Баҳодир ФАЙЗ

ЎЗБЕК МУХОЛИФАТИ ТАРИХИДАН ЛАВҲАЛАР

(8-қисм)

МУСТАҚИЛ ЎЗБЕКИСТОННИНГ БИРИНЧИ САЙЛОВЛАРИ

1995 йилнинг бошларида Парламентга илк сайловлар бўлиб ўтади. Бўлғуси депутатларнинг рўйхати аллақачон тайёрланган бўлиб, уни шахсан Президент кўриб тасдиқлаган эди.

Бу парламентга ҳукуматга меҳр қўймаган бирорта ҳам депутат сайланмади…

ИСТАНБУЛ, ГЕРМАНИЯ, АМЕРИКА

Муҳаммад Солиҳ Туркияда ҳукумат мулозимларини дарғазаб қилмай бир йил ҳам яшолмади.

Унинг иштироки қисқа муддатда халқаро муаммога сабаб бўлади. Муҳаммад Солиҳнинг Европадан кўра Туркияда яшаши ҳам маиший ва ҳам сиёсий жиҳатдан афзалроқ эди. Унинг Туркия сиёсатчилари, зиёлилари ва жамоат арбоблари орасида ҳамфикр дўстлари талайгина эди. Улар демократия тантанаси борасида Солиҳ олиб бораётган кураш тарфдори эдилар ва бу борада ундан қўлларидан келган ёрдамларини аямас эдилар. У Туркияда нафақат шоир ва сиёсатчи сифатида, балки Турк халқларини бирлаштириш тарафдори сифатида ўнг миллатчилар ва сўл тарафдорлар орасида ҳам маълум ва машҳур эди.

Ўзи асли шоир бўлган сўл демократлар партияси лидери, Туркия Премьер Министри Булент Ежевит Муҳаммад Солиҳ китоби сўзбошисида шундай сўзлар битган эди: “Ғарб сиёсатчилари орасида шоирлар жуда кам, Шарқда эса уларни давлат мулозимлари орасида тез тез учратиш мумкин. Муҳаммад Солиҳ – бугунги замонавий Турк сиёсатчи шоирининг мукаммал ва типик намунасидир!”

Муҳаммад Солиҳ ўз шеърларини тоталитар тузум даврида ёзган. Афсуски, бу тузум қайсидир маънода бугунги мустақиллик даврида ҳам давом этаётир. Айни шундай қийин бир шароитда эрк ва озодлик маёқини доимо ёниқ ҳолда тутиб туриш ҳар кимнинг ҳам қўлидан келмайди. Бу – ҳақиқий истеъдод соҳибларигагина хос фазилатдир!

Муҳаммад Солиҳ ўз поэзияси билан курашга даъват этади:

Мени ҳаддан зиёд ерга уриб, таҳқирламаганларида эди, мен осмонга бу қадар сакрамаган бўлардим…”

(“Коке сачраябилен бир озан”, Булент Ежевит, Агачлар шаир олса, 1997, Истанбул, Отукен нешрияти).

Каримов Солиҳнинг нуфузини яхши билгани учун ҳам Туркиядан уни ушлаб беришни ва ё бошқа мамлакатга чиқариб юборишни қаттиқ талаб қила бошлади.

1995 йилнинг бошида Америка Қўшма Штатлари Миллий Демократик институти ташаббуси билан Ўзбекистонда ҳукумат ва мухолифат мавзуига бағишланган семинар бўлиб ўтади. Унга Франкфуртдан Муҳаммад Солиҳ (“ЭРК”) ва Истанбулдан Абдураҳим Пўлатов (“Бирлик”) таклиф этилган эдилар. Шунингдек мазкур семинарда Каримов ҳукумати вакили – Ўзбекистон Адлия вазири Алишер Мардиев ҳам иштирок этади. Семинарга раислик қилган АҚШнинг фавқулоддаги элчиси Нельсон Ледский ўзбек ҳукумати билан мухолифат орасида бирон бир яқинлик топиб, мулоқот бошлашга қанчалик уринмасин, унинг бу самимий ҳаракати барибир натижа бермади.

Ҳар ким аравани ўзича олиб қочарди. Мухолифатнинг ўзъаро келишмовчилиги қалқиб чиққач эса, масала янада чигаллашди.

Мазкур семинар иштирокчиси Алибой Йўляхшиевнинг гувоҳлик беришича, Муҳаммад Солиҳ анжуман бошланишидан олдин Абдураҳим Пўлатовдан ички муаммоларни кўтариш ўрнига ҳукумат билан тил топиб, мулоқот ўрнатиш йўллари ва мухолифат лидерларини Ватанга қайтиш масаласига эътибор қаратишни илтимос қилган.

Бироқ Пўлатов бунинг ўрнига маърўзасининг бошиданоқ Муҳаммад Солиҳга ташланиб, уни танқид қила бошлаган. Гўёки Солиҳ қайсидир китобида «Болаларни Оллоҳга ишонч ва эҳтиром руҳида тарбиялаш” га даъват этган ва ҳокозо. Бу жуда ҳам ачинарли ва шармандали ҳол эди.

Бунинг устига ўзбек режими вакили ҳам мухолифат ҳақида ҳукумат муносабатини ойдинлаштириш учун тайинли гап айтолмаган. У Америкага гўё бошқа мақсадда келгандек таассурот қолдирган.

Каримов Америкага бу вазирдан бошқа яна бир гуруҳни ҳам йўллаган эди. Бу гуруҳ бошида Президентнинг ишончли маслаҳатчиларидан бири, қачонлардир “Галатепага қайтиш” номли романини дўсти Муҳаммад Солиҳга бағишлаган Мурод Муҳаммад Дўст турарди. Бу гуруҳда Муҳаммад Солиҳнинг яна бир қаламкаш дўсти Эркин Аъзамов ҳам бор эди. Уларнинг иккалови ҳам мухолифатни яраштириш бўйича норасмий мулоқот олиб борар, шу билан бирга улар ўзларининг собиқ дўстлари, эндиликда мухолифатдаги «ЭРК” партияси лидери ва айни пайтда ўзларининг эндиги шефлари Каримовнинг рақиби кўнглига қўл солиб, унинг мақсад ва ниятларини билишга уринар эдилар.

Афтидан, бу дипломатия ҳам самара бермади, чоғи. Америкадаги учрашувлардан уч ой ўтар ўтмас ўзбек режими “ЭРК”чиларга нисбатан матбуотда янги қоралаш кампаниясини бошлаб юборди.

“ДАВЛАТ ТЎНТАРИШИ” УРИНИШИДА АЙБЛАШ

Вашингтон ушрашувлари Ўзбекистон ҳукумати учун Америка олдида ўзини мухолифат билан мулоқотга тайёр қилиб кўрсатиш учун керак эди. Бу учрашувдан сўнг ўзбек ҳукумати “ЭРК” партиясини энди чел эл разведкаси ёрдамида оз эмас, кўп эмас – давлат тўнтариши тайёрлашда айблай бошлади. Гўё Туркия унга ҳомийлик қилганмиш. Давлатни тўнтарувчилар 1994 йилнинг ноябрида ушланган бўлсаларда, лекин бу ҳақда 1995 йилнинг февралигача, юқорида тилга олинган Вашингтон учрашувларига қадар негадир овоза қилинмаган.

“Тўнтарувчилар отряди” 11 кишидан иборат бўлиб, улар уч ва тўрт кишилик гуруҳга бўлиниб, Ўзбекистонга тақиқланган “ЭРК” газетасини олиб боришган. Улар осонгина ушланган, ҳолбуки улар яширинмаганлар ҳам. Негаки уйга, ўз Ватанларига қайтаётган эдилар.

КГБ уларга шарт қўйган, ё улар ўзларининг Туркияда партизанлик ҳаракатига ўқиганликларини тан олишади, ё қамалишади. Уларнинг баъзилари Ўзбекистон телевизори орқали “Истанбулда каратега ўқиганлигини” тан ҳам олди.

Лекин давлат тўнтаришига бунинг нима дахли бор?

Ҳеч ким бу саволни бермади.

КГБ бу “тўнтарувчиларнинг” “гуноҳидан ўтиб” баъзиларини ҳатто милицияга ишга ҳам олди…
Ҳукумат матбуоти эса “ЭРК” ва унинг лидерига нисбатан ўз исботсиз ва ланж хуружини ҳануз давом эттирар эди.

РЕФЕРЕНДУМ

1996 йилнинг январида Президентлик сайловлари бўлиши керак эди. Лекин Каримов уни бекор қилиб, ўз ваколатини узайтириш мақсадида “референдум” ўйлаб топди ва белгилади. Ва бу “референдум” ҳеч иккиланмай, Конституцияни оёқ ости қилиб, унинг ваколатини айтган муддатгача узайтириб берди…

МУХОЛИФАТНИ БИРЛАШТИРИШ УРИНИШИ

1996 йилнинг бошларида – Ўзбекистон Демократик кучлари Форумидан сўнг биринчи маротаба Ўзбекистоннинг собиқ Примъер Министри Шукрилла Мирсаидов мухолифатни бирлаштиришга уриниб кўрди. У “ЭРК” ва “Бирлик” лидерларига ўзи бошчилигидаги Ўзбек Мухолифати Координацион Кенгашини тузишни таклиф қилди. “Бирлик» номидан Абдураҳим Пўлатов, “ЭРК” номидан Муҳаммад Солиҳлар бу декларацияни имзолашди.

Ҳамма иш рисоладагидек бораётганди. Ҳамма бир бирини табрикларди.

Не кулфатки, яна ана шундай муҳим бир пайтда бўлиши лозим бўлган ҳол юз берди. Абдураҳим Пўлатов 1990 йилларда ҳукумат билан бирга бўлган «ЭРК” партияси энди мухолифат сафига ўтмоқчи деб яна иғводан иборат мактуб тарқатди. Ҳа, у яна ўз провакаторлик ролини ўйнади ва Муҳаммад Солиҳ бунақанги «мухолифат координацияси” га киришни, табиийки, рад этди…

Орадан бир мунча вақт ўтиб, ҳукумат Шукрилла Мирсаидовнинг олиб қўйган уйини қайтиб берди ва у бунга миннатдордлик эвазига «Озодлик” орқали мухолифатдан чиққанин эълон қилди…

Яна ҳамма нарса ўз измига қайтган эди…

СИЁСИЙ МАҲБУСЛАРНИНГ АМНИСТИЯ ҚИЛИНИШИ

1995 йилнинг охири ва 1996 йилнинг бошларида “ЭРК”чи сиёсий маҳбуслар Отаназар Орипов, Сафар Бекжон, Саловат Умурзоқов, Рашид Бекжон (Солиҳнинг укаси) ва Муҳаммад Исломовлар амнистия қилиндилар. Ўзбекистон Президенти уларни Америка Қўшма Штатларига қилажак сафари олдидан амнистия (авф) қилган эди…

МУХОЛИФАТНИ ҲУКУМАТ БИЛАН ЯРАШТИРИШГА УРИНИШ

1996 йилда таниқли сиёсатчи, Туркия Миллий партияси лидери Алпарслан Туркеш Ислом Каримовга уни Муҳаммад Солиҳ билан яраштириш мақсадида мактуб битади.

Ўта нозик дипломатия ва эҳтиром туйғулари билан ёзилган бу мактубда Туркеш жаноблари сулҳ ва ярашишга рози бўлиш, бир бирини кечириш кучли ва буюк шахсларгагина хос фазилат эканини айтиб, Ислом Каримовни ҳам ана шундай мард ва жасур лидерлар қаторида кўришига умид қилаётганига алоҳида урғу беради.

Ўзбекистон Президенти эса унинг мактубига қуйидагича жавоб беради: (жавоб хати қисқартирилган ҳолда келтирилади) :

“Ҳурматли Алпарслан Туркеш жаноблари!

Сизнинг Туркиядаги элчимиз орқали йўллаган 1996 йил 4 август кунги мактубингизни катта қизиқиш ва эҳтиром билан ўқиб чиқдим. Сизнинг мустақиллик йилларидаги биз қўлга киритган ютуқларга берган баҳонгиз мени ғоятда ҳаяжонга солди. Мустақилликдан бўён ўтган беш йил муддат биз нақадар тўғри йўлда эканимизни яна бир бор исботлади. Бу йўл бизнинг халқимиз ва жамиятимз томонидан бениҳоя қўллаб қувватланмоқда.

Шу қисқа давр мобайнида биз мустақилликнинг ниҳотда оғир ва машаққатли йўлини босиб ўтдик. Кўплар биз танлаган йўл учун астойдил курашдилар, баъзилар бизга ишонмадилар ва яна баъзилар талай хатоларга йўл қўйишди. Агар бугун улар ўз хатоларини англаб етган бўлсалар, улар бундан кейинги ҳаётларини Ўзбекистон келажаги учун бахшида этсалар, бунга ҳеч ким қарши эмас.

Муҳаммад Солиҳ жанобларига келсак, бу киши ҳам бошқалар қатори юртига қайтиши мумкин. Лекин бу қайтиш ҳеч қанақанги талаб ва келишувларсиз, муайян мансаб ва ё имтиёзлар ҳисобига бўлмаслиги керак. Сиз, муҳтарам Туркеш жаноблари, Ўзбекистонда ҳамма нарса Коституцияга сўзсиз ва изчил амал қилинган ҳолда олиб борилишини яхши билсангиз керак деб умид қиламан.

Чексиз ҳурмат билан;

Ислом Каримов
Ўзбекистон Республикаси Президенти
Тошкент,
1996 йил, 18 ноябрь
И-1973

ҚУВҒИНЛАР

1997 йилнинг кузида Муҳаммад Солиҳ Франкфуртдан Истанбулга келди. Бу ерда унинг оиласи яшарди.

Туркия ҳукумати унинг келганини гўё билмаганга олди. Бироқ Ўзбекистон элчихонаси “Каримовнинг душмани” Истанбулга келганини Анқарадагиларга маълум қилди.

1997 йилнинг ноябрида Ўзбекистон Президентининг Туркияга ташрифи муносабати билан Анқара Каримовнинг ҳурматига Муҳаммад Солиҳни Болгарияга чиқариб юборди.

Салиҳ Софияда бир ойча яшаб қолди. Сўнг яна норасмий тарзда Истанбулга келди.

Туркия ҳукумати бундан яна ранжиди.

1998 йилнинг мартида Муҳаммад Солиҳ энди Руминияга чиқариб юборилди.

У бу ерда бир ойча ҳам турмади. Апрель ойининг бошларида Киевга келди. Украинада у «Руҳ” Халқ Ҳаракати лидери Вячислав Черновил билан учрашди. Украина мухолифатчиси ўзбек демократини қўллаб қувватлашга ваъда берди.

Май ойида Солиҳ Москвага келади. “Литературная газета” ва “Люди как они есть” журнали у билан суҳбатлашиб, суҳбат матнини ўз саҳифаларида чоп этишади.

Июль ойида эса Базель шаҳри Мэри таклифи билан уч ойлик муддат билан Швейцарияга келади. Шу ерда у ўзининг «Йўлнома” номли хотиралар тўпламини қоғозга туширади.

Сентябрда яна Туркияга қайтади. Сафар норасмий бўлгани учун ҳам у ўз оиласи билан дўстларининг уйида учрашади.

1998 йилнинг ноябрида Бокуга бориб, Абулфайз Элчибей билан кўришади. У ердан эса Москвага ўтиб, генерал Александр Лебедь билан учрашади.

Декабрда яна Истанбулга қайтиб келади…

СОКИН МУХОЛИФАТЧИ

“Бирлик” раҳнамоси ҳам Истанбулда яшарди.

У Туркияда 6 йил яшаса-да, нафақат Туркия, балки Ўзбекистон ҳукумати ҳам уни эслашмади. Туркияда Муҳаммад Солиҳдан бошқа яна бир мухолифатчи – Пўлатов ҳам борлигини ҳеч ким билмасди.

1998 йил бу сокин мухолифатчи Вашингтонга кўчиб ўтади. Бу ерда унинг укаси яшарди…

(Давоми бор)