Украинага «маъмурий йўл билан кўчирилган» деҳқон оилалари собиқ СССР Халқ Комиссарлари Советининг 1941 йил 21 майдаги қарори ҳамда СССР Прокуратураси ва НКВДсининг 1941 йил 5 июндаги № 00732 пр. 47 с.п. «Г» буйруғи билан сургун қилинган ерларидан озод этилганлар.
Бу буйруқ эълон қилинганидан кейин кўп ўтмай, уруш бошланиб кетди. Херсон вилояти раҳбарлари Ўрта Осиёдан бадарға қилинганларни тўплаб: «Энди ҳаммангиз юртингизга қайтиб кетасиз», — дейишди. Бу хабар барчани қувонтирди.
Июнь ойининг охирида бадарға қилинганларнинг рўзғор буюмларини юзлаб араваларга ортиб, Қрим ярим оролининг шимолидаги Армянская темир йўл бекатига олиб келишди. Одамлар икки кеча шу жойда тунашди. Учинчи куни ҳарбийлар келиб, барча эркакларни бир сафга тизиб, янги буйруқни ўқиб беришди. Шунга биноан, ҳарбий хизматга яроқли эркаклар фронтга, кексалар фронт ортидаги ишчи батальонларига сафарбар этилиши, аёллар, болалар яшаган хуторларига қайтарилиши керак эди. Шундай қилиб, қаҳатчилик ва қатағон туфайли азият чеккан оилаларни яна пароканда қилиб, тарқатиб юборишди.
Кўп ўтмай, Украинани немис-фашистлар эгаллашди. Эндиликда одамларга НКВД ходимлари ўрнига немис полицайлари хўжайинлик қила бошлашди. Уларни эрта тонгдан кечгача далада ишлатиб, немис армиясининг эҳтиёжи учун қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштиришга мажбур қилишди, озгина бўлса-да ўзини меҳнатдан олиб қочган, дангасалик қилган кишиларни шафқатсиз жазолашди.
Новая Маячкадаги болалар уйи
1939 йилнинг ёзида Жонти Исмоилов Тошкентдаги бир йиллик ўқитувчилар тайёрлаш курсини битириш арафасида эди. Шунда билим юртига Украинадан Иброҳимжон Каримов деган одам келди. Бу одам ўзбекистонлик деҳқонлар бадарға қилинган Херсон вилоятининг Каховка, Скадовск, Голая Пристань туманлари бўйича маориф инспектори ҳамда Каховка туманининг Сергеевка қишлоғидаги ўрта мактаб директори экан. У билим юртининг битирувчи ёшларига мурожаат қилиб, деди:
— Мен Тошкентга Украинадаги ўзбек мактабларш учун ўқитувчилар олиб кетгани келдим. Ким Украинага бориб ишлашни истаса, марҳамат, ёзилсин.
Жами 15 нафар битирувчи рўйхатга ёзилди. Шулар қаторида Жонти Исмоилов ҳам бор эди.
1939 йилнинг август ойида ўзбекистонлик ўн беш нафар йигит Украинага йўл олишди. Жонти Исмоилов ва унинг курсдош дўсти Худойберган Иброҳимовни Каховка туманининг Новая Маячка қишлоғидаги болалар уйи қошидаги 8-миллий тўлиқсиз ўрта мактабга ўқитувчи қилиб тайинлашди. Жонти Исмоилов 5-7-синф ўқувчиларига математикадан дарс бера бошлади, айни пайтда, 4-синфга раҳбарлик қилди. Худойберган Иброҳимов эса жуғрофиядан дарс бера бошлади.
Болалар уйининг директори Иван Акимович Паустной, мактаб директори эса бошқирд Карим Дачкин эди. У болаларга ўзбек тили ва адабиётидан дарс берарди. Бундан ташқари, мактабда математикадан дарс берадиган Шукуржон Ёқубов деган муаллим ҳам бор эди.
Мактабда болалар уйида тарбияланадиган, ота-онаси 1933 йилдаги қаҳатчиликда вафот этган, 1937-38 йиллардаги қатағонда йўқ қилинган ёки бошқа бир сабаб билан вафот этган ўзбек, қозоқ, қирғиз, туркман болалар (жами 250 нафар) ўқишарди.
Жонти ака раҳбар бўлган 4-синф ўқувчилари ўзлаштиришининг пастлиги, интизомсизликлари билан танилган экан. Улар ҳар куни икки соат ўқигач, ўзларини деразадан ташлаб қочишарди. Синфда Собир, Қорабой деган икки бола бор эди. Шулар синфнинг «серкаси» экан, улар нима деса, болалар шуни қилишаркан. Жонти ака шу икки бола билан тил топишишга ҳаракат қилди. Синфни иккига бўлиб, Собир билан Қорабойни бошлиқ қилиб қўйди. Шундан кейин синфда тартиб-интизом изга тушиб, болаларнинг ўқиши яхшилана бошланди. Синф бир йилда мактабдаги илғор синфлардан бирига айланди. Мактаб дирекцияси Жонти акани соат билан мукофотлади.
1941 йил июнь ойида болалар ёзги таътилга чиқишди. Жонти Исмоилов Туркистон шаҳри яқинидаги Сувлиқ қишлоғида яшайдиган ота-онасини кўриб келмоқчи бўлди. Шунда болалар уйи директори И. А. Паустной унга шундай деди:
— Жонти, сен бу йил уйингга бормагин, ёзги лагерда ишлагин. Насиб қилса, янаги йилда бирга борамиз. Ўзбекистон ҳақида кўп яхши гапларни эшитганман, бир кўргим бор.
Жонти ака бу таклифга рози бўлди. 1941 йил июнь ойида Новая Маячкадаги болалар уйининг тарбияланувчилари Днепрнинг сўл соҳилидаги Ключевой посёлкасидаги ёзги пионер лагерида эдилар. Уруш бошланишидан уч-тўрт кун аввал бу ерда қаттиқ дўл ёғиб, узум шўралари ва мевали дарахтларнинг довуччаларини битта ҳам қўймай, ер билан яксон қилиб кетди. Шунда украин аёллари: «Бу яхшилик аломати эмас, уруш бошланиб кетмаса гўрга эди. 1914 йилдаги уруш арафасида ҳам шундай ҳодиса юз берган эди», дейишди.
Айтганларидай, 22 июнь тонг саҳарида уруш бошланди. Ҳадемай, болалар дам олаётган жойдан осмонни тўлдириб душман самолётлари учиб ўтиб, яқин атрофдаги шаҳарлар, посёлкаларни бомбардимон қила бошлади. Баъзан улар шу қадар кўп учардики, бир-бирларига яқин учганларидан осмон кўринмай қоларди. Қундузи далада пиёда юриш қийин бўлиб қолди — «Мессершмидт»лар пастлаб учиб, одамларни ўққа тута бошлади.
Болалар ёзги лагердан Новая Маячкадаги болалар уйига кўчирилди. И. А. Паустной ҳарбий хизматга сафарбар этилди. Унинг ўрнига Марчук деган яҳудий аёл директор бўлиб келди. Эркаклар кундузи ўз ишлари билан банд бўлишар, оқшом эса ҳарбий машқ қилишарди.
Август ойида болалар уйига қишлоқ Советидан вакил келиб: «Эртага қишлоқ Советига боринглар, ҳамма мудофаа ҳандақлари қазишга сафарбар этилади», — деди. Эртаси айтилган вақтда қишлоқ Советига боришди. У ерда буларга: «Сизлар орқага қайтинглар, болалар уйини фронт ортига кўчирасизлар», — дейишди. Шундан кейин тарбиячилар болалар уйига қайтиб, йўлга ҳозирлик кўра бошлашди. Қариндошлари бор бўлган болалардан 50 нафарини уйларига жўнатишди. Ҳадемай аравалар ҳам етиб келди. Юкларни, 180 болани араваларга чиқариб, Новая Оскания томон кетишди. Карвон олдидаги тачанкада директор йўл бошлаб борди, фақат тунда юришга рухсат берилганди. Кундузи пана жойларда тўхтаб, дам олишарди.
Бир кеча-кундузда Новая Оскания яқинидаги қўриқхонага етиб келишди. Болалар шу ерда поездга ўтиришлари керак эди. Марчук тачанкада темир йўл бекати томон кетиб, орадан уч-тўрт соат ўтгач, хомуш бўлиб қайтиб келди. Темир йўл бекати бошлиғи: «Мен болаларнинг бу ердан поездга ўтиришларига рухсат беролмайман, сабаби, душман самолётлари бекатни тинмай бомбардимон қилиб турибди. Сизлар Мелитополга боринглар», — дебди. Мелитополга бориш учун эса яна юз километрдан ортиқ йўл юриш керак эди.
Марчук йўлга тушишга буйруқ берди. Шунда аравакашлар бошлиғи деди:
— Биз Мелитополга бормаймиз, орқага қайтамиз.
— Нима учун?
— Бизларга сизларни Новая Оскания темир йўл бекатига етказиб қўйиш буюрилган. Биз бу топшириқни бажардик.
— Сизларга болаларни поездга чиқариб қўйиш топшириғи берилган. Болалар эса ҳали поездга ўтирганларича йўқ.
— Биз Мелитополга бормаймиз. У ерга борсак, орқага қайтишимиз қийин бўлади.
— Ҳозир Новая Маячкани душман эгаллади, у ерга бориб нима қиласизлар? Нима, фашистларга қул бўлмоқчимисизлар?
— Қул бўлсак ҳам майли, оиламизни ташлаб, ўзга юртларга кетишни истамаймиз.
— Ундай бўлса, майли, от-араваларни ташлаб, пиёда қайтаверинглар..
— Йўқ, биз от-аравалар билан қайтамиз.
— Бийдай чўлда биз 180 нафар болани, юкларни нима қиламиз?
— Билмадик.
Шу пайт болаларнинг бахтига орқадан Қизил Армиянинг чекинаётган аръергард қисмлари етиб келишди. Жанжалга ҳарбийлар аралашиб, тарбиячиларни ёқлашди. Шундан кейин украин аравакашларининг шашти пасайиб, от-араваларни қолдиришга рози бўлишди. Фақат уларга тачанкани, болалар уйига қарашли сигирлардан икки-учтасини, чўчқалардан тўрт-бештасини беришди.
Ўша йили Украинада ғалладан мўл ҳосил етиштирилган эди. Мамлакат ичкарисига чекинаётганларга эса бир қутидан гугурт беришиб: «Қаерда ҳосили етилган ғаллазорни кўрсанглар, ўт қўйиб кетинглар, бир грамм ҳам дон душман қўлига тушмасин», — деб буйруқ берилган эди. Болалар уйи тарбиячилари бу буйруққа амал қилиб, йўлда учраган ғаллазорга ўт қўйиб боришди.
Бир кундан кейин Мелитополга етиб олишди. Бу ердаги темир йўл вокзали мамлакат ичкарисига кўчирилаётганларга тўлиб-тошиб кетган эди.
Шу ерда Жонти Исмоилов Иброҳимжон Каримовни учратиб қолади. Унинг ёнида оиласи ва яна бир оила бор эди. Каримов поездга чиқишга қийналаётганини айтди. Жонти ака унга ёрдам бермоқчи бўлиб: «Поездга биз билан чиқарсиз», — деди. Аммо Марчукдан рухсат сўраганда, у рози бўлмади. Шундан кейин Жонти ака Каримовга деди:
— Энди менинг сизга ёрдамим шундай бўлади: Сизга битта арава, иккита яхши от бераман, шу от-арава билан йўлга тушасиз. Хавфсизроқ жойга етиб олгач, от-аравани сотиб, пулини йўлкира қилиб кетасиз.
Бу таклиф Каримовга маъқул бўлди. Жонти ака уни йўлга кузатиб қўйди. Кейин маълум бўлишича, у Тошкентга оила аъзолари билан эсон-омон етиб келибди.
Бир ҳафтадан сўнг Мелитополь темир йўл бекатида болалар уйи учун 6 та вагон ажратишди. Шу вагонларга ўтириб, йўлга тушишди. Поезд Житомир томон юрди. Оқшом Новая Сергеевка темир йўл бекатига етиб келишди. Шу пайт осмонда душман самолётлари пайдо бўлиб, темир йўл бекатига бомбалар ёғдира бошлади. Бир бомба болалар тушган поезд билан ёнма-ён турган юк поезди вагони устига келиб тушди. Бу вагонга ўқ-дори ортилган экан, кучли портлаш рўй бериб, олов терак баравар баландликка кўтарилди.
Тарбиячилар болаларни олиб, яқин жойдаги ўрмонга қочишди.
Болалар ўрмонга киргач, орқадан бир темирйўлчи келиб: «Шу ерда эрталабгача қимирламай ётинглар», — деди.
Бир маҳал ёмғир савалай бошлади. Ўрмон яқинида ўрилиб, боғ-боғ қилиб қўйилган буғдой поялари бор экан. Шулардан олиб келиб, капалар қуришди. Болалар тонг отгунча шу капалар ичида айқаш-уйқаш бўлиб ётишди.
Эрталаб темир йўл бекатига қайтиш ҳақида буйруқ бўлди. Келиб кўришса, вагонлар ўқлардан илма-тешик бўлиб кетибди. Яна йўлга тушишди. Икки кундан сўнг Ростов-Донга, яна бир кун йўл юргач, Сталинградга етиб келишди. Бироқ бу шаҳарда болаларга жой топиб беришолмади. Кейин Астраханга боришди. Бу ерда Волга дарёси Каспий денгизига қуйиладиган, икки томони сув бўлган Икраяно деган хушманзара жойда 14-болалар уйини ташкил этишди.
Кўп ўтмай, Худойберган Иброҳимов фронтга кетди. Жонти Исмоиловни бир қўли ногирон бўлгани учун фронтга олишмади. У Ўрта Осиёнинг турли шаҳар ва қишлоқларига хат ёзиб, етим болаларнинг қариндош-уруғларини қидира бошлади. Шу тарзда бир йилда йигирма саккиз боланинг қариндошларини топди. Эндиликда бу болаларни ўз қариндошларига олиб бориб топшириш керак эди. Жонти акага йўл ҳозирлигини кўришга рухсат беришди. 28 бола учун 20 килограмм ун, 10 килограмм гуруч, 20 килограмм қанд, 2 минг сўм пул беришди.
Болалар уйида Николенко деган, немис тилидан дарс берадиган аёл бор эди. У ҳар бир бола ҳисобига биттадан ароқ олишни маслаҳат берди.
— Ароқнинг нима кераги бор?— деди Жонти ака ҳайрон бўлиб.
— Оғир шароитда олис йўлга отланаяпсиз, асқатиши мумкин.
Жонти ака Николенконинг айтганини қилди. Улар Астрахандан Самарагача кемада бориб, у ёғига Тошкентга борадиган поездга ўтиришлари керак эди. Кемага ўтириш учун дарё портига келишганда, радиокарнай орқали эълон эшиттирилди:
— Куйбишевга (Самара) дарё орқали бориш хавфли бўлганлиги учун бу рейс қолдирилди. Шу боис, Куйбишевга борадиганлар патталарини Бокуга борадиган кемага алмаштиришсин.
Йўловчилар патталарини Бокуга борадиган кемага алмаштиришди. Орадан икки соатча ўтгач, «Туркманистон» ҳарбий кемаси йўлга тушди. Икки кунда Бокуга етиб келишди. Бу ердан Красноводскка ўтиш керак эди. Лекин паромга патта олиш қийин бўлди. Шунда Жонти акага ароқ иш берди.
Кечқурун паромга ўтириб, эрталаб Красноводскка етиб келишди, Красноводск худо қарғаган жой экан, бу ерда на бир салқин жой, на бир сув топиб бўларди. Темир йўл бекати эса фронтдан майиб-мажруҳ бўлиб қайтган, туғилиб-ўсган шаҳарлари, қишлоқларини ташлаб, жон сақлаш учун Ўрта Осиёга йўл олган кишиларга тўла эди. Меҳмонхона у ёқда турсин, дастлабки куни ҳатто перрондан ҳам жой топиб бўлмади, фақат эртаси куни перрондан жой топилди. Тошкентга ҳафтада бир марта поезд бўлар экан, патта йўқ эди.
Жонти ака темир йўл бошлиғи қабулига борди, лекин унинг эшиги берк эди. Унинг хонасида қай пайт бўлиши тўғрисида ҳеч ким аниқ бир гап айтмади. Фақат бир йўловчи бекат бошлиғи ресторанда, қайси столда ўтирганлигини, афти-ангори қандай одамлигини айтди. Жонти ака ресторанга кириб, ўша одамга яқинлашди-да:
— Ассалому алайкум! — деди.
— Ваалайкум ассалом!
— Сиз темир йўл бекати бошлиғи Омондурдиев бўласизми?
— Йўқ.
Жонти аканинг ҳафсаласи пир бўлиб орқасига қайтди. Шунда бир одам бекат бошлиғи ўз хонасига орқа деразадан тушиб ишлаётганлигини айтди.
Жонти ака бино ортига ўтиб, бошлиқ деразасини пойлади. Бир маҳал дераза очилиб, ичкаридан ресторандаги одам тушди. Жонти ака ҳеч нарсани билмагандай унга яқинлашди.
— Ассалому алайкум!
— Ваалайкум ассалом!
— Мен ўттиз нафар етим болани Астрахандан Тошкентга олиб кетяпман, патта керак.
— Патта йўқ. Биз биринчи навбатда фронтдан қайтган ярадорларни жўнатишимиз керак.
— Бир иложини қилинг, йўл учун олган озиқ-овқатимиз тугаяпти.
— Ҳеч иложи йўқ.
— Мен қуруқ илтимос қилаётганим йўқ, сизга аталган совғам бор.
— Нима совға экан?
— Тўрт шиша ароқ, бир кило чой бераман.
— Бориб совғангни олиб кел.
Жонти ака Бокудан «керак бўлиб қолар» деб чой олган эди. Шу чойдан бир килограмини, тўрт шиша ароқни картон қоғозга чиройли қилиб ўраб, бошлиқнинг орқа «эшиги»дан узатди. У дарҳол ўттизта паттага қоғоз қилиб берди.
Жонти ака суюниб, кассага борди. Лекин кассир айтган пулни эшитиб, капалаги учиб кетди. Ёнидаги пул паттанинг ярим баҳосига ҳам етмас эди.
Жонти аканинг боши қотиб, яна орқа эшикдан мўралаб, бошлиққа аҳволни тушунтирди.
— Ёрдам қилинг, жон ака, яна ароғим бор, бераман.
— Етимлар орасида туркман болалар ҳам борми?
— Бор.
— Ўшаларни олгин-да, Красноводск вилояти партия қўмитасининг биринчи котиби Ортиқовнинг олдига боргин, у яхши одам, ёрдам қилади. Фақат болаларга тайинлаб қўй, Ортиқовнинг олдига киришганда йиғлайверишсин. Яна адашиб, иккинчи котиб Макаровнинг олдига кириб юрманглар, у ёрдам қилмайди.
Жонти ака болаларни эргаштириб, обкомга борди. Бир қабулхонада ўн бешга яқин одам ўтирган экан, Ортиқовнинг хонаси шу бўлса керак, деб болалар билан ичкарига тикка кириб кетаверди. Узун стол тўрида семиз, малласочли киши ўтирарди. Жонти ака унга ўзини таништириб, ёрдам беришни илтимос қилди.
— Йўлкирага берилган пулни ичиб тугатиб, энди бизга ялиниб келдингми?! Чиқ хонадан, сендайларга ёрдам йўқ!
Жонти ака ноилож орқага қайтди. Бўлган воқеани Омондурдиевга айтган эди, у:
— Мен Макаровнинг олдига кирмагин демабмидим, ўшанга рўпара бўлибсан-да, — деди. Кейин бир оз ўйланиб туриб, қўшимча қилди: — Мен Ортиқовга қўнғироқ қиламан, эртага қабулига борасан.
Ортиқов Жонти акани яхши кутиб олди. «Эвакуация пункти орқали жўнатилсин», — деб қоғоз ёзиб берди. Шундай қилиб, етим болалар Тошкентга текинга кетадиган бўлишди.
Болаларга яшил, кичкина 208-вагонни беришди. Шу вагонда йўлга тушишди. Темир йўл қатнови жуда тиғиз эди. Биринчи навбатда фронтга юк олиб бораётган поездларга йўл беришарди. Шу боисдан бекат ва разъездларда узоқ вақт туриб қолишарди.
Тошкентга бир ҳафтада етиб келишди. Йўлда овқатлари қолмай, Астрахандан олинган ароқнинг қолган қисмини, Бокудан олинган чойни бекатларда совунга, совунни эса нонга алмаштириб, манзилга бир амаллаб етиб келишди.
Тошкентда Жонти ака болаларни вокзалга қўйиб, ўзи республика Маориф вазирлигига бориб, вазир Муҳаммаджон Йўлдошев билан учрашди. У вазирга Украинадан ота-онаси ўртаосиёлик бўлган етим болаларни олиб келганлигини, эндиликда болаларни уй-уйига етказиб қўйиш учун маблағи ҳам, кучи ҳам қолмаганлигини айтди. Вазир раҳмат дегач, тайинлади: «Болаларни вокзалдаги эвакуация пунктига топширинг-да, майли, кейин уйингизга боринг».
Жонти ака вазир айтганини қилди. 28 нафар боладан фақат биттасини — етти ёшли Сония Қозоқовани ўзи билан Туркистонга олиб кетди. Жонти ака бу қизнинг Туркманистонда яшайдиган акалари билан боғланганида улар: «Сиз Ўзбекистонга келгач, бизга хабар беринг, синглимизни бориб олиб келамиз», дейишган эди. Жонти ака Туркистонга боргач, Сониянинг акаларига бир неча марта хат ва телеграмма юборди, лекин улардан дарак бўлмади. Шундан кейин бу қизни Жонти аканинг акаси Ирисмат Исмоилов ўзига фарзанд қилиб олди. Қизнинг исмини Хумор, фамилиясини Исмоилова қилиб ўзгартирди. Вояга етгач, турмушга берди. Ҳозир Хумор Исмоилова ҳаёт, олти фарзанднинг онаси, Туркистон шаҳрида, Пионерская кўчасидаги 35-уйда яшайди (вафот этган бўлиши ҳам мумкин).
Жонти ака урушдан кейинги йилларда Новая Маячкадаги болалар уйида тарбияланган болаларнинг бир қисмини қидириб топиб, учрашди. Улар ҳозир яхши ва ёмон кунларда ўз устозларини йўқлаб туришади. Тошкент шаҳар Юнусобод тумани, Киев кўчасидаги Жонти ака яшайдиган хонадон бу кишилар учун қадрдон масканга айланган. Булар асакалик Саъдулла Мирзоидов, тошкентлик Раҳимжон Долимов, чинозлик Нуъмон Ҳамидов, ригалик Сотқиной Отақулова ва бошқалардир.

Алиназар Эгамназаров

facebook.com