Баҳодир ФАЙЗ

ЎЗБЕК МУХОЛИФАТИ ТАРИХИДАН ЛАВҲАЛАР

(3-қисм)

Кетиш

Машаққатли сиёсий курашнинг турли кирдикорларидан безган Муҳаммад Солиҳ парда орти ўйинларида уқувсиз бўлгани боис маълум муддат четга чиқишга қарор қилди.

Бу ҳақда унинг ўзи шундай деб ёзади: “Мен Миллий Ҳаракат Президиумининг 17 аъзосидан бири эдим. Биринчи таъсис Қурултойи ва унда “Бирлик” раиси сайлангандан сўнг унинг фаолиятида деярли иштирок этмаганман. Вақт бўлмаган. Ёзувчилар уюшмаси ишлари билан тамомила банд эдим. Котиб бўлганим боис ҳар куни публицистика ёзиш, одамлар – студент ва олимлар, ўқитувчи ва шифокорлар билан учрашувларга борар, улар билан мулоқотлар олиб борардим…

Ўша йилларда мен шеър ёзишни тамомила йиғиштирдим. Одамлар йиллар давомида ерга қадалган нигоҳларини ниҳоят қўрқмай баланд баландларга, кўм кўк осмон қаърига қадашлари менга шеъриятдан-да буюкроқ ажиб бир руҳ, ушалиши муқаррар ажиб орзу бахш этган эди.

Аслида айнан шу муқаддас орзуни йўқотмаслик учун ҳам мен “Бирлик”дан кетишга аҳд қилган бўлсам не ажаб! Ҳар қалай шундай бўлса керак. Ҳар қалай деганимнинг боиси шуки, бунинг бошқа сабаблари ҳам бўлган ва мен бу сабаблар ҳақида ўтган йилларда ҳам айтганман. Бугун бу гап сўзлар айтлганига етти йил бўларкан, “Бирлик”дан кетишимнинг сабаблари сиёсий эди деган жиддий важларим энди ўзимни қаноатлантирмаётгандек гўё. Одам озод бўлишни истаб қолади гоҳи ва кетишга қарор қилади. Тамом вассалом! Мен ўзимнинг ўша пайтлардаги ҳолатимни “Бирлик”даги дўстларим айнан шундай контекстда кўришлари ва тушунишларини истардим….

Аслида эса бунинг сабаблари қуйидагича эди: 1989 йилнинг август ва ё сентябрь ойлари менинг кабинетимга “Бирлик” Президиуми аъзоларимдан бир нечтаси келиб ҳаракат раиси Абдураҳим Пўлатовдан шикоят қила бошлашди. Мен уларга Пўлатовнинг ўзини ҳам чақиришларини, бировнинг орқасидан эмас, балки олдида ҳамма гапни айтишлари лозимлигини айтдим. Лекин улар бу масалани у билан муҳокама қилишни исташмади. Республикадаги жуда кўп нуфузли кишилар айнан Пўлатовнинг қўпол муомиласи учун ҳаракатдан кетаётганларини айтишди…

Аслида Пўлатовнинг Ҳаракат раислигига номзодини мен кўрсатган ва унинг сайланиши учун қўлимдан келган ҳамма ишни қилган эдим. Буни “Бирлик”даги ёзувчилар, унинг таъсисчилари яхши билишади. Шу боис ҳам мен шикоят қилиб келганлар олдида Пўлатовни ҳимоя қилиш баробарида қайсидир маънода ўзимни ҳам ҳимоя қилаётган эдим…

Раисни ёқтирмаганлар сафи кундан кун ортиб борар эди. Бир кун кутилмаганда Ҳаракат Президиумииниг бирваракайига тўрт аъзоси агар у вазифасидан олинмаса, истеъфога чиқишларини маълум қилишди. Мен Пўлатов билан суҳбатлашиб, вазиятни тушунтиришга ҳаракат қилдим. Мен ундан одамлар тинчлангунга қадар маълум муддат четга чиқишини илтимос қилдим. У мени тушунгандек ва рози бўлгандек бўлди. Пўлатовнинг ёзувчилар уюшмасидаги кабинетимдан чиққанига ярим соат бўлар бўлмас ҳузуримга сафдошларим янги хабар билан келишди: Каримов Муҳаммад Солиҳ билан келишиб, Пўлатовни олиб ташлашга кўндирибди. Мен бундай иғво ва шантаждан лол қотиб қолдим…

“Муҳаммад Солиҳ “Бирлик” раҳбарлигини забт этмоқчи” деган навбатдаги иғводан сўнг мен ҳеч қачон “Бирлик” раислигини даъво қилмайман деган тантанали қасамёд билан ариза ёздим ва ўз фаолиятимни амалий иш билан давом эттириш ниятида Ҳаракатдан чиқдим…(“Muhammad Salih in Turkish and Western Press” Аnkara, “Berikan”-2001 pp. 388- 396)

Бу ҳаракатларнинг барчаси КГБ нинг пухта ишлаб чиқилган режаси асосида мухолифатни парчалаб ташлаш ва янчиб йўқ қилиш умидида қилинган эди. “Бирлик”даги КГБ чилар гуруҳининг ҳатти ҳаракатлари оқибатида кўп ўтмай, яъни 1989 йилнинг охирига келиб, унинг сафида “Бирлик” ка асос солган кишилардан деярли ҳеч ким қолмаган эди. Муҳаммад Солиҳдан сўнг барча ветеранлар секин аста “Бирлик” Ҳалқ Ҳаракатини тарк эта бошладилар…

“Эрк” пайдо бўлиши

ЭРК партияси ўзининг биринчи Қурултойини 1990 йилнинг 30 апрелида чақирган эди. Ҳукумат бу янги партия тимсолида мухолифатдаги ўз иттифоқчисини кўришни орзу қилган эди. Лекин Муҳаммад Солиҳнинг Қурултойдаги маърузаси ҳукуматнинг бу орзуларини чиппакка чиқарди. Бу мутлақо янги Дастурдаги янги партия экани ва кўп эмас, оз эмас – мамлакат мустақиллиги йўлида йўлбошчи бўлишга жазм этгани маълум бўлди!

Муҳаммад Солиҳ маърузасини ўқиб тугатаркан маҳаллий мухбирлар ҳам, Москвадан келган журналистлар ҳам баб-бараварига, худди буйруқ берилгандек Қурултойни тарк этишди. Эртайиси куни эса Ўзбекистонда ташкил топган янги сиёсий партия ҳақида ҳеч қаерда ҳеч қанақанги хабар чоп этилмади…

Мустақиллик Декларацияси

Америкалик тадқиқотчилар Надия Дьюк ва Адриан Каратницкий “Тhe hidden nation” номли китобда 1989 йилги Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасидаги вазиятни шундай таърифлашади:

“Ёзувчилар уюшмасининг секретари Муҳаммад Солиҳ ўзбек халқининг хоҳиш иродасидан келиб чиқиб, унинг кўнглида чўкиб ётган дард-у, ташвишларини ҳукуматнинг истагига қарама қарши бўлса-да, ошкор ва ифода этувчи озодлик куйчиси эди: “Мен юртимизда юзага келган экологик фожеа билан пахта яккаҳокимлиги ўртасида узвий ва ажралмас бирлик ва боғлиқлик борлигини бугун ошкор айтмоғим лозим. Биз бу қуллик ва мутеълик оқибатида нафақат ерларимиз ва бойлигимиздан, балки халқимизнинг соғлигидан ҳам жудо бўлмоқдамиз” – деган эди у.

Мамлакатнинг янги сайланган биринчи секретари Ислом Каримов ҳақида эса илк маротаба шундай фикр билдирган эди: “Каримов анчайин демократик қарашларни ифода этмоқда. Кўрамиз. Унинг бу ҳатти-ҳаракатлари нечоғлик самимий экан. Ҳозирча яхши кунлардан умид қиламиз, холос.

Зотан, бизнинг умид қилишдан бошқа иложимиз ҳам йўқ…” (“Тhe hidden nation”, 1990, Nеw Yorк, William Morris and Company INC)

1989 йил Муҳаммад Солиҳ учун халқ ичига кириш, унинг дарду ташвишларига шерик бўлиш йили бўлди десак муболаға бўлмас. Ажаб, табиатан камгап, одамлар эътиборидан ҳамиша ўзини четда тутиб туришга ҳаракат қилувчи йигит, кутилмаганда, ўзида одамлар билан мулоқотга интилиш фазилатини кашф этди. У шеърларида айтаётган нарсаларни одамлар тушуна бошлаганини кўриш ва ҳис қилиш идроки унга ажиб бир завқ бахш эта бошлаганди. Масалан, озодлик ҳақида….

Айни пайтда Ўзбекистон Компартияси Марказий Комитетининг янги раҳбари Ислом Каримов ҳам оммавий-сиёсий жараёнларга тезлик билан мослаша борди. Хусусан, у ўзининг собиқ ўриндошлари Иномжон Усмонхўжаев ва Рафиқжон Нишоновлар каби сиёсий популизм ўйинларига ҳам жуда тез суръатлар билан эриша олди. У раҳбарликка сайланган заҳотиёқ, зудлик билан республикадаги барча халққа таниқли бўлган шоир ва ёзувчилар, олиму уламоларни ўз ҳузурига чорлаб, ўзбек халқининг бахту саодати учун улар билан ўла ўлгунча ҳамкорлик қилишга “тантанали” қасамёд қилди…

Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, Ислом Каримовни биринчи бор учратган одам у ҳақда илиқ таассуротга эга бўлади. Бу самимий ва дилкаш кишига хайрли ва савоб ишларни амалга ошириш чоғи кимдир ҳамиша халақит қилаяпти деган мулоҳазага боради киши. Соддадил ва ишонувчан одамларни чалқитадиган айнан ана шу алдамчи фазилатидан у ҳамиша максимал даражада фойдаланиб келди…

Каримов, ўзининг ибораси билан айтсак, ҳеч қачон “ўзига хос ва ўзига мос” янги дастур ва лойиҳалар яратиш ва ё ўйлаб топишга вақт сарфламаган. У бу ғоя ва кашфиётларни ўз рақибларидан шундоққина олиб, уялмай-нетмай, ўз номидан бемалол ишлатаверган. Унга ҳеч ким эътироз билдиролмасди. Чунки, эътироз билдирувчи барча воситалар унинг ўз қўлида эди…

“Wall Street Journal” номли матбуот нашри мухбирлари 1998 йилнинг 31 август кунги “Central Asia’s emerging fase’s” номли мақолаларида шундай ёзган эдилар: “Солиҳ жаноблари билан Ислом Каримов жаноби олийлари эски танишлардир. Муҳаммад Солиҳ Горбачёв раҳбарлиги даврида Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасини бошқарганида мустақиллик ва пантуркизм ғоялари кашфиётчиси эди. Каримов эса, бунинг акси ўлароқ, Ўзбекистон Компартиясининг саркотиби ва айни пайтда Москванинг республикадаги – “Московский сатрап”и, ўзбекча қилиб айтадиган бўлсак – “исковуч ити” эди. Бироқ, Совет Иттифоқи қулаганидан сўнг, Каримов Муҳаммад Солиҳнинг баъзи бир пантуркизм ғояларига ўзини мослай бошлади”.

Дарҳақиқат, Каримовнинг суюкли шиори бўлмиш – “Туркистан – бизнинг умумий уйимиз” Муҳаммад Солиҳнинг саксонинчи йиллар сўнггидаги нутқларидан сўзма сўз кўчирилган. Фақат Муҳаммад Солиҳ ўз шиорининг ҳаётийлигига ишонарди, Каримов эса – йўқ. Янада аниқроқ айтадиган бўлсак, у бир пайтлар ўз умрини бахш этган коммунистик ғоялар устидан қанчалар кулиб, масхаралаган бўлса, бу шиордан ҳам шунчалар ор қилгани аниқ. Ажабки, унинг ўз қўшниларига бўлган агрессив ва ножўя ҳатти-ҳаракатлари оқибатида Туркистон энг аввал Каримовнинг, шундан кейингина эса бошқаларнинг “умумий” уйи бўлиши мумкин экан…

1990 йили Каримов Республика Олий Мажлиси (Парламент) га аъзо бўлиш учун атиги беш фоизгина коммунист бўлмаганларга рухсат берди. Ана шу озчилик орасида Муҳаммад Солиҳ ҳам бор эди. Каримов аслида шу йўл билан Муҳаммад Солиҳ раҳнамо бўлган мухолифатни ўз тарафига оғдириб олишни мақсад қилиб қўйган эди. Лекин унинг бу нияти амалга ошмади. Депутатлик мандатини қўлга киритган Муҳаммад Солиҳ энди ўзини олдингидан ҳам эркинроқ ҳис эта бошлади. У ҳатто Совет Иттифоқидан ажралиш ҳақида очиқ-ойдин гапира бошлади…

Режим таҳликага тушиб қолди.

1990 йилнинг 20 июнида Олий Кенгаш ўз йиғилишини Мустақиллик Декларацияси ҳақидаги баҳс ва тортишувлар билан бошлади. Ўзбекистон Компартияси Марказий Комитетининг биринчи секретари Ислом Каримов эса Олий Кенгаш залининг шоҳона пардалари ортига яшириниб олди. Худди шу муборак кунда Каримовнинг қаттиқ қаршилигига қарамай, ўзбек

Парламенти “Ўзбекистон мустақиллиги декларацияси”ни қабул қилди.

Декларация “ЭРК” партияси томонидан тайёрланиб, парламентга тақдим этилган эди.

Ўзбекистондаги русийзабон аҳоли «ЭРК” ка нисбатан “руслар ҳаракатига қарши” деган фикрда эди. Аслида эса «ЭРК” янги бош кўтараётган сиёсий гуруҳлар орасида “Ўзбекистонда руслар иштироки” масаласида энг мўътадили эди…

“Ўзбекистон мустақиллиги декларацияси” қабул қилингандан сўнг Америкада чиқадиган “Балтимор Сан” газетаси шундай деб ёзган эди: “Июнь ойида Марказий Осиёдаги бу улкан давлат ўз мустақиллигини эълон қилди. Аксар кишиларнинг фикрича бу демократик ўзгаришларга сабаб бўлиши мумкин. Бунинг оқибатлари эса нима билан тугаши эса номаълум. Миллатчилик руҳидаги диктатор тузуми ўрнатиладими? Ёки Ғарб давлатларидагидек демократия ва ошкоралик бўладими? Ва ё инқилоблар – этник, фуқаролик урушларими? Ўзини зиёли сановчи “ақл бошлар” 1966 йилги зилзилани бошидан кечирган , айни пайтда эса хусусийлаштирилган эски шаҳар тарафдаги ошхоналарнинг бирида қўй гўштидан тайёрланган кабоб-шашлик устида айнан ана шундай долзарб масалалар устида бош қотирардилар…

– Биз эртага нима бўлишидан хавотирдамиз,- деди Олий Кенгашнинг ўша пайтдаги раиси Мирзааҳмад Олимов,- миллатчилик тиқини (джин национализма) шишадан чиқарилди, энди уни ортга қайтариш мушкул…

Олимов жаноблари Коммунистик партияга яқин одам. Ундан хафа бўлмаса ҳам бўлади…

– Бизнинг халқимиз пахта плантациялари қулига айлантирилди, – деди “ЭРК” партияси лидери, шоир Муҳаммад Солиҳ: “Биз русларга айтдикки, агар тенг ҳуқуқли бўлса, марҳамат, биз билан яшайверинг. Ҳолбуки, республикада ҳамма яхши иш жойлари русларга берилган бўлиб, маҳаллий ўзбек кадрлари ишсиз эди…” (Scott Shane, The Baltimor Sun, 30.09.1990)

(Давоми бор)