Баҳодир ФАЙЗ

ЎЗБЕК МУХОЛИФАТИ ТАРИХИДАН ЛАВҲАЛАР

(6-қисм)

“БИРЛИК” ҚУРУЛТОЙИ

1992 йилнинг 23 майида “Бирлик” Ҳаракатининг 5 съезди ўз ишини бошлади.

Ҳакат лидерларидан бири Алибой Йўляхшиев ўзининг “Бирлик” ҳақида менинг билганларим” номли китобида шуларни ёзади: “Қурултойда ташкилий масала кўрилиб, Ҳаракатнинг янги дастури муҳокама қилинди. Ташкилий масала жуда оғир кечди. Қўқонлик делегатлар ва Тошкентлик вакилларнинг аксар қисми А. Пўлатов Ҳаракат раиси бўлишга номуносиб деб, унга қарши чиқишди. Баҳслар ҳам натижа бермади. Абдулазиз Маҳмудов бошчилигидаги гуруҳ ўзини “Ўртадаги центристлар” ёки “Марказчилар фракцияси” (Фракцией центристов) деб эълон қилишди. Қўқонлик делегатлар билан Абдулазиз Маҳмудов гуруҳи Пўлатовга қарши овоз беришди. У бир озгина устунлик билан раис қилиб сайланди.

Кейинчалик “Бирликчилар”нинг ҳикоя қилишларича КГБ Қурултойнинг кириш эшикларида ўз одамларини қўйиб, Пўлатовга қарши бўлганларнинг йиғилишга киришларига тўсқинлик қилган. Улар бунга қайсидир маънода эришдилар ҳам, лекин тўлиқ эмас…

БИРИНЧИ АЙБЛОВ.

1992 йил июнь ойи охирларида Пўлатовни уриб кетишди. Мутахассислар фикрича, бу “буюрилган уриш” эди (избиение было заказным). Уларнинг фикрича, уриб, калтакланиб кетилган гуруҳ ичида КГБ нинг ҳам одами бор эди. КГБ “уриб кетган гуруҳ” ва унинг ортида ким турганини яхши билган. Лекин иш тергов қилинмади. Бунда албатта калтаклашни буюрган кишининг шахси ҳам катта рол ўйнаган эди. Улар “бир ўқ билан икки қуённи уриб”, бу ишлари билан ҳатто Каримовга ҳам доғ туширишмоқчи бўлишган. Негаки, яқин кунларда “ҳокимият алмашинуви” мумкинлигига ҳали кўплар ишонишар ва мабодо шундай бўлиб қолган тақдирда ҳар бир “клан” “ҳукмдор” бўлиши мумкин бўлган ўз раҳнамосига эга эди. КГБ ҳам бундан мустасно эмас эди…

Уриб кетилгандан сўнгги воқеалар шиддат билан ривожлана борди.

1992 йилнинг 2 июль куни Муҳаммад Солиҳ Парламент минбаридан айтгани каби «Мамлакатда диктатура ўрнатилгани” боис бунга норозилик сифатида истеъфо берди.

Назаримда, у ўзи орзу қилганидек “Бутун миллат иштирокида ҳуқуқий давлат қуриш” режаси рўё бўлиб чиққанини тушунган ва ҳукумат билан мулоқот ўрнатилишидан тамоман умидини узган эди.

Америкалик журналист Скотт Малкомсон ўша давр ҳақида шундай ёзган эди: “Эрк” партияси янги Конституция Лойиҳаси устида ишлар ва ўз тузилмаларини мукаммаллаштириш ҳақида бош қотирарди. Шароитлар жуда ёмон эди. Газета чоп қилиши мумкин бўлган ҳукуматнинг бирдан бир “Матбуот уйи” “ЭРК” ҳафталиги тиражини юз мингдан ўн икки мингга тушириб қўйди. Энди эса, мана, унинг лидери Олий Кенгаш деб аталган Парламент аъзолигидан истеъфо берди. Унинг истеъфоси кўпчилик овоз билан қабул қилинди (Scott Malcomson, “Empire’s edge”, Travel in South-Eastern Europe, Turkey and Central Asia. London and New-York, 1994, pp: 187-191).

Ҳеч шубҳасиз, Муҳаммад Солиҳнинг иштироки Парламент “об ҳавоси”га сезиларли таъсир кўрсатаётган эди. Унинг истеъфоси эса шундоғам эркин Каримовни тамомила эмин эркин қилиб қўйди. Буни ҳатто чет эллик таҳлилчилар ҳам сезган эдилар: “Июлнинг сўнггида Солиҳнинг Олий Кенгашдаги истеъфосидан сўнг қабул қилинган янги Қонун итоатгўй кўпчилик томонидан мустақил депутатларни Парламентдан бемалол ҳайдашга яхшигина замин яратди” (Willliam Fierman, Conflict, cleavage and change in C. Asia and Cauc. Cambrige Un. Pres-97, p 386)

“МИЛЛИЙ МАЖЛИС”

Бир нечта узоқни кўра олмайдиган кишилар «Миллий мажлис” деган акцияни бевақт ва бемавруд кун тартибига олиб чиқишди. Уни тузиш таклифига Бобир Шокиров деган бизнесмен асос солган бўлса-да, лекин ундан асосан «ЭРК” ва “Бирлик”чилар зарар кўришди.

1992 йил июл ойининг охирларида «ЭРК” партияси котиби Отаназар Орипов, Президиум аъзоси Саловат Умурзоқов ва “Бирлик” Халқ Ҳаракати Тошкент вилоят раиси Ҳазратқул Худойбердиевлар ҳибсга олиниб, қамоққа ташландилар.

Муҳаммад Солиҳ бу ноаниқ ва тушуниб бўлмас «Мажлис”га бошиданоқ қўшилмаган бўлса-да, лекин унга ҳам бу борада айб эълон қилишди. 1992 йилнинг кеч кузида ундан Тошкентни тарк этмаслик ҳақида тилхат олишди…

РЕПРЕССИЯНИНГ БОШЛАНИШИ

Шуни айтиш жоизки, ўзбек мухолифати давр ва вақт тақозоси билан бунёд этилган бўлиб, у ҳали тез ўзгариб турадиган сиёсий вазятларга тайёр эмас эди. Президентлик сайловларидан сўнг эса унга кучли сиёсий партия бўлиб шаклланишига бир оз вақт керак эди. Лекин бу вақт унга берилмади.

Президентлик сайловларидан сўнг дарҳол мухолифатни тамомила тугатиш ҳақида кўрсатма берилди.

Буннинг икки сабаби бор эди.

Биринчи сабаб: сайловлар мухолифатнинг халқ орасида кучли иттифоқчи ва хайрихоҳлари борлигини аниқлади. Сайлов ҳисоботидаги беҳисоб кўзбўямачилик ва лўттибозликларга қарамай мухолифатдан Президентликка кўрсатилган номзод сайловчиларнинг 12.7 фойиз овозини олишга муваффақ бўлди. Бу дегани, мухолифат учун сайловчиларнинг бир миллион 115 минг аъзоси овоз берди дегани эди. КГБ мухолифатни тизилмалар ва лидерлар аро уриштиришга улгурган бўлса-да, лекин катта халқ оммасига ҳали таъсир қила олмаган эди. Ҳукумат доим алдаб келгани учун ҳам халқ унга ишонмас эди. Шунинг учун ҳам ярим-ёрти ошкоралик шароитида ўтган биринчи сайловданоқ ҳукумат сасосимага тушиб қолди. Ҳолбуки, бу сайловга кирган «ЭРК” ҳали кучли сиёсий партия сифатида етарлича шаклланиб улгурмаган эди. Лекин шунинг ўзиёқ агар эркин ва ошкора сайловлар ўтказилса, бу ҳукумат имконлари ҳаминқадар эканини кўрсатиб қўйди…

Иккинчи сабаб: Мухолифат батамом бирлашиш арафасида турган эди. Яна бир неча ойлик ҳатти-ҳаракатлардан сўнг “ЭРК” ва “Бирлик”нинг барча маҳаллий ташкилотлари бир бутун бўлиб бирлашишга тайёр эди. Масалан, Фағона воҳасининг уч вилоятида Бирлашган Мухолифат Демократик Форуми бўлинмалари аллақачон янги куч ва ғайрат билан ишга киришган эдилар. Энди режимни ўз ноаён келажаги ташвишга солар ва шунинг учун ҳам вазиятни тамомила қўлга олишга у астойдил киришган эди.

Президентнинг «ҳукуматга кириш” ҳақидаги таклифи Муҳаммад Солиҳ томонидан рад этилди. Каримовда эса: “Ким биз билан бўлмаса, у бизга душман” деган шиор бор эди. Қолаверса, “агар душман таслим бўлмаса, одатда уни йўқ қилишади”…

Лекин қандай қилиб, қайси йўллар билан?

Ғарб ҳали ўзбек мухолифати тимсолида “мамлакат хавфсизлигига дахл” сезмаган эди.

Шунинг учун ҳам уни батамом йўқ қилиш учун «тош босадиган” баҳона ва аргументлар зарур эди…

“Миллий мажлис” ўзбек режими учун ана шундай вах-корсон вазифасини ўтади. Бу Каримовнинг Ғарб олдида ўзини оқлаш борасидаги дастлабки уриниши эди. “Миллий мажлис” асосчиларини мамлакат Парламентига муқобил бўлган тузилма тузиш ва ҳукуматни куч ишлатиш орқали ноқонуний алмаштириш каби даъволар билан айблашди. Кўп ҳам эмас, оз ҳам эмас. Ана шунақа!

Зотан, ҳеч қанақанги тузилма ҳам, “давлат тузумини ўзгартириш” деган гап ҳам йўқ эди. Ҳолбуки, А. Пўлатовдан бошқа барча мухолифат лидерлари “назорат”га олинган бўлиб, афсонавий жиноий иш бўйича аллақачон КГБ биносида “кўрсатма” бераётган эдилар.

“Эрк” ва “Бирлик” амалда ҳануз қонуний жамоат ташкилоти бўлиб қолаётган эсалар-да, бироқ «ЭРК” газетаси аллақачон расмий цензура назоратига олинган бўлиб, ойда атиги бир мартагина нашр этиларди, холос. Бу пайтга келиб “ЭРК” партияси газетасининг бирданига уч вилоятдаги тиражи расман тақиқланган эди.

Хуллас, мухолифат ахборот марказларини режали йўқ қилиш ҳаракатлари муваффақиятли давом этаётган эди.

Энди Каримов режими репрессияларга юз бурганига шубҳа қилмаса ҳам бўларди…

МАШАҚҚАТЛИ ЙИЛ

1992 йилнинг иккинчи ярми мухолифат учун мухолифат бўлиб шакллангандан бўён бошидан кечирган энг оғир йил бўлди.

“Эрк” партияси котиби Отаназар Орипов, ЭРК Марказий Кенгаши аъзоси Саловат Умрзоқов ва «Бирлик” МК аъзоси Хазратқул Худойбердиевлар ҳануз Ички Ишлар вазирлиги ертўласида ўтирар, “Миллий Мажлис» бўйича маҳкама жараёнини кутишарди. Мухолифатнинг барча фаоллари кузатувга олинган эди. Жумладан Муҳаммад Солиҳ ҳам Тошкентдан ташқарига чиқмаслик шарти билан тилхат бериб, гўё уй қамоғида ўтирди.

“Бирлик” раҳбари Абдураҳим Пўлатов эса яраланган бошини даволаш учун Туркияга жўнаб кетади…

Ўзбекистон Демократик Форуми иқтисодчи олимларни тўплаб «Республиканинг иқтисодий дастури”ни ишлаб чиқмоқчи бўлганида ҳукумат бу олимларнинг одатда Форум аъзолари йиғиладиган «ЭРК” биносига келишларига тўсқинлик қилиб, уларга турли йўллар билан тазйиқ ўтказа бошлади.

Бу воқеалардан бир оз вақт ўтиб социолог Баҳодир Мусаев Муҳаммад Солиҳ билан 1992 йил якунлари бўйича суҳбатлашган эди. Қуйида шу суҳбатдан бир парчани келтириб ўтсам:

“М. Солиҳ: “Эрк” партияси узоқ муддат республикадаги вазиятни барқарорлаштириб келди. Лекин бу ҳукумат томонидан қадрланмади. Аксинча, мамлакатдаги бу барқарорлик фақат давлат олиб бораётган фаолият маҳсули деб қаралди. Биз бу осойишталик ислоҳотларни амалга оширишга хизмат қилади деб ўйлаган эдик. Лекин акси бўлиб чиқди. Бу барқарорлик эски тартиб ва қоидалар, ҳукмдорликлик ва диктатни қайтадан тиклаш учун сарф бўлган экан”. (“Эрк йўлида” Бахтиёр Исо, 1993, Ташкент)

Кейинчалик Муҳаммад Солиҳ ўз мақолаларининг бирида бу барқарорликни «Қабристонлар барқарорлиги”га менгзаган эди. Ростдан ҳам мустақиллик эълон қилингандан сўнг қисқа муддатда республика ҳаётнинг барча жабҳалари бўйича сирли бир сукунатга, ажиб бир бўшлиққа шўнғиган эди…

(Давоми бор)