Туркия манзаралари

16

МАЛАТИЯГА САФАР

“Бу кунлар” китобимни нашрга тайёрлаш, илк муҳокамаларни кузатиш билан банд бўлиб “Туркия манзаралари”нинг давоми бир оз тўхтаб қолди. Иншаоллоҳ, бундан буён яна саёҳатномам билан ўртоқлашишда давом этаман.

Бу гал мавзу Туркиянинг шарқида ‒ ич Онадўлида жойлашган Малатия шаҳри ва у ерда ўтган “Kitap fuаrı” ҳақида бўлади.

Malatya Туркиянинг бир вилояти (туркчасига “İl” ‒ “эл” дейилади) бўлиб, википедия маълумотига кўра, аҳоли сони бўйича мамлакатда йигирма еттинчи шаҳардир. 2015 йилги ҳисобда İl (вилоят) аҳолиси 772.904 ни ташкил этган. Шаҳарнинг ўзида 524000 дан ортиқ аҳоли яшаркан. Шарқий Онадўли бўлгасининг энг катта шаҳри дейишди.

Йўлга чиқмасимдан бурун Малатия ҳақида айрим маълумотларни ўргандим.

Малатия илк замонларда Хитит даврида (милоддан олдинги 5000-йиллар) қурилган, ундан кейин қўлдан-қўлга ўта-ўта, бузилиб-қурилиб бугунги кунимизгача етиб келган.

Малатия нафақат Туркияда, балки дунёда ўриги ва туршаги билан машҳур. Мамлакат бўйича туршак етиштиришнинг юздан 80 % и Малатия водийига тегишли. Бу томони бизнинг Қўқон теваракларига ўхшаб кетаркан.

Яқин-яқинларгача Қўқон тевараклари (умуман, водий) ҳам улкан ўрикзор эди!

Совет даврида пахта майдонларини кенгайтириш учун ўрикзорларга қирон келтирила-келтирила ўрикзорларимиз анча камайиб кетган эди, кейинги замонларда қишлоқларда газ узилгани сабабидан ўтин учун кесила-кесила умуман йўқолиб боряпти, афсус… Лекин шундай бўлса ҳам ҳалигача Қўқоннинг айниқса жануби-ғарбий томони то Тожикистон чегараларигача (Тожикистоннинг Исфара ва Конибодом вилоятлари ҳам қадимдан ўрик етиштириш билан машҳур!) қишлоқларда ўрикзорларни учратса бўлади.

Болалик хотираларимда ўрик дарахтидан елим териш, ғўра ейиш, ғўрақайноқ қилиш, ўрик қоқиш, қуритиш, дамлаш ва баргак қилиш каби кўнгилхушлик ва юмушлар алоҳида ўрин тутади. Ўрик қишлоғимиз ҳаётининг бир бўлдагига айланиб кетган.

Қишлоғимиз одамлари содда, самимий эди. Ҳамманинг ўриги ва ўрикзори бўлишига қарамай бир-бирларига ўрик илинишарди. Кексалар Жардан (қишлоқ ташқарисида тоғ этагидаги ташландиқ жарликлар бор ерни биз “Жар” дердик, у ерда кўп ҳамқишлоқларимнинг ўрикзор-даласи бўларди) ўрик қоқиб катта-катта саватларда, қутиларда эшакараваларида қишлоққа олиб келишаётган бўлса, дала йўлларида, боғлар чеккаларида мол-қўй боқиб ўйнаб юрган биз болакайлар олдида араваларини атай тўхтатиб: “Қани, ҳей болаларим, олинглар!” дейишарди. “Раҳмат, еб юрибмиз”, десак, “Олинглар, буниси бошқа!” дейишарди.

Мана шунақа оталаримиз бўлишган!

Озгина хотирага берилиб кетдим. Сўзимиз Малатия ҳақида эди. Шаҳарнинг теварак-атрофи даштлик ва ўрикзор экани менга ота юртимни эслатиб юборди.

Қайтаётганимда мезбонларга мен ҳам аслида ўрикзор бир мамлакатдан эканимни айтсам, “Мазаси-чи, мазаси қанақа?” деб сўрашди. “Биз томонлардаги ўрикларнинг мазасидақа маза дунёда йўқ!” дедим. Булар ҳам ўзларининг ўриги ҳақида шунақа фикрда экан…

Малатия Туркияга икки нафар жумҳурбошқони (президент) етиштириб берган шаҳардир. Отатуркдан кейин жумҳурбошқони бўлган (ҳозирда унча яхшилик билан эсланмайдиган) Исмат Инўну билан (нафақат Туркияда, балки бизнинг мамлакатимизда ҳам яхшилик билан эсланадиган) раҳматли Тўрғут Ўзал иккаласи ҳам малатиялик экан. Туркия мустақиллигимизни дунёда илк тан олган мамлакат бўлса, бизга жуда катта меҳр-муҳаббат билан ташриф буюрган илк президент Тўрғут Ўзал эди ахир!

10 май куни Сабиҳа Гўкчан номидаги Истанбулда иккинчи йирик қўналғадан учишим лозим эди. Аср намозини қўналға ичидаги мачитлардан бирида ўқидим. Минг чақирим масофага бир ярим соат учсак, мўлжалимда Малатияга шомгача етиб боришимиз керак эди. Малатия Истанбулга қараганда анча кунчиқарда ерлашганини ҳисобга олмабман. Намоз вақтлари 45 дақиқача илгари экан. Шомга етиб оларканмиз деб ўйлаган одам учоғимиз Малатия қўналғасига қўнганида теваракнинг қоронғилигини кўриб олдинига ҳайрон бўлдим ‒ шунча узоқ учдикми деб ўйладим. Бу ерда қуёш анча эрта юриши кейин эсимга келди.

Айни рейс билан Истанбулдан мендан ташқари яна етти ижодкор келган экан. Мезбонлар (бир йигит билан бир қиз) кутиб олиб минибусга жойлаштиришди. Салдан кейин тўғри меҳмонхона сари йўлга тушдик.

Йўл четидаги кўрсаткичга кўра, шаҳар қўналғадан 25 чақирим узоқликда экан. Шу 25 чақирим давомида иккитомонлама йўлнинг ўртасига қатор симоғоч экиб ташланган, ҳар бирининг бошида икки томонга қаратилган чироқ, бора-боргунча йўл ёп-ёруғ эди. Ҳам теп-текис.

Илк таассуротим: Малатия тоза, кўркам, бой шаҳар экан.

“Рамада” меҳмонхонасида 7-қават 23-хонага жойлашдим. Кечки овқатга тушишимизни тайинлашган эди. Тушсам, катта ошхона-залда биратўла бир тадбир ҳам ўтказилаётган экан.

Китоб кўргазмаси 10 май куни эрта билан очилган, энди шу очилиш маросимининг кечки зиёфати меҳмонхонада ташкиллаштирилибди. Зал тантанавор қилиб безатилган, дастурхонлар тўкин.

Мен кириб келганимда кимдир жўшиб сўзлар эди. Жойимга келиб ўтирганимда эътибор қилсам, қулоғимга қозоқча сўзлар кира бошлади. Қарадим. Зал тўридаги саҳнчада қозоқнинг таниқли шоири Мухтор Шаҳанов баланд овозда, ҳис-ҳаяжон билан гапиряпти экан. Орқасида бир қозоқ йигити унинг сўзларини туркчага ўгириб турибди. Одамлар овқатланаркан, айни чоқда тўрга қараб-қараб Мухтор Шаҳановнинг нутқини ҳам тинглар эди.

Малатияда ташкиллаштирилган китоб кўргазмасининг расмий номи “Малатия 5-Онадўли китоб кўргазмаси” бўлиб, бу йилгиси Бўсна-Херсек жумҳуриятининг илк жумҳурбошқони, бўшноқларнинг афсонавий лидери Алия Иззатбегович хотирасига бағишланибди. Овқатланар эканмиз, мезбонлар ўтирганларга бу афсонавий қаҳрамон ҳаёти ва фаолияти ёритилган китобни тарқатиб чиқишди. “Aliya İzzetbegoviç. Özgürlük mücadelesi ve İslamı yeniden doğuşun sorunlerı” деб номланган китобни уч турк муаллиф ёзган экан.

Мухтор Шаҳановдан кейин Бўснадан келган, Алия Иззатбеговичнинг яқин одамларидан бир профессор жуда чиройли сўз сўзлади.

Кейин ҳалиги китобнинг муаллифлари уч ёш турк йигити саҳнга таклиф этилишди. Уларни иқтидордаги Адолат ва юксалиш партиясининг Малатиядаги вакили таништирди, бир оз Алия Иззатбегович ва китоб ҳақида гапирди, сўнг муаллифларга битта-битта сўз берди.

Эски танишим, Овро-Осиё Ёзувчилар бирлигининг раҳбарларидан, “Kardeş kalamler” жўрнолининг юритувчиси Ёқуб Умар ўғлини шу ерда кўриб қолдим. Тотористондан келган бир адиб билан ҳам шу ерда танишдим…

Хуллас, кечки овқат жуда мазмунли ва маънавий томондан бой ўтди.

Менинг имзо куним 11 май соат 13:00 га белгиланган экан.

Кўргазмага анча эрта олиб келишди. Бир оз томоша қилиб айландим. Одатдагидек, кўргазма жуда катта ва гўзал ташкил этилган, одам гавжум эди. Айниқса, бу ерда ҳам ёшларнинг кўплиги кўзни қувонтиради. Албатта, балки мактаб ё коллежлардан уюштириб ҳам олиб келишгандир, муҳими ‒ болалар шовқин-сурон ичида талашиб-тортишиб китоб сотиб олаётгани эди. Ҳарҳолда, кўргазмага келганлар бу ердан китобсиз чиқиб кетмас эди.

Кўргазмани ташкил этишдан тортиб бутун Туркиядан ва дунёдан келган ижодкорларнинг барча чиқимлари Малатия баладияси (ҳокимлиги) бўйнида экан. Кейин билишимча 10 май билан 15 май оралиғида Малатияга 800 (саккиз юз)га яқин ёзувчи-шоир келиб, бир-икки кундан туриб кетади. Меҳмонхона тўласича ижодкорларга бўшатиб берилибди. Икки кишилик хоналарга ҳам бир кишидан жойлаштиришди. Нонушта меҳмонхонада, қолган икки маҳал овқат баладияга қарашли “Эсенлик” ошхонасига белгиланган. Булар бари шаҳар баладияси ҳомийлигида, кузатуви остида, тартиб-интизом билан ташкил этилган.

Ошхона меҳмонхона билан битта майдонда, фақат қарши томонида жойлашган. Иккинчи ёқдан фуарга ҳам унча узоқ эмас. Майдоннинг оти Дада Қўрқут экан. Қадим турклар ҳаётидан сўзловчи Дада Қўрқут достонини биласизлар, эшитгансизлар.

Майдон тарихий шахс номида бўлгани учун “Эсенлик” ошхонасига кираверишда икки томонга буюк турк салтанатларини қурган буюк инсонларнинг бош ҳайкалчалари қўйилибди. Улар қаторида Муҳаммад Хоразмшоҳ, Амир Темур, Заҳириддин Муҳаммад Бобур каби бизнинг тупроқларимиздан етишиб чиққан турк подшоҳларининг ҳам ҳайкалчалари турибди. (Албатта, эътиқодим юзасидан менинг ҳар хил хайкалу ҳайкалчаларга асло хушим йўқ, бу ўринда воқеликни тасвирлаяпман, холос.)

‒ “Эсенлик” нима дегани? ‒ деб сўрадим ошхона лаганбардоридан. Истанбулдаги “Эсенлер”, “Эсенюрт” атамаларига алоқаси нечоғли эканини билиб олмоқчи бўлдим.

‒ Уларга алоқаси йўқ, ‒ деди лаганбардор йигит, ‒ лекин қандай тушунтирсам экан… ҳалиги, бор-ку… бир ерга борилса эсенлик сўралади…

‒ Э-ҳа, “эсонлик” дегин. Бизда буни “эсонлик” дейилади! “Эсон-омон юрибсизми?” деб ҳол-аҳвол сўраймиз биз! ‒ деб қувониб кетдим мен. Ошхона оти ниҳоятда миллий экани менга ёқди.

Бирпасда тил топишиб қолдик. Лаганбардор йигит яхши-яхши таомлар келтира бошлади.

Одатда ўзи чеккароқ шаҳарлар меҳмонга катта эътибор беради. Малатия ҳам бу фуарни шаҳар ҳаётидаги улкан воқеа деб қараб, анча жиддий тайёргарлик кўрибди. Фуарга келган барчага ташқарида турли-туман ҳадялар улашилди, ширинликлар тарқатилди, чой-сув бериб турилди. Марказий кўчанинг икки четидаги симоғочларнинг ҳар бирига фуарга ташриф буюрувчи биттадан ижодкорнинг катта реклам-афиши осилган. Демак, 800 та симоғоч меҳмонлар ташвиқ матолари билан безатилган!

Кўргазма чодирлари шаҳар баладия биноси (ўзига хос меъморий бир бино)нинг шундоқ орқасидаги майдонга тикилган. Бино биқинида эса бир минорали яшил Жоме қад кўтарган. Пешинни шу мачитда ўқидим. Ҳокимиятдагилар ҳам намозга шу ерга чиқаркан. Хонақоҳ тўлиб намоз ўқидик.

Айтганча, Малатияда троллейбусларни кўрдим! Лекин бизнинг кўзларимиз ўрганган бир салонлик эмас. Жуда узун. Масковда қўш салонли троллейбусларни кўрганман, аммо бу ердагиси энг охирги моделда ‒ кўриниши жуда чиройли ва камида уч салонли эди. Ғиз-ғиз қатнаб турибди.

Шомга яқин Мухтор оғанинг хонасига (708-хона) кирдим. Бир қаватда ёнма-ён турарканмиз. Ярим соатча суҳбатлашиб ўтирдик. Бир-биримиздан юртларимиз ҳақида ҳол-аҳвол сўрадик. Ўзларининг президентларидан ҳам кўра кўпроқ бизнинг президентимизни мақтади:

‒ Ислом Каримов ҳамма йиғилишда ўзбекча гапиради, зўр! Бизники нуқул ўрисча сўйлайди, ‒ деди.

‒ Ие, Назарбоев Бирлашган Миллатлар Ташкилоти тўплантисида қозоқча гапирди-ку! ‒ деб мен ҳам уларнинг президентини “мақтаб” қўйдим.

Мухтор оға эътироз билдирди:

‒ Чапак учун шундай қилди, аслида Қозоғистондаги мажлисларни доим ўрисча олиб боради, ‒ деди.

Мавзу Чингиз Айтматовга бурилди. Мухтор Шаханов Чингиз оға билан яқин дўст-оғайни эди. Биргаликда китоб ҳам ёзишган. Жўшиб гапира бошлади. Чингиз Айтматов ҳақида алоҳида бир китоб қилибди, шунинг ўрисча таржимасини тақдимнома ёзиб менга ҳадя қилди. “Правдоформула и восхождение на Эверест любви. Эссе о друге-брате Ч. Айтматове” деб номланган китоб.

‒ Тақдимномани ўзбекча ёзаман, майлими? ‒ деб сўради.

‒ Ёзинг! ‒ дедим.

Сўраб туриб, ўзбекча ёзди. Отимдаги ва “ҳурмат” сўзидаги “ҳ”ни қаттиқ “х” билан ёзиб қўйди. Индамадим. Шу хатоси билан Мухтор оғадан эсдалик бўлиб қолсин дедим.

Икки қозоқ йигит Мухтор оға билан бирга келган экан. Суҳбат чоғи бизни суратга олишди.

Кечки овқат маҳали Ироқнинг Керкукидан келган туркман ёзувчиси билан танишдим. Оти Камол Баётли (Kemal Beyatlı) экан. Бирга суратларга тушдик. Кечқурун хонамга туркча чиққан иккита китобини чиқартириб юборибди. Бири “Kerkük, seni yazdım”, иккинчиси “Kerkük’te zaman” деб номланган, иккаласи ҳам Истанбулда 2013 йили босилган экан. Иккаласига ҳам ичига тақдим сўз ёзибди. Хурсанд бўлдим. Хайрли бўлсин, дедим.

Шундай қилиб, бир олам тассурот билан 12 май куни бомдоддан кейин Истанбулга қайтиш ҳозирлигини кўра бошладим.

Биз икки кишини мезбонлар мошинага солиб қўналғага олиб келишди. Ҳурматимизни қилиб вип-салонга киритишди.

Майда-чуйдасигача айтишимдан мурод ‒ Малатия баладияси бу китоб кўргазмасига жуда катта аҳамият берганини билдиришдир.

Оллоҳ рози бўлсин ҳаммаларидан.

Иншаоллоҳ, миннатдорлик юзасидан ва китоб учун келгусида бу саёҳатимни кенгайтириб ёзаман деб қўйдим.

Малатия ‒ Истанбул йўналиши билан учадиган учоғимиз эрта билан соат 8:30 ларда ҳавога кўтарилди.