Насрулло Саййид

Насрулло САЙЙИД

ЖАЖЖИ ГУВОҲ
(Ҳужжатли қисса)

«Ўзбекистонда Мустақиллик Декларацияси қабул қилинганлигининг 18 йиллиги»га бағишлайман

Ўзбекистон оммавий ахборот воситаларига кўра, яқинда Тошкентда И.Каримовнинг янги китоби тақдимоти бўлиб ўтган. Китоб – «Юксак маънавият – енгилмас куч» деб, номланганмиш. Китоб ҳақидаги тўлиқ маълумот ҳали Канадага етиб келмади. Электрон варианти ҳам интернетда пайдо бўлганича йўқ.

Номланишга эътибор қаратилса, китобда яккаҳокимлик йилларидаги “мустақил” халқимизнинг ўн саккиз йилда эришган «юксак маънавият»и ҳақида сўз юритилади.

Эшитишимча, Ўзбекистондаги маддоҳлар аллақачон юксак минбарлардан туриб,  ўзбек жамиятида эришилган оламшумул ютуқ – «юксак маънавият» ҳакида айюҳаннос сола бошлаганлар. Республиканинг ҳар жойида ваъзхонлик – “буюк асар”ни улуғлаш тадбирлари давом этмоқда экан.

Узоқ Канадада яшаб, мен ҳам ҳар бир хориждаги Ўзбекистон ватандоши сингари ўзбек жамиятида юзага қалққан бугунги маънавиятсизликни ҳар нафасимда ҳис қилиб тураман. Бу қадар очиқ таназзулни ҳис қилмаслик учун кишидан кўр ва карлик – бир сўз билан айтганда, руҳан мажруҳ ва маънан ўлик бўлиш талаб қилинади.

“Юксак маънавият” хусусида ёзилган “буюк асар”нинг жамият ҳаётидаги навбатдаги янги бир “маънавий инқироз” эканлигига ҳам қалбимда заррача шубҳа йўқ.

Бу китобни ёзганларнинг ва И.Каримовни “даҳо” деб кўкларга кўтариб мақтаётганларнинг халқимиз маънавияти билан аслида заррача ишлари йўқлиги кўпчиликка маълум. Иддаоларнинг сохта ва манфаатдорлик йўлидаги навбатдаги пухта ўйланган режа эканлигидан – мансаб ва шон-шуҳрат учун бошланган бир иш эканлигидан ҳам кўпчилик хабардор.

Миллат сифатида бизнинг кундан-кунга тарбиямиз тубанлашиб, илмдан узоқлашиб кетаётганимизга бутун дунё гувоҳ бўлиб турибди. Юрт ичида туриб, жамиятнинг “жаҳолат” деб аталмиш жирканч бир ботқоққа ботаётганини илғамаслик учун китобни мустабидга “ёзиб берган” олимларнинг ақли жудаям заиф бўлиши керак. Ҳолбуки, улар ўзларини ҳаммадан кўра ақлли деб ҳисоблайдилар.

Бугун бизнинг суюкли Ватанимизда – ёлғончилик, сохтакорлик, порахўрлик, иккиюзламачилик каби иллатлар давлат сиёсатининг асосий устунларига айланиб улгурган. Бу каби иллатлар урчигандан-урчиган бир мамлакатда қандай қилиб маънавиятнинг юксалиши ҳақиди гап бўлиши мумкин?!

И.Каримовнинг бошқа китоблари каби ўнга яқин маддоҳ олимлар ёзиб берган ушбу “асар”ининг ҳам “ширин ёлғон”, ёки навбатдаги “риёкорлик” эканлигини сизларга англатиш учун бошимдан кечирган мудҳиш ҳодисалар асосида ҳаётим қиссасини ёздим. Воқеа-ҳодисалар миллий маънавиятимизга тажовуз бошланган йиллардаги разолатлар ҳақида сўзлайди. Маънавий илдизларимизни чиритишга астойдил бел боғлаган Каримов ҳукуматининг сўзда ва ишда ўз-ўзига зид сиёсати ҳақида баҳс юритади.

(1-қисм)

БОЛАЛАР ХОНАСИДАГИ ЖАНГАВОР ГРАНАТА

Адолатга ўчлигим, юрт тақдирига бефарқ бўлолмаганлигим мени 1990 йилнинг бошида Ўзбекистон Олий Кенгашига олиб келди. Олий Кенгашда мухолифат фракцияси тузилишида фаол қатнашдим ва бир қатор ҳур фикрли депутатлар билан биргаликда Ўзбекистонда сиёсий ва иқтисодий ислоҳотларни амалга ошириш талаби билан чиқа бошладик. Сессия залидаги депутатлар ичида камида 20 – 30 киши қаттиқ ислоҳотчилик позициясида турарди ва ўз фикрларини қўрқмасдан айта оларди. Беш юз депутат ичидаги шу кичик гуруҳ, балким, ўшанда Ўзбекистондаги ҳаётни демокаратик бир ўзанга буриб юбориши ҳам мумкин эди. И.Каримов буни тез илғади ва уларга қарши нопок йўллар билан ғироммона курашни авж олдирди. Ҳар хил бўҳтон, туҳматлар ва сохта жиноят ишлари оқибатида ислоҳот талаб қилганлар бирин-кетин сессия залини «тарк эта» бошладилар. Бу И.Каримов келгусида яратишни ният қилган – «юксак маънавият» – яккаҳокимликнинг илк қадамлари эди. Аксига олиб фракциямиз раҳбари М.Солиҳ 1992 йил 2 июл куни ўз депутатлик мандатини топшириб, Парламентдаги курашини тўхтатди. Мухолифатчи депутатлар руҳиятида тушкунлик кайфиятлари зоҳир бўла бошлади. Сиёсатни ҳийла-найранг ўйини деб тушунадиган Каримов учун бундай ҳолат, айни муддао эди. Оқибатда, тумшуғи остида уни тап тортмай танқид қила оладиган овозлар кундан-кун сийраклаша борди. Сафлар сийраклашган сайин, ҳақиқат ва адолатни байроқ қилган овозларнинг шашти сўнишга юз тутди. Ўзбекистонда, Каримов тимсолида зулм ва ҳақсизлик бош кўтарди…

1993 йил. Сентябр ойининг охири.

Сиёсий курашлардан чекинмаган ҳолда катта бир қурилиш ташкилоти ва «Эрк»нинг Бухородаги бўлимига раҳбарлик қилардим. Депутатлик ваколатим ҳали ҳамон кучда эди. Ой охирида Тошкентда «Эрк» партиясининг навбатдаги қурултойи ўтказилиши режалаштирилган. Унда ташкилий масала кўрилиши керак эди.

Мен ўша кунларда бир гуруҳ бухоролик «Эрк»чиларни Тошкентга етказиб бориш режасини тузиш билан овора эдим. Қурултойга жўнаб кетишимизга бир кун қолганда, кеч соат ўнлар чамаси мени сўраб уйга Эркин деган бир мелиса майори йўқлаб келди. У вилоят ҳокими Ёдгоров сўраётганини айтиб, менга ўзи билан олиб келиш буюрилганини сўзлади.

Вобкент туман ҳокими Шавкат Иброҳимовнинг кабинетида вилоят ҳокими мени кутиб турарди. Унинг талаби; эрта-индин бўлиб ўтиши режалаштирилган қурултойда бухоролик “Эркчи”лар ташкилотнинг янги раҳбарини сайлашга овоз беришлари ва М.Солиҳ номзодини ўтказмасликка эришмоқлари лозим эди.

Талабини тўла-тўкис баён қилган вилоят ҳокими стол устига янги «ГАЗ-31» машинасининг калитини қўйди. Сўнгра, туман ҳокими Ш.Иброҳимовга им билан “чиқиб тур!” ишорасини қилди. Иккимиз холи қолгач папкасидан бир варақ қоғозни чиқариб, олдимга ташлади. Қоғозни ҳавсала билан ўқиб чиқдим. Унда, Вобкент туманига мени ҳоким этиб тайинлаш тўғрисидаги фармойиш ёзилган эди. Фармойиш ҳали имзоланмаган эди. Ёдгоров “топшириқ” бажарилган куннинг эртаси уни имзолашини айтди. Мен каловланиб ўтирмадим. Дарҳол, рад жавобини бериб, қатъий оҳангда қалбим буюргандай иш тутишим мумкинлигини билдирдим. У: “Жиннилик қилма, бажармасанг, кейин ўзингга ёмон бўлади”деди. Вилоят ҳокими мени сотиб олиш осон эмаслигини дарҳол тушунган эди. Савдолашмади. «Яхшилаб, ўйлаб кўрсам», ёмон бўлмаслигини қистирди. Мен унинг ҳузуридан чиқиб, тўғри уйга жўнадим.

Одамлар ғафлат уйқусидан уйғона бошлаган замонлар эди. Ўзбекистоннинг бошкенти бўлмиш, Тошкент – кўксимиздаги ёниб турган юракдек урарди.

Анжуман ҳис-ҳаяжонларга тўла бир ҳолатда бошланди. Қурултой раислигини аввалига Отаназар Орипов олиб борди. Номоз Нормўмин сўзга чиқиб, партия раисининг чет элдан туриб жўнатган ҳисоботини ўқиб эшиттирди. Залда ўтирганлар орасида шовқин кўтарилиб, партия раисига нисбатан норозилик кайфияти сезила бошлади.

Вазият ҳукумат истагига кўра йўналиш олган эди. Раислик қилувчи партия раисига ўта содиқ шахс бўлгани боис, йиғилишни бошқара олмай, довдирарди. Шу орада танаффус эълон қилинди. Танаффус пайтида Отаназар ака: «Насрулло, йиғилиш раислигини ўзингиз олиб бормасангиз бўлмайди. Мен ҳозир ҳамма нарсани расво қилиб қўйишим мумкин» деди.

Танаффусдан сўнгра қурултойга раислик қилиш менга ўтди. Вазиятдан яхши хабарим борлиги боис, зални бироз бўлсада тинчлантиришга эришдим. Ғалағовурни бостириб, ичимизга суқилиб кирган фитначиларнинг ўйинларини буздим. Ҳукумат режаси амалга ошмай қолди…

Қурултойнинг ўтганига 15 йилдан ошди. Шу вақт ичида қанча-қанча сувлар оқиб ўтмади. Кимлар ўша кунлар ҳақидаги хотиралар ёзишга ҳам улгурди.

Яқинда, қурултой ҳақидаги «Эрк» партиясининг Халқаро Энциклопедия (Wikipedia)га киритилган маълумотларга кўзим тушди. Саҳифада М.Солиҳ ва О.Ориповдан бошқа бирор бир “Эрк”чининг исми-шарифи йўқ эди. Ҳолбуки, вилоятларда «Эрк»нинг ўн минглаган фидойилари ва уларни ҳаракатга келтириб турган ўнлаган лидерлари бўлган. Улар ҳақда бафуржа маълумот ёйинламаслик, партиянинг ўша пайтдаги куч-қудратини бугун савол остида қолдиришини ўйлаб, жиндек маъюс тортдим. Балки, у замонда имконият чеклангандир. Менимча, «Эрк» ҳақидаги тўлиқ маълумотларни арихивлаштирадиган вақт етди. Бу келажак авлодларнинг асл воқейликни билишлари учун жуда муҳим…

Қурултой ўтган куннинг эртаси Бухорога қайтдим. Кўчамизга  кирибоқ, уйим олдида турган мелиса машиналарига кўзим тушди. Мени соқчилар қуршовида Бухоро вилояти ИИБ бошлиғи ўринбосари, мелиса подполковниги Садриддин Зайниев ваҳима билан кутиб олди. Эртаси мен раҳбарлик қилаётган ПМКга ҳам 30 кишидан иборат катта тафтиш комиссияси ташланди. Ва тафтиш роппа-роса бир йил давом этди. Ташкилотимиз билан ўзаро хўжалик-иқтисодий алоқада бўлган барча корхоналар баҳонада бир-бир элакдан ўтказилди. Кейин, эшитдим; тафтишларга бевосита раҳбарлик қилган Володя исмли рус йигити, «отнинг ўлими қашқирларга байрам» деганларидек, баҳонада Бухоро шаҳридаги ҳайҳотдек данғиллама уйини битказиб олибди. Янги «иномарка»лик ҳам бўлганмиш…

Тафтиш жараёнлари каминанинг иштирокисиз олиб борилди. Сабаби, ўша 1993 йилнинг кузида мени депутатликдан «чақириб олишди» ва 1994 йилнинг 22 февралида, «уйида жанговор граната сақлаган» деб туҳмат билан қамашди…

…1994 йилнинг машъум қиши оиламиз учун кўнгилсиз келди. Умр йўлдошим ва беш фарзандим, оила боқувчисини йўқотгач ҳимоясиз қақшаб қолдилар. Бош фарзандим Жаҳонгир энди ўн бир ёшга қадам қўйган эди. Кенжам (“Эрк” партияси шарафига унинг отини Эркиёр қўйганман) бир ёшни тўлдирган чақалоқ эди. Қизларим – Мадина, Марина ва Шаҳризодалар ўн, саккиз ва олти ёшли жажжи қизалоқлар эдилар.

Ўша тунда уйимизга жуда ҳам кўп қуролланган мелиса ходимлари бостириб кирди. Улар, кечки соат ўндан тонгги соат иккига қадар бутун хоналарни тинтиб чиқдилар. Аввалида «Эрк» газетаси нашрларини топмоқчи бўлишди. Бутун уйни остин-устин қилган бўлсалар ҳам ўзларига керакли бирор нарсани топа олмагач, «миллий анъана»га айлантирилаётган усулни қўлладилар. Беш нафар жигарбандим ухлаб ётган қоронғи хонадан бир кимсанинг гўё илон чаққандай ваҳшиёна чинқиргани эшитилди. Болалар хонасига ярим кечада бировнинг қутурган итдек огоҳлантиришсиз кириши, ақл бовар қилмас бир олчоқлик эди. Нималар содир бўлаётганини англамаган хотиним қўрқувдан қаттиқ титраб, турган жойида ўтириб қолди. «Болаларимга бир нима бўлибдими?!» дея, менинг жоним келиб бўғзимга тиқилди…

Мурғак болалар ухлаб ётган хонада тинтув ўтказиш керак бўлса, мен ва турмуш ўртоғим иштирокида бўлади дея, хом ўйлаган эканман. Бўғизланган ҳайвон каби чинқирган кимса, вилоят ИИБ ходими Олим Жаъфаров, гўё жавондан – болаларнинг кийимлари ва ўйинчоқлари орасидан жанговор граната топиб олганди. Кутилмаган бу туҳмат ва пасткашлик қаршисида мен бироз довдираб қолдим. Аммо, қўлида граната ушлаб турган ўша йиртқичнинг жирканч кўзларига чексиз бир нафрат билан тикилдим. Бутун танамда қоним жумбушга келиб, ҳуқуқсизликдан ва ҳақсизликдан «дод» деб ҳайқиргиларим келди. Аммо, болаларимни қўрқувдан зор титратиб, менга туҳмат қилаётган ходимнинг кўзларида бугун И.Каримов айтаётган «юксак маънавият»ни эмас, унинг келажакда миллат бошига солажак чексиз ғурбатлар ва азоб-уқубатларни кўрган эдим. (Ўша воқеадан 10 йил ўтиб, мелиса майори Олим Жаъфаров бир тадбиркордан йирик миқдорда пора олаётиб, қўлга тушди ва 12 йилга қамалди).

Мени бошқарма ертўласидаги бир зах камерага жойладилар. Суриштирув ишлари вилоят ИИБси терговчиси Отамурод Қўлдошевга топширилди. Аммо бошқа кўпчилик маҳбусларга қўллангани сингари менга жисмоний қийноқлар қўлланмади. Балки, Олий Кенгашнинг собиқ депутати бўлганлигим  бунга моне бўлгандир. Ёки мени сўроқлаб ортимдан сайловчиларимнинг узликсиз келаётганлиги иш бергандир…

Ҳар бир янги кун терговчининг мантиқсиз савол-жавоби билан бошланиб, мантиқсиз савол-жавоби билан ниҳоя топарди. У суриштирув бошида «топилган граната»нинг ўзимники эканлигини тан олдириш учун роса куйиб-пишди. Ширин ҳам аччиқ ҳам гапириб авраб ҳам кўрди. Болохонадор қилиб дўқ-пўписа ва дағдаға ҳам қилди. Уринишлари иш бермади. Барчаси туҳмат эканлигини, бу ишнинг «юқорининг буюртмаси» эканлигини ҳар иккимиз ҳам ўз исмимизни билгандай яхши билиб турардик. Айбсизлигим унга аён бўлсада, мен ҳам айбсизлигимни қайта ва қайта тўтидай такрорлашдан, ҳаммаси туҳмат эканлигини таъкидлашдан ҳечам чарчамас эдим. Зотан, бу ерлардан қутилиб чиқмагунимча менинг бошқа қиладиган ишим йўқ эди. Ҳатто, мени эмас, бу ишни уюштирганларни жавобгарликка тортишни терговчидан қатъий талаб қила бошладим.

Орадан бир ҳафта ўтди. Терговчининг гап-сўзларида ўзгаришлар сезила бошлади. Менга қўйилган сохта айбловни исботлаб бера олмаслигига унинг кўзи етганди, шекилли. Саросимага тушгани гаплари оҳангидан билиниб турарди. Тинтувнинг қонунга зид тарзда ўтказилганлиги, тинтув жараёнида қатнашганлар гранатанинг қаердан топилганлигини аниқ кўрсатиб бера олмаётганлиги терговчини бошиберк кўчага сиқиб қўйди. У қаршисида ўтирган маҳбуснинг эзгу ниятли бир кимса эканлигини, ўз вақтида минглаган сайловчиларнинг наказларини сидқидилдан бажарганлигини яхши биларди. Ўйлаб топилган айбловларни «буюртмачи»лар истаганидек унинг зиммасига юклаш осон иш эмасди.

Тергов жараёнлари давом этаётган бир пайтда, сайловчиларим мени озод этиш учун имзо тўплаб, ҳар томонга мурожаатномалар жўнатганларини эшитиб қолдим. Кейинроқ, 2500 киши имзолаган мурожаатнома президент маҳкамасига ва вилоят ҳокимлигига топширилганлиги ҳақидаги хабар терговчига ҳам етиб келди.

Савол-жавобларнинг кети узилмасди. Терговчи бу ишнинг масхарабозликдан бошқа нарса эмаслигини ичида билиб турарди.  Икки тарафнинг қарашлари тўқнаш келганда у гоҳида мийиғида кулар, гоҳида ҳақиқатни айланиб ўтиш учун гапни бошқа томонга бурарди.

Аста-секинлик билан унга ҳақиқатни очиқ тан олдириш учун зимдан кураш бошладим. Виждон азоби қийнади, шекилли, у бир кун тўсатдан: «Ака, ариза ёзиб беринг, қийналиб кетдим. Мендан бу ишни олсинлар. Сизга бошқа бир терговчи тайинлаганлари маъқулроқ, кўринади!» деб қолди. Мен унга: «Нимага қийналасиз? Борини борича айтинг, қўйинг. Айби тасдиқланмади, барчаси туҳмат, денг, ариза ёзиб бермайман» дедим. У, қаттиқ асабийлашди. «Сиз билмайсиз, сиз тушунмайсиз буни оқибатини. Ишдан ҳайдалсам, майли эди. Умрим қамоқда чирийди. Ахир бунинг орқасида сиёсат бор, бунинг орқасида биринчи раҳбар турибди. Сиёсатга аралашиб нима қилардингиз?» дея, менга қичқира бошлади.

Орадан сал ўтиб, суҳбатимиз мавзуси ўзгарди. Унинг бу муаммодан қутилиш йўлларини излай бошлагани қиёфасида акс этар, у менга тўнкалган айбларни «қисман бўлсада» тан олишимни, ҳар қандай ҳолатда ҳам айбимни «тан олмасам» бу ерлардан ҳеч қачон чиқа олмаслигимни таъкидларди. У қандай йўл билан бўлса ҳам «жиноят иши»ни ёпишга бел боғлаган эди. Ҳукумат томонидан ишни адолатли якун топтириш учун имконият қолдирилмаганлиги унинг икки оёғини битта этикка тиқиб қўйганди. Аммо, унинг бошига «қилмишимга иқрор» бўлишимдан бир бошқа «тайинли фикр» келмас, мен эмас, Ўзбекистондаги тергов анъаналарига зид равишда у мендан тезроқ қутилишнинг пайига тушганди. Гўё у қутилиши учун мен ўзимни «жиноятчи» деб эълон қилишим керак эди. Мен эса ҳали у даражада ақлдан озмаган эдим.

Хуллас, вазият жуда мураккаблашиб, асаблар таранглашиб борарди. Унинг муаммонинг ечимини топа олмаётганини кўриб, қийноқлар қўллашидан қўрқардим.

Бир кун мен ўтирган камерага бир ўрис болани киритдилар. «Лёха» деб ўзини таништирган маҳбус кейин билсам «лохмач» экан. У аввалида мени дўқ-пўписа билан қўрқитиб, гап олишга уринди. Усуллари иш беравермагач, ўзини жинниликка солди. Ахири қандай бўлмасин юрагимга ғулғула солиш учун қон томирини кесди. У замонларда лохмачлар ҳали тергов изолятирларининг сўроқ-савол машинасига айланиб улгурмаган, қийноқлар энди шакллантирилаётган пайтлар эди. «Текин томоша» бир ҳафтага яқин давом этди. Ўтган вақт давомида терговчи бирор марта мени сўроққа чақирмади. Соат сайин асабларим чарчаб, борар, ўзимни тута олмай «Лёха»ни бир нима қилиб қўйишдан қўрқардим…

Яна сўроққа олиб чиқишди. Терговчининг чеҳраси бироз очиқ. У менга тикилиб турди-да: «Ака, чорасини топдим. Ҳар иккимизга ҳам зиёни тегмайдиган бир усул бор. Катта ўғлингиз неча ёшда?» деб сўраб қолди.

Эшитиб, беихтиёр бутун вужудим титраб, лаҳзалар ичида пешанамдан совуқ тер уриб чиқди. Борлиғимни минг хил бўлмағур хаёллар эгаллаб олди. «Нима эди» дея, берган саволим, қулоқларимга бегона бировнинг овозидай совуқ эшитилди. «Ўғлингиз 11 ёшда бўлса керак, уни қамаб бўлмайди. Битта ариза ёздириб оламиз, холос. Ўша нарса (граната)нинг нималигини билмасдан, кўчадан топиб, уйга мен олиб келгандим, деб ёзиб берса, иш пишди!» деди терговчи бамайлихотир.

Кўз олдим қоронғилашиб, турган еримда мурдадай қотиб қолдим… Шу ҳолатда қанча турдим, билмайман. Ўзимга келгач, терговчига сенсираб: “Иблиссан, ҳа, иблиссан!” дея олдим. Ичимда чексиз нафратга йўғрилган бир ғалаён турган бўлсаям, бошқа бир нима дейишга тилим айланмади…

У эса, сапчиб ўрнидан турди. «Айбланувчи, Сайидов» деди, ноҳақ камситилган кимса каби ғазаб билан. Тергов иши тугаганлигини маълум қиламан. «Дело» эртага прокурор назоратига ўтади. Сизни айбдор деб топдим. Айбингиз йўқ бўлса, судда айбсизлигингизни исботлаб беринг. Соқчи, маҳбусни олиб чиқинг!»

Эшик олдида бизни кузатиб турган соқчи, мени тергов хонасидан олиб чиқди…

Бу суҳбат сўнги нафасимгача ҳам эсимдан чиқмаса керак.

Ўша машъум ҳолат – терговчининг номуссизлигини ошкора қилиб турган ёқимсиз башараси ҳали-ҳамон кўзларим олдида. Унинг жирканч сўзлари ўн тўрт йил ўтиб ҳам қулоқларим остида жаранглаб туради.

Амал деб, давлат бошлиғига яхши кўринаман деб, ҳар қандай ёвузлик ва жирканчликка тайёр кишилар борлигидан жуда хафа бўлиб кетаман. Мустабиднинг «юксак маънавият – енгилмас куч» китоби ҳақида эшитганимдан сўнгра, қўлимга қалам олиб, илк қоғозга туширган хотираларим, мана шулар…

Терговчи айни кунларда адвокатлик қилаётган экан. Нима, дейман, Ўзи инсоф берсин! Қонунларга таяниб ишлаш ва тўғри йўлга кириш учун етарли тажрибаси бор. Ўтган ишлардан тўғри хулоса чиқариб, инсонларнинг оғирини енгил қилаётган бўлса, мен этагимдаги тошларни тўкканим бўлсин! Йўқ, ҳали ҳам эски қинғир-қийшиқ йўллардан юриб, бола-чақа боқаётган бўлса, жазосини албатта топади.

(давоми бор)

Манба: hayratuz.wordpress.com