Бундан 1400 йил бурун Аллоҳ тарафидан нозил қилинган муқаддас Қуръонда бугунги тараққий этган замонавий техника воситалари эвазигагина маълум бўлган денгизлар ҳақидаги маълумотлар мавжуд.

Аллоҳ таоло Қуръонда дейди: “У икки денгиз-дарёни буниси чучук-ширин, униси шўр-аччиқ қилиб оқизиб қўйган ва уларнинг ўртасида тўсиқ-туғон ва кўринмас парда қилиб қўйган зотдир”. (25:53)

Қуръонда сувлар қай тарзда қўшилиши васф қилинади. Бундан ташқари шўр сув билан чучук сувнинг қай ҳолатда аралашиши, у иккисининг ўртасида тўсиқ мавжудлиги ҳам келтирилади. Сувларнинг аралашиш жойи сувларнинг кириши ва чиқишини бошқарадиган қатор табиат чекловчилари борлиги билан ифодаланади. Қуръонда зикр этилган ушбу хусусиятларни замонавий фан ҳам тасдиқлади.

Денгизнинг шўр суви билан дарёнинг чучук суви ўртасида тўсиқ мавжудлигини эслатишдан ташқари, муқаддас Қуръонда денгизларнинг ўзида ҳам шундай тўсиқлар мавжудлиги ҳақида гапирилади: “У зот икки денгиз-дарёни бир-бирлари билан учрашадиган ҳолларида (ёнма-ён) оқизиб қўйди. У иккисининг ўрталарида бир тўсиқ бўлиб, улар (ўшандан) ошиб ўтмади”.(55:19-20)

Адан қўлтиғи ва Қизил денгиз, Атлантика океани ва Ўртаер денгизи сувлари ўртасидан ўтувчи сувли чегараларга ўхшаш мазкур тўсиқлар дунёнинг бошқа қисмларида ҳам кузатилади.
Денгизлар ҳақидаги фан-замонавий бир фан бўлиб, денгизлар дунёсининг турли қирраларини ўрганади. Ибтидоий одам ўзининг ҳаёти денгиз ва дарёлар билан чамбарчас боғлиқ бўлишига қарамасдан, уларни илмий нуқтаи назардан туриб англашга ҳаракат қилмаган, чунки одамнинг диққат-эътибори ўзи яшаётган Ер хусусиятларини тушунишга қаратилган. Уни яна ўраб турган атроф-муҳит ҳам қизиқтирган, лекин уларни англаш маълум бир чегарада бўлган. Эрамизгача яшаган файласуфлар қатор табиат ҳодисаларига нисбатан маълум қарашларга эга бўлган, лекин улар денгизлар ҳақида умуман ўйлашмаган. Мумкинки, қадимги қараш ва тушунчалар кўплаб замонавий фанларга асос бўлгандир. Бироқ денгиз сирларига бошлаб борувчи бирорта урунишлар ҳақида эслатмаларни ҳам учратмайсиз унда. Эр. ав. 4-асрда машҳур денгиз сайёҳи Питеас Ой ва денгиз сувларининг кўтарилиш ҳамда пасайиши ўртасида алоқадорлик борлигини аниқлаган.
Айни шу вақтда машҳур Аристотел турли файласуфларнинг назарияларини ривожлантириб, денгиз ҳаётини ўрганган. Эр.ав. 2-асрда яшаган қадимги юнон жўғрофи Страбон ўзига маълум қадимги услубларни қўллаб сувларнинг кўтарилиши ва пасайиши ҳақида маълумотлар тўплаб, антик дунёнинг жўғрофияга оид илмларига якун ясаган.

Муҳаммад Иброҳим ас-Самра ўзининг тадқиқотида қуйидагиларни битади:
“Тарих бизга ислом келгач, араблар ва форслар денгиз илмини ривожлантиришга ҳаракат қилишганлигидан хабар беради. Мисол учун, жўғрофия олими Ибн Хардазоба 844 йилда ёзган ўзининг “Давлат ва риоя йўллари” асарида Арабистон денгизида юрадиган араб ва форс денгиз сайёҳлари ушбу денгиз оқими йўналиши йилда икки марта ўзгаришини билганлари ҳақида хабар беради”.

Орадан 100 йил ўтиб Арабистон денгизи жанубида океан ҳаракатини таърифлаб, Ал-Маъсудий ўзининг қомусида ёзадики: “Ҳабаш денгизи экватор чизиғи бўйлаб ғарбдан шарққа томон кенгайиб бормоқда. Оқим ўз йўналишини фаслли шамоллар алмашиши билан бирга денгизнинг барча жойларида ўзгартирмоқда”.

Машҳур араб денгиз сайёҳларидан бири, компас ихтирочиси қубтон (капитан) Аҳмад ибн Мажид ибн Муҳаммад ас-Саадий Арабистон денгизи борасидаги ўзининг билимларини қирқ жилд китоб ҳолига келтирган. Бу китобларда лоцманлар учун кемаларни бошқариш (уларга йўл кўрсатиш) ҳақида кўрсатмалар мавжуд. Ибн Хадиж жанубий ва шимолий экватордан эсувчи шамоллар циклидан жуда яхши хабардор эди. У шамол ўзгариши цикли чизиб кўрсатилган дискка компас милларини ўрнатди. Бундан ташқари у Ҳинд океанидаги денгизда сузиш фасллари ҳақида ҳам маълумотлар берган.

XV-XVIII асрларда дунё бўйлаб кўпгина саёҳатлар амалга оширилган. Бироқ йўлга тушган денгиз сайёҳлари денгиз ҳақидаги илмларини кенгайтиришга ҳаракат қилмаганлар. 18 асрда Европада чиққан денгиз ҳақидаги биринчи илмий асар бу соҳада оддий бошланғич маълумотларни қамраган эди. Замонлар келиб океанография* замонавий фанлар орасида ўз ўрнини топди. Энг асосий туртки бўлган омил сифатида 1872-1876 йилларда дунё бўйлаб сайёҳатини амалга оширган Англиянинг “Челенжер” кемаси бўлди. Шу вақтдан бошлаб океан ва денгизларни ўрганиш мақсадида илмий-тадқиқий экспедициялар амалга оширила бошланди.

XX аср сўнггига келиб океан ва денгизлар сирини очишга қаратилган инсоният ҳаракати сезиларли даражада ошди. Бу -сунъий йўлдошлардан фойдаланиш билан боғлиқ бўлган ўрганишнинг янгича услубларининг пайдо бўлиши ҳамда олис масофадани туриб тасмага тушириш имконияти юзага келиши билан боғлиқ эди. Океаногорафия тарихи гувоҳлик берадики, 1400 йилгача денгизлар ҳақида аниқ маълумотлар умуман бўлмаган. Қуръони карим эса пайғамбар Муҳаммадга (с.а.в.) бу даврдан анча олдин нозил бўлган. Пайғамбар (с.а.в.) худди атрофидагилар сингари саводсиз бир киши эди.

Қуръонда борлиқ ҳақида маълумотлар жуда кўп бўлиб, улардан маълум қисми бугунги кунимизда аниқланди. Аллоҳ таоло дейдики: “У икки денгиз-дарёни буниси чучук-ширин, униси шўр-аччиқ қилиб оқизиб қўйган ва уларнинг ўртасида тўсиқ-туғон ва кўринмас парда қилиб қўйган зотдир”. (25:53)

Оятни шарҳлаб, муфассирлар “мараж” сўзининг икки маъносини илгари сурадилар. Биринчи маъноси–бу аралашиш, қўшилиш.
Аллоҳ таоло дейдики: “Йўқ, уларга Ҳақ (Қуръон) келган вақтда уни ҳам ёлғон дедилар. Бас, улар бир ноаниқ ишга-ҳолга тушиб қолгандир” (50:5).

“У икки денгиз-дарёни буниси чучук-ширин, униси шўр-аччиқ қилиб оқизиб қўйган…”

Чучук сув-бу дарё. Худди шундай ёзган эди ибн Жарир ат-Табарий. Чучук сувга у дарё ва ёмғир сувларини киритган. Унинг қуйидагича фикрлари мавжуд: “Мен ҳеч қачон чучук денгизни учратмадим, фақат чучук дарёларни кўрдим”.

Қуръони каримда “чучук” маъносини ифодалаш учун иккита ибора “азб” ва “фурат” қўлланилган. Ичиладиган ширин сувни ифодалашда “азб” сўзидан ясалган “азуба” (ширин, маза; чучуклик) ишлатилади. Ичиладиган оқар сувда эса “азуба” мавжуд, бироқ уни “фурат” ибораси билан ифодалаб бўлмайди, дейишади.
Агар сув аччиқ ва шўр бўлса-бу денгиз суви. Бу хил сувни ифодалашда Қуръонда “милҳ” (туз, шўр) ва “ужаж” (аччиқ, шўр) сўзлари ишлатилган. Кўплаб тилшунослар ва муфассир- олимларнинг таъкидлашларича, “милҳ ужаж”-жуда шўр ёки аччиқ-шўр маъносини беради. “Ужаж”-бу аччиққача бўлган шўр. Бу ибора ҳам “милҳ” (шўр) сингари оқар сувларни ижодалашда қўлланилмайди, чунки уларнинг таркибида ширин ва шўрлик аралашмаси мавжуд.

Демак, юқорида саналган тўрт ибора уч хил сувга таъриф беради:
•“Бу чучук-ширин…” дарё сувлари
• “Униси шўр-аччиқ…” денгиз сувлари
• “…уларнинг ўртасида тўсиқ-тўғон ва кўринмас парда…” бу сувли йўл бўлиб, денгиз ва дарёнинг қўшилиш жойида юзага келади.

(Матн islom.uz саҳифасидан олинди)

ЎХҲ ахборот бўлими