…1920 йилнинг баҳорига келиб, Бухоро амирлиги чегарасида Совет Россиясининг бир неча минг кишилик армияси аэроплан, тўп ва бомбаларини шайлаб, ҳужумга тайёр бўлиб турарди. Қўлларида эса бир парча: «Мустақил демократик давлат қуришимиз учун ёрдам беринг, мазмунидаги қоғоз ва Москвадан берилган «Қандай қилиб булса ҳам Бухорони эгаллаш, уни Россия манфаатига мослаш» ҳақидаги кўрсатма мавжуд эди.

Ўйлаб кўринг: Болтиқ денгизидан Тинч океанига қадар чўзилган Россия инқилоб қилиб, оқибатда роса «инқиллаётган» эди. Шаҳар-қишлоқлар вайрон қилинган, саноат ва қишлоқ хўжалиги ишдан чиққан, оч-яланғоч халқ изғиб юрарди. Ички ва ташқи мухолифлар билан қонли жанг кетаётган эди. Давлат «жиловини» бошқарадиган механизм ишга тушиши оғир кечарди. Хуллас, ўзлари танг аҳволда қолган, ёрдамга муҳтож Россия бирданига Бухорога ёрдам кўрсатиш учун «бор-буди»ни ташлади. Уларга бухоро халқи ҳам, унинг ташвиши ҳам керак эмас эди. Ўз аскарларининг жонини, қонини қурбон қилиш учун йўналтириш лозим бўлган «фронт»лар ўзида етарли эди. Улар Бухоронинг тилласи, кумуши, пахта, узум, ипак, қоракўл тери, гўшт, мева-чеваларига ташна эдилар. Шунинг учун оч бўридай «қўй-қўзи»ларга ташланишди.

Амир Саид Олимхон 1920 йил 1 сентябрь куни Бухорони ташлаб чиқиб кетди. Қирғин ва қувғинлар, ўлдириш ва талашлар борган сайин кучаярди. Бухоро қўлга киритилди. Эндиги навбат — бу ерларни советлаштириш, аниқроғи, руслаштиришга келди.

Босқинчилар бўйсунишни, қуллик кишанини кийишни хоҳламаганларни босмачилар деб, мустақиллик ва озодлик йўлида қилинган ҳар қандай ҳаракатни «аниқ мақсади ва ғояси бўлмаган тўдаларнинг қонхўрлик ҳаракати» деб атадилар.

Курбақани ҳам нохосдан босиб қўйсанг «ва-ақ» этади деганларидек, жойларда баҳоли қудрат қаршилик кўрсатиш жанглари бошланди. Бу кураш узоқ йиллар бўйи давом этди. Ҳозир ҳам тўхтаган эмас. Дастлабки курашчиларнинг хорижга қочиб улгурганлари янги тузумни умр бўйи ёмонлаб ўтдилар. Қолганларини эса жисмонан йўқ қилиб ташладилар — иссиқ жонини олдилар, тилини, динини, эътиқодини таҳқирладилар. Лекин озодлик ва мустақиллик ҳайқириғи дилдан-дилга, руҳдан-руҳга кўчиб, доим садо бериб тураверди.

Ана шу йўлдаги курашчан шахслардан бири — Москвага, қизил инқилобга ишониб оёғи тойган Файзулла Хўжаев бўлиб, у «инқилоб» деб аталмиш «босиб олиш»нинг дастлабки кунлариданоқ майдонга отилиб чиқди. «Миллий тараққий», «Шўройи Ислом», «Иттиҳод ва тараққий» ташкилотлари тузилиб, фаолият кўрсата бошлади.

Бу ташкилотларнинг аъзолари, фаол курашчилари, фидойиларининг номларини шу ўринда санаб ўтиш лозим деб ўйлайман. Улар миллатнинг ҳақиқий қаҳрамонлари эдилар. Ҳар бири НКВД ҳужраларида азобга дучор бўлишган. Истибдод ўти уларнинг ҳаётларини хазон қилди.

Мана улардан айримларининг номлари:

Файзулла Хўжаев — Ўзбекистон Халқ Нозирлари кенгашининг Раиси.
Ота Хўжаев — Шарқий Бухоро деҳқон қўмитаси раиси бўлиб ишлаган.
Муинжон Аминов — Бухоро Марказий Ижроқўми раиси ўринбосари.
Мухтор Саиджонов — Марказий Ижроқўм котиби.
Муса Саиджонов — Озиқ-овқат халқ нозири.
Парда Хўжаев — Давлат назорати қўмитаси бошлиғи.
Наим Ёқубов — Ташқи ишлар нозири ўринбосари.
Раҳмат Рафиқов — Давлат Назорати раиси.
Ҳошим Шайхий — Ташқи ишлар нозири ўринбосари.
Йўлдош Қори Пўлатов — Маориф нозири ўринбосари.
Абдуқодир Муҳиддинов — Марказий Ревком раиси.
Абдувоҳид Бурҳонов — Тайёрлов бошқармаси бошлиғи.
Аҳмаджон Абдусаидов — Марказий ревком раиси муовини, адлия нозири ўринбосари.
Саттор Хўжаев — Молия нозири ўринбосари.
Усмон Хўжаев — Бухоро МИҚ раиси.
Абдурауф Фитрат — Давлат назорати раиси ўринбосари, маориф нозири.
Обрўй Қулмуҳамедов — Ҳарбий нозир ўринбосари.
Рафат Муҳиддин — Бухоро Фавқулодда Комиссияси раиси муовини.
Мукамил Бурҳонов — Бухоро адлия нозири.
Мирза Иззатулла — иқтисодиёт нозири ўринбосари.
Содиқ Муҳаммадиев — Бухоро диктаторлик комиссияси раиси муовини.
Қосим Қориев — Бухоро шаҳар ҳокими муовини.
Шавкат Сулаймонов — Бухоро Шарқий округ раиси.
Муҳиддин Маҳсум — Шарқий Бухоро Фавқулодда Комиссияси раиси.
Абдуҳамид Орипов — Ҳарбий нозир.
Абдурашид Мукамилов — Ўз ВКП(б) МК котиби.
И. Алимов — Бухоро адлия нозири.Юсуфзода — Бухоронинг Кобулдаги ва сўнг Москвадаги мухтор вакили.
Раҳматулла Музаффаров — Бухоро уезд ижроқўми раиси.
Абдураҳим Сатторов — Бухоро савдо нозири.
Муқим Каримов — Фавқулодда Комиссия раиси, Бухоро Компартияси МК котиби. Туркистон прокурори муовини.
Равшанқул Боймуродов — Бухоро ҳарбий нозири.
Останақул Ибодуллаев — Шеробод ижроқўми раиси.
Сайдулла Омонов — Самарцанд ижроқўми раиси.
Эгамберди Мавлонбердиев — Бухоро касаба уюшмаси раиси.
Набиев — Бухоро вилояти касаба уюшмаси раиси.
Пўлат Турсунов — Бухоро округи ижроқўми раиси.
Ҳожибоев — Тошкент озиқ-овқат савдоси ходими.
Йўлдошбоев — Бухоро комсомоли МҚ котиби.
Баротов — Бухоро ер-сув бўлими мудири.
Хўжа Ўрол — «Пахтасоюз» бошқаруви раиси.
Бўри Хўжаев — Бухоро давлат хазиначиси.
Вафо Чўлибоев — Ички ишлар нозири муовини.
Бақожон Чўлибоев — Бухоро округи ижроқўми раиси.
Хўжа Ҳамро — Ф. Хўжаевнинг шахсий ёрдамчиси.
Восит қори Муҳаммадиев — Маориф нозирлиги ходнми.
Ҳайдар Ҳаётий — Ф. Хўжаевнинг шахсий котиби.
Мукамил Абдурашитов — Ўзбекистон гўшт-музлатиш корхонаси бошлиғи.

…Бу рўйхатни давом эттиравериш мумкин. Битта мақолада жами номларни санаб ўтиш қийин. Бунинг иложи ҳам йўқ. Ҳар ҳолда бу номларни тиклаш, хотирлаш, улар ҳаққига дуо қилиш ҳар бир қишлоқ, маҳалла, шаҳар аҳли учун, бугун мустақилликка эришган Ўзбекистон аҳли учун қарз ҳам фарздир. Улар номлари абадийлаштирилмоғи, хатми-Қуръон бағишловларида қўшилиб айтилмоғи керак…

Файзулла Қиличев
Манба: facebook.com