Муҳаммад Солиҳнинг шеърлар тўплами илк бор қозоқ тилида “Вал-фажр” номи билан нашр этилди.
Китобга ўзбек шоири Муҳаммад Солиҳнинг қозоқ тилига таржима қилган шеърлари киритилган. Муҳаммад Солиҳ нафақат ўзбек шеъриятида, балки бутун туркий шеъриятда ўз мактабини шакллантира олган буюк шоирдир. Унинг қўшиқлари сукунатдаги улкан жабҳага ёки сукунатдаги улкан фронтга ўхшайди.
Китоб Олмаота шаҳрида 1000 нусхада нашр этилди. Китобни қозоқ тилига шоир Файзулла Тўлтай таржима қилган. Китобда шоир, Туркия Республикаси Бош вазири Булент Эжевит, Қозоғистон халқ ёзувчиси, шоир Ўлжас Сулаймонов ва атоқли ўзбек ёзувчиси Ҳамид Исмоиловларнинг фикр-мулоҳазалари ўрин олган.
Файзулла Тўлтай шоир ва таржимон. М.Ҳ. Дулатий номидаги Тараз давлат университети ва Туркия Республикаси Памуккале университети битирувчиси. 2020-йилда Истанбулда “Қўш эшик ранглари” шеърий тўплами нашр этилган.

Муҳаммад Солиҳнинг адабий ва сиёсий ҳаёти

Муҳаммад Солиҳ (ўзбекча Муҳаммад Солиҳ) — ўзбек мухолифати етакчиси, сургундаги шоир, таржимон ва сиёсатчи. 1949-йил 20-декабрда Ўзбекистоннинг Хоразм вилояти Урганч туманида туғилган.
1966-йилда ўрта мактабни тамомлаган ва 1968-йилда Совет армияси сафига чақирилган. Чехословакияда хизмат қилган Муҳаммад Солиҳ бу ерда машҳур “Прага баҳори”га гувоҳ бўлади. “Прага ҳикояси” 18 ёшли Муҳаммад Солиҳнинг онгида из қолдирди, у совет тузумини адолатли тузум эканига шубҳа қила бошлади.
1970-йилда армиядан қайтади ва шу йили Тошкент Давлат университетининг журналистика факультетига ўқишга қабул қилинади. 1975 йилда ушбу университетни тамомлайди. Бундан ташқари, 1979 йилда Москвадаги Олий адабиёт курсини тамомлаган.
Муҳаммад Солиҳ талабалик йилларида таржимонлик билан бирга шеърият билан ҳам шуғулланган. У ўша давр ёшларига сезиларли таъсир кўрсатган экзистенсиализмга ихлос қўяди.
У Жан-Пол Сартр, Албер Камю, Франц Кафка каби машҳур ёзувчиларнинг ижодига қизиқади. Тошкент Давлат Университети журналистика факултетини битирар экан, диплом иши “Замонавий француз шеърияти” эди. Ўша йилларда у Франц Кафка асарларини, ХХ аср француз шеъриятидан ўзбек тилига таржима қилган. Бундан ташқари, 1982 йилда “Дада Қўрқит китоби”, 1986 йилда Зиё Гўкалпнинг “Туркчилик асослари” ва Юнус Эмре шеърларини таржима қилган.

1975-1985 йилларда Муҳаммад Солиҳ ўзбек адабиётини “Бешинчи боб”, “Oқ куйлаклар”, “Қудуқдаги oй”, “Вал-фажр”, “Шаффоф уй” шеърий тўпламлари билан бойитди.
Унинг асарлари адабиёт оламида юксак баҳоланиб, ўзбек шеъриятида “Метафорик оқим” номли янги мактабга асос солди. 1985 йил январ ойида у машҳур “Сиёсий бюрога мактуб” манифестини ёзди. Бу иш нафақат Ўзбекистонга, балки бутун СССРга катта таъсир кўрсатади. Шундай қилиб, асар асоси бўлган ижтимоий тушкунлик шоирни сиёсатга ундайдиган омилга айланади.
Муҳаммад Солиҳ ўз шеърларида шўро ҳукуматини адабий тилда масхара қилган бўлса-да, мақолаларида очиқдан-очиқ танқид қилган. Халқнинг талаб-эҳтиёжларини айтишдан, Олий Совет бошқарувини кескин танқид қилишдан тўхтамади. Ҳатто 1988 йил июн ойида Москвада бўлиб ўтган СССР Ёзувчилар уюшмасининг қурултойида Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси котиби сифатида қатнашиб, минбардан туриб Совет Иттифоқини танқид қилди. У Коммунистик партияга аъзо бўлмаган ягона шоир сифатида тарихда қолди.
Шундай қилиб, Муҳаммад Солиҳ 1988-1991 йилларда партия сафига кирмаган Совет Иттифоқи тарихида Ўзбекистон ССР Ёзувчилар уюшмасининг биринчи бош котиби бўлди.
Уни ўзбек халқининг энг нуфузли етакчиларидан бирига айлантирган бу ютуқдан сўнг Муҳаммад Солиҳ 1988 йилда “Бирлик” халқ ҳаракатини, 1990 йилда эса афсонавий “ЭРК” партиясини тузиб, озодлик учун курашди. Ўша йили, 1990-йилда Ўзбекистон Олий Кенгашининг 12-чақириқ депутати этиб сайланди. 1990-йил 20-июнда у раислик қилган “Эрк” партияси ташаббуси билан Олий Кенгаш Ўзбекистон Мустақиллик Декларациясини қабул қилди.

Муҳаммад Солиҳ 1991-йил декабрида бўлиб ўтадиган Ўзбекистонда президентлик сайловларида Ислом Каримовнинг ягона рақиби бўлди. Расмий маълумотларга кўра, Солиҳ 12,7% овоз билан ютқазган. Бироқ, дастлабки радио ҳисоботларига кўра – 33%; Мустақил кузатувчиларнинг ҳисоб-китобларига кўра, Солиҳ рақибидан кўп овоз тўплаган.
Сайловдан кейин Солиҳ ва унинг тарафдорлари таъқибга учрайди. Мухолифат газеталари ёпилиб, раҳбарларига нисбатан жиноий иш қўзғатилади. Муҳаммад Солиҳ тўрт кундан сўнг халқаро ташкилотлар ёрдами билан озод этилган.

1992 йил 2 июлда М. Солиҳ қатағонларга эътироз билдиради ва истеъфога чиқади. Бироқ 1993 йил апрел ойида у яна ҳибсга олинади ва давлатга хиёнатда айбланади. Халқаро ҳамжамият аралашуви билан тез орада гаров эвазига қўйиб юборилади. Шу тариқа Муҳаммад Солиҳ Туркиянинг ўша пайтдаги президенти Турғут Ўзалнинг таклифи билан аввал Бокуга, кейин эса Анадолуга кўчиб ўтишга мажбур бўлди. Бироқ Муҳаммад Солиҳ Туркияда узоқ қола олмайди. 1994 йилда Туркиядан Германияга чиқариб юборилади. Кейин Руминия, Болгария, Украина …
5 йиллик қувғиндан сўнг М. 1999 йилда Туркияга қайтиб келади. Солиҳ Тошкентдаги портлашларда айбдор деб топилиб, сиртдан 15 йилга озодликдан маҳрум этилади. Кейинчалик Солиҳ оқланади.
2001-йилнинг 28-ноябрида Озодлик радиоси таклифи билан Солиҳ Амстердамдан Прагага келади. Бироқ у Ўзбекистон расмийларининг сўрови билан Прага аэропортида ҳибсга олинади. У бир пайтлар Чехия президенти Ватслав Ҳавел яшаган Панкрас қамоқхонасида сақланади. Жамоатчилик норозилигига қарамай, Прага суди 30 ноябр куни Солиҳни Ўзбекистонга экстрадиция қилиш имконияти билан 40 кунлик қамоқ жазосига ҳукм қилади.
The New York Times мухбири Питер Грин Панкрас қамоқхонасидаги Муҳаммад Солиҳ билан учрашуви ҳақида шундай ёзади: Булутли осмоннинг бир қисмини унинг тепасидаги панжара орқали кўриш мумкин (2001 йил 9 декабр, The New York Times).
Кейинроқ шаҳар суди ўзбек томони тақдим этган барча материаллар сиёсийлаштирилган деб топиб, Муҳаммад Солиҳни Ўзбекистонга экстрадиция қилишдан бош тортади. Озодликка чиққанидан сўнг Чехия президенти уни қабулга таклиф қилди ва Солиҳ Чехия ҳукумати томонидан асоссиз ҳибсга олингани учун узр сўрайди.
Муҳаммад Солиҳга нисбатан таъқиблар давом этади. Каримов режими Муҳаммад Солиҳга қарши учта марта суиъқасд уюштирган.
2017-йил сентябрь бошида Интерпол Муҳаммад Солиҳни қидирувдагилар рўйхатидан олиб ташлади.
Муҳаммад Солиҳ ҳозир Туркияда яшайди. Қуйида “Вал-Фажр” китобидан баъзи намуналар берилган.

ЁМҒИР

Дарахтлар қора ёмғир ичида.

Ариқлар пўртана, тошқин.

Йўловчилар фавқулодда жиддий,

Қадамлар қандайдир шошқин…

Ана, юзин ёмғирдан бурган

Фақат эшик кўчада қолар.

Шаҳар қарар ялтироқ йўлга.

Шаҳар акси кўзгуда – қалъа…

Бир дераза тубидан фақат

Аёл сузиб чиқар баъзида,

Ойна аро ёмғирга боқар,

Аквариумда сув парисидай.

1975 йил

АЁЛ

Аёл пайдо бўлди ҳовлида;

Қуёшга қаради, кўзини қисди

Вадоргаэрининг баҳайбат,содда,

Ювилган кўйлагини осди.

Пайдо бўлди ҳовлида аёл;

Ҳилпирай бошладинамойишдаги

(Ўша дорда) байроқча мисол

Жажжи ўғилчасин кўйлаги.

Аёл пайдо бўлди ҳовлида:

Эҳ-е, бунча ўтли қуёшнинг кўзи!..

Бунисини осмади, қолди қўлида,

Ўзининг кўйлаги буниси…

1975 йил

ВОҚЕА

Баданимга кирар бир титроқ –

Мен хонадан чиқаман кескин.

Ҳайдаб борар мени қўнгирок:

«Ўғлинг оғир ётибди… тез кел!»

Машинага кўтараман қўл.

Тўхтамайди. Ўтар гуркираб.

Ўтаверар. Лоқайд катта йўл –

Чўнтагимда йўқдир йўлкира.

Яна, яна қўл кўтарилар,

Ҳеч ким, ҳеч ким боқмайди қиё,

Тилим менсиз кўкка ялинар:

«Содир булмайтургин, воқеа!..»

Қўл ҳавода қолади ҳар гал,

Машиналар ўтаверади –

Гўё тарқатилган бутун шаҳарга

Бўм-бўш чўнтагимнинг сурати…

1976 йил

АЁЛ ВА ЭРКАК

Аёл ёлғиз, лекин тул эмас,

Эр якка-ю эмасдир бўйдоқ.

Бир-бирига ҳеч ким қул эмас,

Ҳеч ким озод эмасдир бироқ.

Аёл кетар ўз хонасига,

Лом-мим демай кетар эркак ҳам –

Бир-бирининг пешонасига

Ёзилган бу иккита одам.

Эркак ёқдан милтиллаб олис

Папиросми, ёнар дафъатан.

Бунда – аёл бош қўйган болиш

Ёришади…

Сокин…

Нафратдан.

1977 йил

КЎЗГУ ХОТИРАСИ

Менинг бор илинжим, менинг бoр таъмам

Кўришдир, лоақал бир бора сени.

Лекин беҳудадир… Беҳуд артаман

Кўзгунинг чанг босган хотирасини.

Оқшом кўрган туши муз бўлиб

Деразанинг кўзида қотибди, ана.

– Биз қачoн сен билан қолдик айрилиб,

Қачон кўришамиз сен билан яна?…

Елкамга ташлайман тонгни энтикиб,

Бу тонг – муздан тикилган пўстин.

Унинг чўнтагига қўлимни тиқиб,

Мактубинг излайман , севгилим – дўстим!..

1978

Манба: ADEBIPORTAL.KZ