ва мискинлик тайин бўлгандир, чунки улар кофирдирлар»²⁵⁰.

Мискинлик Аллоҳнинг ғазаби ва иймонсизлик натижасидир. Бу ҳақда «Жомеъ ус-сағир»да ҳадислар келтирилган: фақирликдан, бечораликдан, золимлик ва мазлумликдан Аллоҳдан паноҳ сўранг: «Эй бор Худоё, фақирлик ва хорликдан ўзингдан паноҳ сўрайман» денг.

(давоми бор)

248.Куръони карим, Қасос сураси, 76—77-оятлар.
249.Бебизоатлик — бисотсиз, камбағаллик.
250.Куръони карим, Оли Имрон сураси, 112-оят.