МУЛОҲАЗА
(Адабиёт дарслари ҳақида)

Мен адабиётни яхши кўраман, лекин адабиёт дарсини эмас, деб ҳазил қилардим дўстларимга. Аслида, бу ҳазил ҳам эмасди. Қайсидир маънода, шундай эди. Адабиётнинг бошқача ўқитилишини истардим чунки.

1.
Абитуриентлик йилларида адабиётни аниқ фандек ёдлаб ўрганишга мажбур бўлганмиз. Биз асарлардан хулосалар, фикрлар, туйғулар эмас, рақамлар, сифатлар ва фактлар қидирардик.

Чўлпоннинг “Гўзал“ шеърида нима ифодаланган, ниманинг рамзи назарда тутилган деган савол қолиб,
“Гўзал“ шеърида гўзални кимлардан сўраган? – деган саволга жавоб беришимиз лозим эди. (Жавоби: ой, қуёш, юлдуз, шамол)

“Кеча ва кундуз“да асар моҳиятини англаш ӯрнига, биз Зебини неча йилга сургун қилишганини эсда сақлаб қолмоққа тиришардик. (Жавоби: 7 йил)

“Дунёнинг ишлари“ асарида қайси образнинг сочи ҳам, соқоли ҳам, ҳатто кўзига қайрилиб тушган қошлари ҳам оппоқ дея таърифланган? (Жавоби: Эрмон бува)

ёки

“Юлдузлар мангу ёнади“ асарида Бўри полвон эски раисни қайси лавозимга тайинлайди? (Жавоби: ферма мудири)

Аслида, “Дунёнинг ишлари“дан онани эъзозлашни, “Юлдузлар мангу ёнади“дан эса жўмардлик, ор-номус хислатларини ўрганишимиз керак эмасми?

Ким айбдор бунга?
Адабиёт ўқитувчиларими?
Менимча, ундай эмас. Уларнинг ҳам жонига тегган, аслида, бу.
Аммо Давлат Тест Маркази саволларни юқоридагидек тузгандан кейин, шу саволлар бўйича тайёрланиб юрган абитуриентга яна қандай дарс ўтишлари мумкин? Бошқа илож қолганми уларда?

(Юқорида мисол сифатида келтирганларим ўтган йилги кириш тестларида тушган саволлар. Қидириб ўтирмай, эсимда борини ёздим.
Олдинги йилларда бундан баттар бачкана ва мантиқсиз саволлар бор эди)

2.
Адабиёт дарсликларида шоир ва адибларнинг таржимаи ҳоли ва асаридан бошқа ҳаммаси китоб муаллифларининг шахсий қарашларидир.
Аммо, ҳатто шуларни ҳам тест қилишади.
Мисол келтирай:

Исталган ўқувчидан Абдулла Қаҳҳорнинг “Бемор“ ҳикоясидан қандай хулоса келиб чиқади деб сўранг. Ҳеч ўйланмай ва ҳатто тушуниб-тушунмай, “ЖАМИЯТ — БEМОР!“ деган жумлани айтади. Чунки бу фикр китобда тўртбурчак ичига олиниб, катта ҳарфлар билан ёзиб қўйилган.

Адабиётнинг вазифаси инсонни фикрлашга ўргатиш эмасми? Аммо бундай ҳолатлар мияни қотириб қўяди, фикрлашни ўлдиради.

Дарсликда асарнинг таҳлиллари берилганини ёқлайман, аммо китоб муаллифларининг шахсий фикрлари ўқувчиларга қандайдир ўзгармас қоида ёки назария сифатида қабул қилдирилишига қаршиман!

3.
Лицейда ўқирдик. Бир куни текширувчилар келишди. Қайсидир гуруҳга кириб, ватан ҳақида шеър сўрашибди. Ўша ўқувчилар айтиб бера олмагани учун бутун лицейга ярим йил адабиёт дарсларида шеър ёдлатишган, шеър сўрашган.

Ватан ҳақида, она ҳақида.

Текширувчиларнинг фикрича, ўқувчи ватан ва она мавзусида шеърларни “шариллатиб“ ёдлайверса-ёдлайверса, унда ватанпарварлик ва онага меҳр ҳислари пайдо бўлармиш.

Шеърни ҳам мажбурлаб ёдлатадими?
Ахир, ўқувчига ёққан шеър бўлса, икки ўқишдаёқ хотирага муҳрланадику. Энг ёмони, шеърларни ўзлари танлаб беришган ва танлашдаги асосий мезон шеърда «Ватан» сўзининг борлиги эди.

Бунақа йўллар билан ватанпарварлар эмас, чинакам маддоҳлар етиштиряпсизлар!

4. 
   Университетда Адабиётшунослик деган фан ўтилди.

Бир ўқитувчи маърузани “Ўтган кунлар“ билан бошлаб, шу асар билан тугатарди.

Бизга бир дунё вазифа берилганди ва университетдан сотилган бир адабиёт назарияси бўйича китобни сотиб олганлар шу вазифадан озод қилинарди. Ҳозир шу китобнинг чангини артиб турасизларми, курсдошлар?

Семинарда эса шеърият мавзусини гапириб бермоқчи бўлганимда устоз билан ўртамизда шундай диалог кечган:
— Дафтарингиз борми?
— Йўқ, устоз, лекцияда тутилган дафтарим бор. Барибир мавзулари бир хилку.
— Ўтиринг жойингизга!

Айтингчи, адабиётни шундай ўқитиладими?

5.
Мени доим бир савол ўйлантириб келган:

“Нега адабиёт дарсликларида баъзи адиблар қайта-қайта бериладию, лекин Шавкат Раҳмон, Рауф Парфи каби миллат шоирларининг ҳаёт йўли ҳам берилмасдан, 2-3 та “енгил“ шеърлари ўрин олган?
Асқар Маҳкам ва Аъзам Ўктам каби шоирлар ҳақида ҳатто бирорта гап йўқ…“

Ўқувчиларга шу шоирларни ўқитинг, шунда Ватанни мажбурлаб севдиришингизга ҳожат қолмайди.

ХУЛОСА

Тест тузишга масъуллар, илтимос, ўқувчидан асар қаҳрамони қанақа рангдаги кўйлак кийганию, унинг тулпори анҳор бўйига бориб неча марта кишнаганини сўрашни бас қилинг. Ўқувчи адабий образнинг ички кечинмалари билан қизиқсин, унинг хатоларидан хулоса чиқарсин, чиройли амалларидан ўрнак олсин. Ўқувчининг адабий диди ва савияси ўссин. Бадиий таҳлилни ўргансин.
Ҳеч бўлмаганда, дарсликдаги парчани ўқиб, уйига бориб асарнинг тўлиғини топиб ўқишга тиришсин.

Ўқувчиларни бунчалик бездирманг, адабиётдан!

Ӯқитувчилар, болаларга адабиётнинг ӯрнини, аҳамиятини англатинг. Уларга тушунтиринг, адабиётсиз инсон фикрлашдан тӯхтайди, бундайларни эса қул қилиш осон бӯлади.

Менинг фикримча, барчасини мактабдан бошлаш керак. Чунки айнан шу ёшда пайдо бўлади адабиётга меҳр-муҳаббат.
Аҳвол шундай хароб экан, бизнинг АДАБИЁТ деб бонг уришимиз бефойда!

Манба: facebook.com