Тўпловчи ва таржимон Муҳаммад Солиҳ

Ўқувчига

Бисмиллахир рохманир-рохийм.
Ватанимиз Туркистон минг йил давомида энг кучли дин олимларининг ватани, авлиёлар диёри бўлиб келди. То Рус истилосига қадар (1862 йил) бу азиз тупроқ ислом динининг Осиёдаги меҳроби эди.
Чор Русияси ва ундан кейин келган Совет Русиясининг 135 йиллик мустамлака сиёсати Туркистон халқини миллий ва диний қадриятларидан узоқлаштириб, уни шуурсиз бир аҳолига айлантирш стратегиясига асосланган эди. Бу жабҳада мустамлакачилар анча-мунча иш қилган бўлсалар-да, Яратганнинг тақдири билан халқимиз ўз дини ва миллий урф-одатларини сақлаб қолишга муваффақ бўлди.
Туркистон маърифатпарварлари гизли ва ошкор, ёзма ва оғзаки шаклда Дин ва Миллат Тарихини баҳолиқудрат етказишга уриндилар, бу йўлда риёзат чекдилар, шаҳид бўлдилар.
Сизга тақдим этаётганимиз ушбу “Пайғамбарлар тарихи” ўша маърифий ҳаракатнинг давомидир.
Ўзбек тилида пайғамбарлар ҳақида эълон қилинган энг муфассал асар Рабғузийнинг “Қиссасул Анбиё” асаридир.
Рабғузийнинг асл исми Бурхониддин Қоди Носир булиб, “Рабғузий” тахаллуси у мансуб бўлган Рибати Оғуз қишлоғининг номидир.
Муаллиф ўзининг “Қиссасул Анбиё” асарини 1310 йилда амир Насриддин Туқ Буғонинг буйруғи билан ёзган.
Китоб, асосан, Қуръони Каримда исми зикр этилган пайғамбарлар ҳақида билги беради. Китобдаги Арабча ва Туркча манзумаларнинг ояти карима ва ҳадисларга боғлиқ равишда изоҳланиши муаллифнинг диний билими анча кенг бўлганлиги ва Араб тили ва бу тилдаги адабиётни яхши билганлигидан дарак беради.
“Қиссасул анбиё”ни ҳисобга олмаганда, бугунгача ўзбек тилида (нафақат ўзбек тилида, қозоқ, қирғиз, туркман тилларида ҳам) пайғамбарлар ҳақда ҳеч бир жиддий тадқиқот эълон қилингани йўқ.
Сизга тақдим этилаётган ушбу “Пайғамбарлар тарихи” бу бўшлиқини тўлдириш учун қилинаётган илк уринишдир.
Қўлингиздаги бу китоб турли асрларда яшаб ўтган дин олимларининг асарларидаги қийматли ҳужжатлар асосида тузилиб, Туркия Туркчасида нашр этилган адабиётларнинг мухтасар шаклдаги таржимаси дейиш мумкин.
Бу китобнинг асосини ташкил қилган материаллар олим Мустафо Осим Кўксол нашр этган “Ҳазрати Муҳаммад а.с. ва Исломият” ва “Пайғамбарлар тарихи” мажмуаларидир.
Китоб шу учта тамойилга асосланди:
1. Китобда ҳақларида билги берилган пайғамбарларнинг ҳаммаси Қуръони Каримда исми зикр этилган пайғамбарлардир.
2. Китобдаги билгилар Қуръони Карим оятлари, Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадислари, Асҳоб ва Тобииннинг гувоҳликлари ва Ислом динининг оламшумул сиймоларининг асарлари билан собитдир.
3. Бу китобда фақат тарихий фактлар гапиради, биздан ҳеч бир илова йўқ.
Китобнинг мусулмонлар учун хайирли бўлишини Аллоҳдан ниёз этамиз.

Тузувчи ва таржимон Муҳаммад Солиҳ

 ***

БИСМИЛЛАХИР РОХМАНИР РОХИЙМ

Одам алайҳиссалом

Одам алайҳиссаломнинг яратилиши

Аллоҳу Таоло Одам алайҳиссаломни яратишни ният қилганда (1), ер куррасига, “Мен сендан бир халқ яратмоқчиман, улардан Менга итоат қилганлар ҳам, итоат қилмаганлар ҳам бўлажак, итоат қилганларни Жаннатга, исён этганларни эса Жаҳаннамга қўяман”, дея ваҳий этди.
Кейин (2) Жаброил алайҳиссаломни “Ердан (3) бир ҳовуч тупроқ ва балчиқ (4) олиб кел”, деб юборди.
Ер Жаброил алайҳиссаломга:
-Мендан бир парча олиб, мени камайтиришингдан, мени ярамас ҳолга келтиришингдан Аллоҳга сиғинаман, мен буни истамасман, чунки Аллоҳ мендан бир халқ яратажак, бу халқ Аллоҳга осий бўлажак, Аллоҳ улар туфайли мени жазолантиради, -деди (6).
Шундай қилиб, Жаброил алайҳиссалом ердан ҳеч нарса олмай (7) орқасига қайтди:
-Ё Робб, ер сенга сиғинди, унга (8) тазйиқ қилиб, мажбурлашни уйғун кўрмадим, -деди (9) у.
Аллоҳу Таоло ундан кейин Микоил алайҳиссаломни ерга жўнатди (10).
Ер унга ҳам Жаброил алайҳиссаломга айтганини такрорлади (11). Ва унинг қиладигaн ишдан ҳам Аллоҳга сиғинди (12).
Ер ўзидан бирор нарса олинишини истамай, Аллоҳга сиғингандан кейин (13) Микоил алайҳиссалом ҳам ундан ҳеч нарса олмасдан (14) Аллоҳу Таолога Жаброил алайҳис-саломнинг деганини такрорлади.
Шунда Аллоҳу Таоло Ерга ўлим малагини юборди (15). Ер яна ўзидан олинажак нарсадан (16) Аллоҳга сиғинди (17). Аммо ўлим малаги:
-Аллоҳнинг амрини бажармасдан орқамга қайтишдан мен ҳам Аллоҳга сиғинаман, -деди (18). Ва ер юзидан олажагини олди. Аммо бир жойдан олмади (19).
Қизил, оқ ва қора тупроқдан олиб (20), уларни қориштирди (21). Шундай қилиб, ер юзидан олинган тупроқдан яратилгани учун Одам алайҳиссаломга “Одам” исми берилди (22).
Аллоҳу Таоло Одам алайҳиссаломни ярата бошлаганда малаклар (23): “Аллоҳ, эй олий Роббимиз, борсан, истаганингни яратасан (25)”, -дедилар. “Аллоҳ биздан ҳам билимдон, ва Ўзининг наздида биздан ҳам шарафлироқ бир халқ яратмас (26), биз у яратилажакдан муҳаққақ билгили ва шарафлироқмиз (27)”, -деб ўзаро гизли гаплашдилар. (Табарий “Тарих,” 1-жилд, 51-саҳифа).
Аллоҳу Таоло Одам алайҳиссаломнинг баданини жаннатда яратиб, бир муддат ўз ҳолига қолдирган эди, унинг атрофида Иблис айлана бошлади ва Одам вужудининг ичи бўш, ўзини бошқара олмайдиган ҳолда кўриб (28), “Мен буни осонликча енгиб, унга устун кела оламан”, -деди. (Ҳакам “Мустадрак,” 2-жилд 54-с).
Малаклар Одам алайҳиссаломнинг жаннатда турган руҳсиз жасадини кўриб қўрқдилар. Энг қаттиқ қўрққан Иблис (Шайтон) эди.
Иблис жасаднинг ёнида, “Сен муҳаққақ буюк иш учун яратилгандирсан”, -дер эди (29). Ва оёғи билан жасадни уриб кўрарди, жасад бир тунука каби овоз чиқарарди.
“Ҳар ҳолда, сен бир кўза каби овоз чиқариш учун яратилмаганинг аниқ, муҳаққақ, яратилганинг мақсад учун яратилгансан (30), агар мен сенга мусаллoт қилинадиган бўлсам, сени албатта ҳалок этаман, агар сен менга мусаллoт этиладиган бўлсанг, сенга исён қиламан” (31), -дер эди у.
Иблис малаклардан:
-Бу (Одам) сизга устун қўйилса, сизлар нима қиласизлар, -деб сўради. Малаклар:
-Биз Роббимизга итоат қиламиз, -деб жавоб беришди.
Иблис эса ичида, “Валлоҳи, бу агар менга устун қўйилса, исён қиламан”, деди (32).
Аллоҳ Таоло Одам алайҳиссаломга ўз руҳидан уфурди. Руҳ жасаднинг бош тарафидан кирди ва жасаднинг ҳар ерида руҳнинг асари ва қон пайдо бўлди.
Одам алайҳисалом аксирди, малаклар унга:
“Алҳамдулиллoҳ” дегин, -деб ўргатишди.
Одам алайҳиссалом: “Алҳамдулиллoҳ”, деди (33).
Бошқа бир ривоятга кўра, Одам алйҳиссалом аксирганда ҳамд айтишни унга Аллоҳу Таоло илҳом этган (34). Ва Одам алайҳиссалом ҳам Роббига ҳамд айтди (35):
-Алҳамдулиллаҳи, Роббил oламин!, -деди (36). Аллоҳ Таоло ҳам унга:
-Роббинг сенга раҳмат этсин, -деди (37). Аллоҳ Таоло:
-Эй Одам! Мен -кимман?, -деб сўради. Одам алайҳиссалом:
-Сен -сендан бошқа илоҳ бўлмаган Аллоҳсан, -деб жавоб берди. Аллоҳ Таоло:
-Тўғри сўйладинг, -деди (38).

***

Одам алайҳиссалом яратилган ва Жаннатга қўйилган кун

Одам алайҳиссалом яратилган (39) ва Жаннатга қўйилган (40) кун Жумъа куни эди (41).

***

Малоикаларнинг Одам алайҳиссаломга САжда қилиб, Иблиснинг буни рад қилиши

Аллоҳу Таоло малоикаларга Одам алайҳиссаломга сажда қилишни амр этди. Малоикаларнинг ҳаммаси дарҳол саждага йиқилдилар.
Иблис эсa сажда қилишни истамади. Унинг нафси унга кибр ва ғурур талқин этди ва гердайиб:
-Мен унга сажда қилмайман, ундан ёшим катта, ундан кучли яратилдим, мен оташдан, у эсa балчиқдан яратилди, -деди у. Бу билан у “оташ тупроқдан кучли” демоқчи бўлди (42).
Иблис яна:
-Мен ер юзида xалифалик вазифасида ишлаганман. Мен қанотлиман, нур сийнали ва каромат  тожлиман. Мен Сенинг ерингда ва осмонингда Сенга ибодат қилганман” -деди (43).

***

Иблиснинг асли, яхши ва ёмон одати

Иблис жин тоифасидан эди (44). Самода, малоикалар ёнида Аллоҳга шу қадар қуюқ ибодат қилардики, ҳеч ким унинг қадар ибодат қилолмаганди. Аммо Одам алайҳиссалом яратилишигача қилган бу ибодатлари (45) ундаги кибр ғурур ва ҳасад туйғуларини йўқ қила олмади (46).
Аллоҳу Таолонинг Одам алайҳиссаломга ва унинг наслидан келажак набийлар, расулларга бахш этилган шарафга ҳасад қилди (47). Одам  алайҳиссаломнинг балчиқдан, ўзининг эса оташдан яратилганига қараб, “мен ундан хайрлиман (48), бир балчиқдан яратганинг кишига сажда этаманми” деб, (кофирлигини фош қилди) (49). Одам алайҳиссаломга сажда этмади.
Аллоҳу Таоло ҳам бу исёни учун уни ҳар қандай хайрдан умидини кесган, тошбўрон қилинган Шайтонга айлантирди (51).

***

Одам алайҳиссаломнинг билим ва каромат бўйича малаклардан  устунлигининг намойиши

Аллоҳу Таоло малакларни Одам алайҳиссаломга сажда эттиргандан сўнг, унга ҳамма нарсани ўргатди. Зурриётидан келадиган инсонлардан тортиб, бутун жониворлар ва малакларнинг исмигача битта-битта ўргатди. Бу ҳақда малаклардан сўраб, уларнинг ожизлигини эътироф қилдиргандан кейин, Одам алайҳиссаломга амр этди, у ҳам исмларни малакларга битта-битта билдирди (52).
Шундай қилиб, Одам алайҳиссалом билим ва каромат бўйича малаклардан устунлиги кўрсатилди. Малаклар ҳам бу хусусда хуфя сўйлаган гаплари учун тавба қилишди (53).

***

Инсоният тарихида илк саломлашув

Аллоҳу Таоло Одам алайҳиссаломга:
-Энди ўша малаклар жамоатига бор ва уларга (54) “ассалому алайкум” (55) деб салом бер (56), сенинг саломингни қандай қаршилар экан (57). Қара, (58) айтганларига яхшилаб қулоқ сол (59), чунки бу саломлашув сенинг зурриётинг саломлашувидир, -деб буюрди (60).
Одам алайҳиссалом малаклар ёнига бориб:
-Aссалому алайкум, -деди. Малаклар унга:
-Aссалому алайкум ва раҳматуллоҳ (61) ёки “валайкумуссалому ва раҳматуллоҳ”, -дейишди (62).
Яъни саломларига “ раҳматуллоҳ” сўзини қўшдилар.

***

Ҳазрати Ҳаввонинг яратилиши

Одам алайҳиссалом Жаннатда (64) ўтириб суҳбатлашадиган бир кимса (65) ва у билан ҳузур топадиган бир завжа (66) топа олмай, танҳо кезиб юрганида (67), Аллоҳу Таоло унга уйқу берди (68). У ухлаб қолди (69).
Аллоҳу Таоло оғритмасдан унинг чап қобирғаларидан биттасини олиб, ўрнини пай билан тўлдирди (70).
Ва Одам алайҳиссалом уйғонмасдан бу қобирғадан Ҳазрати Ҳаввони яратди (71).
Одам алайҳиссалом уйғонганида (72) унинг боши устида бир хотиннинг ўтирганини кўрди (73).
-Бир хотин? -деди Одам алайҳиссалом (74) ва хотинга қараб:
-Сен нимасан? (75), Сен кимсан? -деб сўради. Ҳазрати Ҳавво:
-Мен бир хотинман, -деди. Одам алайҳиссалом:
-Сен не учун яратилдинг? -деб сўради. Ҳазрати Ҳавво:
-Сен мен билан сукунатга эришасан, деб яратилдим, -деди (76).
Малаклар Одам алайҳиссаломнинг билими даражасини билмоқ  учун (77) унга Ҳазрати Ҳавво ҳақида:
-Бу надир? -деб сўрашди.
-Бу -бир хотин, -деди Одам алайҳиссалом (78).
-Унинг исми надир? -деб сўрашди малаклар.
-Ҳавво, -деди Одам алайҳиссалом (79).
-Тўғри айтдинг, -дейишди малаклар (80) ва яна:
-Нимага Ҳавво исми берилди?”, -деб сўрашди.
Одам алайҳиссалом:
-Жонли борлиқдан яратилгани учун, -деб жавоб берди (79).
-У нима учун яратилди? -деб сўрашди яна.
-У мен билан, мен эсa у билан сукунатга эришмоғимиз учун яратилди, -деди (83) Одам алайҳиссалом.
Аллоҳу Таоло шу тарзда Ҳазрати Ҳаввони Одам алайҳиссаломга эш айлади -жуфт қилди (84).

***

Илк жуфти ҳалолнинг жаннатдаги турмуши ва Иблиснинг уларга қурган тузоғи

Аллоҳу Таоло Одам алайҳиссалом ва Ҳазрати Ҳaввoга Жаннатнинг бутун мевалари ва неъматларидан истаганча ейишига изн бериб, фақат битта дарахтга яқинлашмасликларини буюрди (85).
Яна Иблиснинг уларга душманлигини билдириб, “эҳтиёт бўлинглар, у сизларни Жаннатдан чиқаришга сабаб бўлмасин”, деди (86).
Одам алайҳиссалом ва Ҳазрати Ҳaввo учун у таъқиқланган дарахт бир имтиҳон бўлиб, аслида, иккалови ва улардан дунёга келажак бўлган зурриётлар ҳақида бир илоҳий ҳукм эди (87).
Иблис Одам алайҳиссалом ва Ҳазрати Ҳaввoни тузоққа тушириш учун ишни йиғлашдан бошлади (88). Шундай йиғладики, эр-хотин ҳузун ичида қолди.
Одам алайҳиссалом ва Ҳазрати Ҳaввo Иблисдан (89):
-Сен нимага йиғлаяпсан?, -деб сўрашди (90).
-Сизларнинг ўлишингизни ўйлаб йиғлаяпман. Ўлиб, бу неъматлардан (91) айрилишингизга йиғлаяпман, -деб жавоб берди Иблис.
Унинг бу сўзи эр-хотиннинг қалбларига шубҳа солди. Бундан кейин Иблис уларнинг ёнига яна келди (93).
Уларни яхшилик истаётганига қасам ичиб, алдади.
Аллоҳу Таоло таъқиқланган ўша дарахт мевасидан едириб, уларнинг адаб жойларининг очилишига ва уларнинг Жаннатдан қувилишига сабабчи бўлди (94).
Одам алайҳиссалом таъқиқланган мевани ейишдан ўзини тийган бўлса ҳам, Ҳазрати Ҳaввo бу мевадан еб, унга, “эй Одам, сен ҳам е, мен едим, менга зарар бермади”, -деди. (Табарий “Тарих,” 1-жилд, 53-б).
Одам алайҳиссалом ўзининг аврат жойини аввал кўрмаганди (95).
Жаннатда аврат жойи очилган онда, бирдан қоча бошлади (96). Ва бир дарахт шохларига илиниб, тўхтади (97).
-Қўйвор мени, -деди у дарахтга.
-Сени қўйиб юборувчи эмасман, -деди дарахт (98).
Шунда Аллоҳу Таоло:
-Эй Одам, мендан қочяпсанми? -дея овоз берди (99).
-Қочаётганим йўқ, ё Роббим (100), мен сендан уяляпман! -деди (101) Одам алайҳиссалом.

***

Жаннатдан ерга тушиши

Аллоҳу Таоло Одам алайҳиссаломга:
-Сенга Жаннатда ҳалол қилган мўл-кўл неъматлар eтмадимики, ҳаром этган нарсамдан тотиб кўрдинг? -деди.
-Ё Роббим, шундай бўлди. Фақат Сенинг Иззат сифатингга ямин этаманки, мен ҳеч бир махлуқнинг сенинг номинг билан қасам ичиб, ёлғон сўйлашини ўйламагандим, -деди Одам алайҳиссалом.
У бу билан Шайтоннинг қасам ичиб, алдаганини айтмоқчи бўлди.
Аллоҳу Таоло:
-Иззат шарафимга ямин этаманки, сени муҳаққақ ерга индираман. У ерда ҳаётингни заҳмат ва машаққат-ла ўтказажаксан, -деди.
Ва улар истаганини еб-ичиб, кийиниб юрган Жаннатдан истаганни еб-ичиб, кийина олмайдиган ерга индирилдилар (102).
Одам алайҳиссалом Жаннатдан Жумъа куни чиқарилиб, ерга индирилди (103).
Одам алайҳиссалом (Наким. “Мустадрак”. 2-жилд, 542-бет) Ҳиндистоннинг Мавз ва ёки Вавз тоғига (104), Ҳазрати Ҳавво эса Жиддага индирилди (105).
Одам алайҳиссалом индирилган тоғнинг Ҳиндистондаги Сарандип жазирасида (106) экани ва у ерда Вавз (Мавз) тоғи борлиги ҳақида ҳам ёзилган (107).
Аллоҳу Таоло Одам алайҳиссаломни Жаннатдан чиқарар экан, унга жаннат меваларидан озиқ эҳсон этди ва унга ҳар хил ҳунарларни ўргатди (108).
Одам алайҳиссаломга босқон, чўкич, карпат ва кулунк каби асбоблар (109) билан қизил тукли бир ҳўкиз ҳам эҳсон қилинганди (110).
Одам алайҳиссалом деҳқон бўлди (111). Унга экин экиш амр қилинди.
Одам алайҳиссалом ерни манглай терини арта-арта сурди. Кейин экин экди. Сўнгра суғорди. Ўриш пайти келди, ўрди. Сўнгра дўванда туйди. Шамолда совуриб, буғдой доналарини сомонидан ажратди. Сўнгра буғдой доналарини ўгитиб, ун қилди. Унни йўғириб, xамир қилди, ундан емак (нон) пиширди. Бу экмакни Аллоҳнинг буйруғи келмагунча ҳеч ютолмади (112).
Одам алайҳиссаломга темирчилик санъати ҳам ўргатилди (113).
У темирдан ясаган ва қўллаган илк асбоб пичоқ эди (114).

***

Одам алайҳиссаломнинг уч нарсадан биттасини танлаб, қолган учтасига ҳам эга бўлиши

Жаброил алайҳиссалом Одам алайҳиссаломнинг ёнига келиб:
-Сенга уч нарса келтирдим, бирини танла!, -деди.
-Недир булар?, -деб сўради Одам алайҳиссалом.
-Ақл, ҳаё, дин, -деди Жаброил алайҳиссалом.
-Ақлни танладим, -деди Одам алайҳиссалом.
Шунда Жаброил алайҳиссалом Ҳаё ва Динга:
-Одам Ақлни сизга таржиҳ этди, энди сизлар кетаверинглар, -деди.
Улар:
-Биз Ақл қаерда бўлса, ўша ерда бўлишга амр олдик,-дейишди ва Ақлдан айрилмадилар (115).

***

Одам алайҳиссаломнинг Жаннатда қолган муддати

Одам алайҳиссалом Жаннатда аср пайти билан қуёш ботиши орасидаги вақт (116) қадар ва ёки кундуздан бир соатча Жаннатда қолди.
Бу дунё вақти билан ҳисоблаганда бир юз ўттиз йилга тенгдир (117).

***

Йиғи, ёлвориш ва авф қилиниш

Одам алайҳиссалом билан Ҳазрати Ҳавво йўқотган неъматлари учун икки юз йил йиғладилар (117).
Дейдиларки, агар бутун ер аҳли йиғласа, Довуд алайҳиссаломнинг тўккан ёшлари қадар кўз ёш тўколмас эди.
Одам алайҳиссалом тўккан кўз ёшга эса ер аҳли ва Довуд алайҳиссаломнинг тўккан кўз ёшлари ҳам тенг келолмасди (118).
Одам алайҳиссалом Жаннатда қилган гуноҳи туфайли йиғлаб, Аллоҳдан тавбасининг қабулини сўраб (119), манглайига қўлини қўйиб фиғон чекаркан, Жаброил алайҳиссалом ёнига келиб, салом берди. Одам алайҳиссаломнинг йиғлаганини кўриб, у ҳам йиғлади.
-Эй Одам, сенга захмат ва машаққат берган бу бало надир? Бу йиғлаш надир? -деб сўради у.
-Эй Жаброил, қандай йиғламайин, Аллоҳу Таоло мени Малакут cамосидан ернинг хўрлик ва ҳақирлигига индирган бўлса?! Муқим бир юртдан  муваққат бир юртга, бир неъмат юртидан йўқсиллик юртига, тамалли бир юртдан тамалсиз бир юртга ўтказган бўлса?! Эй Жаброил, мен бу мусибатни қандай тузатишим мумкин?, -деди Одам алайҳиссалом.
Жаброил алайҳиссалом Одам алайҳиссаломнинг деганларини Аллоҳга хабар этди (120).
Одам алайҳиссалом:
-Ё Роббим, Сен мени ўз қўлинг билан яратмадингми?, -деди.
-Яратдим, -деди Аллоҳу Таоло.
-Эй Роббим, сен менга руҳингдан уфурмадингми?, -деб сўради Одам алайҳиссалом.
-Уфурдим, -деди Аллоҳу Таоло.
-Эй Роббим, мени Жаннатингга ерлаштирмадингми?, -деди яна Одам алайҳиссалом.
-Ҳа, ерлаштирдим, -деди Аллоҳу Таоло (121).
-Мени у ердан нега чиқардинг?, -деди Одам алайҳиссалом.
-Амрга итоат қилмаганинг учун, -деди Аллоҳу Таоло (122).
-Эй Роббим, Сенинг раҳматинг ғазабингдан устунроқ эмасми?, -деди Одам алайҳиссалом.
-Ҳа, устунроқ, – деди Аллоҳу Таоло.
-Агар мен тавба қилиб, тузалсам, Сен мени Жаннатга қайтаришни уйғун кўрармисан?, -деди Одам алайҳиссалом (123).
-Уйғун кўраман, -деди Аллоҳу Таоло (124).
-Менга исён қилмасликни амр қилмадимми сенга?, -деб сўради Аллоҳу Таоло.
-Амр қилдинг, Ё Роббим, -деди Одам алайҳиссалом. Аллоҳу Таоло деди:
-Иззат ва Жалол сифатимга ва маконимнинг олийлигига oнт бўлсинки, сенинг каби ер тўла одам (лар) бўлиб Менга осий бўлсалар, ҳаммасини осийларнинг манзилига ташлайман. Эй Одам, Менинг раҳматим ғазабимдан илгари келгандир. Сенинг йиғлашингни эшитиб, раҳм қилдим, қусурларингни озайтирдим. Сен менга шундай дуо қил (125):
“Аллоҳим (126), Сендан бошқа илоҳ йўқ, фақат Сен борсан (127). Аллоҳим! Сени тасбиҳ ва тақдис этаман! Сенга ҳамд этаман (128)!
Роббим! Мен бир жиноят ишладим ва ўзимни xайф қилдим! (130). Мени ёрлақа, тавбамни қабул айла! (131).
Чунки (132) тавбаларни энг кўп қабул қилган ва энг марҳаматли бўлган Сенсан, Сен (133)! Чунки айбларни энг кўп авф этган, марҳаматли Сенсан, Сен (134)!
Чунки Сенсан авф этганларнинг энг хайрлиси (135)! Аллоҳим (136), бошқа илоҳ йўқ, фақат Сен борсан! Сени тасбиҳ ва тақдис этаман (137)!
Аллоҳим (138), сенга ҳамд этаман (139)! Роббим (140), мен бир гуноҳ қилдим ва ўзимни ҳайф қилдим. Менга марҳамат айла! Чунки марҳаматлиларнинг энг марҳаматлиси Сенсан, Сен (141)!”

***

Одам алайҳиссалом Каъбани бино этиб, уни тавоф қилиши

Одам алайҳиссалом учраган балодан шиддат-ла йиғлаши ва унга қўшилиб малакларнинг йиғлашига жавобан (142) Аллоҳу Таоло Одам алайҳиссаломга:
-Аршимнинг паст қисмида менинг бир ҳарамим (таъқиқланган минтақа) бор (143), сен у ерга бор ва Мен учун бир Байт (Маъбад) иншо қил ва Малакларим Аршимни тавоф қилганларидек, сен ҳам у ерни тавоф эт (144) ва Мени зикр қил (145). У ерда сенинг дуоингни ва Менга итоат қилган фарзандларингнинг дуоларини қабул этай, -дея ваҳий қилди (146) ва Маккага боришини буюрди (147).
-Эй Роббим, мен у ерга қандай бораман? Менинг бунга на кучим етади ва на  йўлни топаман, -деди Одам алайҳиссалом.
Аллоҳу Таоло юборган бир Малак йўл кўрсатиб, уни Маккага олиб борди (148).
Одам алайҳиссалом юраркан, узун йўллар, чўлу биёбонлар худди шимарилган енг каби қисқарди.
Унинг ўтган ери денгизми, чўлми, нима бўлса бўлсин, бир неча одимда ўтиладиган масофага айланди (149). Маккага боргунча (150) у оёқ босган (151) ёки қўноқлаган (152) ҳар ер бир маъмура (153) ва баракотли қароргоҳга (154) айланди (155).
Ҳатлаб ўтган жойлари эсa одам яшамайдиган жойлар бўлиб қолди.
Одам алайҳиссалом йўлда кетар экан, боғу боғча ва чаманзор ерларни кўриб, шу ерда қолайлик, дер, Малак эса, “сенинг қоладиган жойинг бошқа”, деб жавоб берар ва йўлида давом этарди (156).
Ниҳоят улар Маккага етиб келишди (157).
Жаброил алайҳиссалом қанотини ер тубининг метин ва собит ўзагигача ботириб, Каъбанинг тамалини (асосини) очди.
Малаклар 30 киши кўтара олмайдиган xарсанг тошларни олиб, бу очилган тамалга ташладилар (158).
Одам алайҳиссалом Каъбани беш тоғдан: Тури сайно, Тури зайтун, Лубнон, Жуди ва Ҳиро тоғларидан келтирилган тошлардан иншо этди (159).
Каъбанинг ер юзасига чиққунча (160) бўлган тамалини (161) Ҳиро тоғидан келтирилган тошлардан солди (162).
Каъбани қуриб бўлгандан сўнг Жаброил алайҳиссалом Одам алайҳиссаломни Арафотга олиб борди ва мусулмонларнинг бугунги кунда бажо келтираётган Ҳаж амалларини битта-битта кўрсатиб берди (163).
Ўша пайтларда Одам алайҳиссалом Ҳазрати Ҳaввoни (164), Ҳазрати Ҳaввo эсa Одам алайҳиссаломни излай бошлаганди (165).
Улар Арафотда учрашиб, бир-бирини танидилар ва Муздалифада бирлашдилар. Шу боис бу ерларга Арафот, Жамиъ ва Муздалифа деган номлар берилди (166).
Яна бир ривоятда Жаброил алайҳиссалом Иброҳим алайҳиссаломга Ҳаж амалларини ўргатиб, “энди ўргандингми?”, деб такрор сўраганда, унинг “ҳа, ўргандим”, дегани учун ҳам  у жойга Арафот дейилган эмиш (167).
Жаброил алайҳиссалом  Одам алайҳиссаломни Маккага олиб келди, Одам алайҳиссалом Каъбани етти карра тавоф қилди (168).
Тавоф қилар экан, Каъбада (169) ва ёки Маъзамайнда Малакларга рўбарў келди (170).
Малаклар Одам алайҳиссаломнинг Ҳажжини қутладилар ва “бу Байтни биз сендан 2 минг йил аввал тавоф этиб, Ҳажж қилганмиз”, дедилар (171).
Одам алайҳиссалом улардан:
-Сизлар тавоф этаётиб нима дердингизлар?, -деб сўради.
-“СубҳанАллоҳи валҳамдулиллаҳи вала илаҳа иллаллоҳу валлоҳу акбар”, дердик, -деди Малаклар.
Одам алайҳиссалом бунга “Вала ҳавла ва ла қуввата илла биллаҳ” жумласини илова этди.
Шундан кейин Малаклар тавофда Одам алайҳиссалом илова этган жумлани ҳам қўшиб ўқишни одат қилдилар.
Одам алайҳиссалом Ҳаж амалларини бажо келтиргандан сўнг:
-Эй Роббим, ҳар амал соҳиби учун бир ажр бўлур! -дея хитоб этди.
-Эй одам, сенинг ҳам ажринг бор. Мен сени авф этдим. Сенинг зурриётингга келсак, улардан бу Байтга гуноҳи билан келганларни (ва тавоф қилганларни) ҳам авф этажакман (172), -деди Аллоҳу Таоло.
Одам алайҳиссаломнинг тавбаси Жума куни қабул бўлди (173).
Одам алайҳиссалом Ҳажждан сўнгра Ҳазрати Ҳaввo билан Ҳиндистонга қайтиб кетдилар (174).
У ерда кеча ва кундузлари бошпана ўлароқ (175), қўлланмоқ учун бир моғорани танлашди (176).
Одам алайҳиссалом Ҳиндистондан яёв юриб, Каъбага (177) қирқ марта (178) ва ёки етмиш марта (179) бориб  ҳаж қилди (180).

***

Макка ҳарамининг чегараси

Ривоятга кўра, Одам алайҳиссалом Шайтоннинг шарридан қўрқиб, Аллоҳга сиғинганида, Аллоҳу Таоло унга қўриқчи Малаклар юборганди. Бу Малаклар Маккани ҳар тарафдан қуршаб олгандилар. Улар турган чизиқ Макка атрофининг, Ҳарамнинг чегараси ҳолига келган эди (181).

***

Қуръони Каримнинг Одам алайҳиссаломга доир баёни

Қуръони Каримда Одам алайҳиссалом ҳақида Шундай дейилади: “Муҳаққақдирки, Исонинг ҳоли ҳам Аллоҳ қатида Одамники кабидир. (Аллоҳ) уни (Одамни) тупроқдан яратди. Сўнгра унга “бўл!” деди. У ҳам бўлди” (182).
Эсланг, Роббинг малакларга, “Мен ер юзида бир халифа яратаман”, деганди. Малаклар “биз бу ерда сенинг ҳамдинг билан тасбеҳ ва тақдис этиб турганда, ерда бузғунчилик қилиб, қон тўкажак бир кимсани яратмоқчимисан”, дейишганди. Аллоҳ уларга “сиз билмассиз, Мен биламан”, деганди (183).
Эсланг, Роббинг малакларга: “мен қуруқ бир лойдан суръатланмиш бир балчиқдан бир башар яратажакман, сиз ўшанда, уни яратиб битирганим ва унга руҳимдан уфурганим он, дарҳол унга сажда этингиз”, деганди (184). Ўшанда Малакларга “Одамга сажда қилинг”, деганди. Иблисдан бошқа ҳаммаси дарров сажда қилгандилар (185). Фақат Иблис сажда қилганлар билан бирга бўлишдан қочиб (186), қайсарлик этди (187). Кибрланмак истади. (Ва) у кофирлардан бўлганди (188). Жин бўлгани учун Роббинг амридан чиққанди (189).
(Аллоҳ): ”Эй Иблис, сен нега сажда қилганлар билан бирга бўлмадинг (190)? Икки қўлим билан яратганимга сажда этмакдан қайси куч сени ман этди? Кибрланмак истадингми? Ёки катталик қиляпсанми (191)? Сенга амр этганимда, унга сажда қилишдан сени ман қилган сабаб нима?” – деб сўради (192).
(Иблис): “Мен қуруқ бир лойдан, суръатланиши бир балчиқдан яратганинг башарга сажда қилиш учун мавжуд бўлмадим (193). Мен ундан (Одамдан) Хайрлироқман. Чунки мени оташдан, уни эса лойдан яратдинг (194). Мен бир балчиқдан яратганинг кимсага таъзим қиламанми энди (195)? Мендан шарафлироқ этганинг бу Одам ким ўзи? Менга хабар бер,” -деди (196).
(Аллоҳ): “Дарров туш, у ердан. Ортиқ у ерда кибрланиб, ўжарлик қилишинг сенга ярашмас (197). Дарҳол бу ердан чиқ! (198). Чунки сен энди қувилдинг (199). Чунки сен ортиқ тошланган (илоҳий раҳматдан маҳрум қилинган) бир малъунсан (200). Ҳеч шубҳасиз, жазо кунига қадар (201) лаънат (202), лаънатим (203) сенинг устингдадир”, -деди (204).
(Иблис): “Эй Роббим (205), бўлмаса менга (206) инсонларнинг такрор тирилиб (207), қабрларидан қалқажаклари (208) кунгача мухлат бер (210). Агар менга қиёмат кунигача мухлат берсанг, онт ичаманки, Одамнинг зурриётини -бир ози мустасно, ўзимга банди қиламан (211)”, -деди.
(Аллоҳ): “Бўпти, сен маълум вақтга қадар (212) мухлат берилганлардан (213), кечиктирилганлардансан (214). Бор энди. Улардан ким сенга бўйсунса, уларнинг жазоси Жаҳаннам, тос-тамом бир жазо бўлажак (215). Улардан кучинг етганларини сасинг билан йўлдан ур, уларга қарши отлиқларинг ва пиёдаларинг билан ҳужум эт, уларнинг мол-мулки ва фарзандларига шерик бўл, уларга ваъда бер! Шайтоннинг ваъдаси зотан ёлғондир (216). Аммо менинг ҳақиқий қулларим устида сенинг ҳеч бир ҳокимиятинг йўқдир, уларга вакил ўлароқ Роббинг етарлидир,” -деди. (217)
(Иблис): “Эй Роббим (218), модомики, сен мени йўлдан озишга маҳкум этдинг (219). Бунга муқобил (220) мен ҳам онт ичаман (221)ки, уларни йўлдан оздириш учун сенинг тўғри йўлингда пистирма қуриб ўтиражакман (222). Онт бўлсинким, уларнинг олдидан, орқасидан, соғи ва сўлидан ҳужум этажакман. Сен уларнинг кўпчилигини сенга шукр қилганлардан эмаслигини кўражаксан (223). Яна онт бўлсинки, ер юзида уларнинг гуноҳларини безатиб уларга яхши кўрсатажакман (224). Сенинг иззатингга (мутлақ қудратингга) онт ичаманки, уларнинг ҳаммасини бирданига йўлдан оздиражакман. Фақат, сен ихлосга эриштирган қулларинг мустасно”, -деди (225).
(Аллоҳ) деди: “…Мен шу ҳақиқатни айтаман: Онт бўлсинки, сендан (сенинг жинсингдан) ва улар (инсонлар)нинг  ичидан сенга бўйсунганлар билан Жаҳаннамни тўлдиражакман (226). Менинг ихлосли қулларим устида сенинг ҳеч қандай таҳаккуминг йўқ. Йўлдан озганлар сенга бўйсунсин.” (227) Шубҳасиз, уларга ваъда қилинган жой -Жаҳаннамдир (228). Унинг етти эшиги ва ҳар эшикнинг уларга ажратилган насиби бордир (229).
Одамга бутун исмлар ўргатилгач, малакларга кўрсатиб, “агар ҳалифаликка биз ҳақдормиз”, деган сўзларингиз рост бўлса, буларнинг исмларини бирма-бир менга айтиб беринг”, деганди (Аллоҳ) (230). Малаклар эса, сени танзиҳ қиламиз (Аллоҳим), сенинг бизга ўргатганингдан бошқа бизда билги йўқ, ҳар нарсани ҳаққи ила билган Сен, ҳукм ва ҳикмат соҳиби Сенсан Сен, дегандилар (231).
(Аллоҳ): “Эй Одам! Уларга уларнинг исмларини айт”, деб буюрганда, (Одам) уларнинг исмларини бир-бир айтганда, (Аллоҳ) “сизга кўк ва ернинг ғайбини билган фақат Менман, деб айтмаганмидим? Нимани айтиб, нимани яширганингизни Мен биламан”, – деди (232).
Аллоҳу Таоло Одам алайҳиссаломни яратгач, кўнгли ором олсин, дея ундан (қобирғасидан) завжаси (Ҳазрати Ҳaввo)ни яратгандан кейин (233) Шундай деди:
-Эй Одам! Сен ва завжанг Жаннатга ерлашиб ва у ердаги мевалардан истаганча ейингиз, фақат мана шу дарахтга яқинлашманг, акс ҳолда, ўзингизни увол қиласизлар (234). Эй Одам, бу (Иблис) сенинг ҳам, завжангнинг ҳам душманидир, эҳтиёт бўлинг, сизларни жаннатдан чиқармасин ва бебахт бўлма (235). Зотан сен фақат у ерда оч қолмайсан, яланғоч қолмайсан (236). Ва сен у ерда сувсамайсан, қуёшда куймайсан (237), -деди.
Ниҳоят Шайтон унга шивирлади:
-Эй Одам, сенга абадият дарахтини кўрсатайми, заволсиз ҳокимиятни кўрсатайми (238)? -деди. Уларнинг аврат ерларини васваса қилиб очишга ундади:
-Роббингиз, бу дарахт мевасини ейишни таъқиқлаганига сабаб, сизларнинг Малакларга айланиб, абадий бўлмаслигингиз учун, -деди (239). Ва яна:
-Мен сизларга яхшилик истаганларданман, – дея ямин этди (240). Шундай алдаб, иккисини таъқиқланган мевадан ейишга таназзул эттирди. Улар бу мевадан еган он, уларнинг аврат ерлари очилди, улар Жаннат япроқлари билан устларини ўрадилар. Аллоҳ:
-Мен сизга бу дарахтни ман қилмадимми? Сизга Шайтон очиқ душман, демадимми? -дея нидо қилди. Улар:
-Эй Роббимиз, биз ўзларимизни xайф қилдик. Агар сен бизни кечирмасанг, ёрлақамасанг, биз буюк хусронга (зарарга) учраганлардан бўламиз, -дейишди (241). Шайтон уларнинг оёғини тойдириб, у ердаги бутун неъматлардан маҳрум этганди.
Одам Oллoҳдан баъзи калималарни белгилаб олиб, ўша калималар-ла унга ёлворди. Ва Аллоҳу Таоло унинг тавбасини қабул этди. Чунки тавбани энг кўп қабул этган, асл шафқатли Удир (242).
Аллоҳ яна уни танлади ва тавбасини қабул этди. Унга тўғри йўлни кўрсатди (243). Ва шундай деди (244):
-Энди мендан сизнинг ҳар қандай бирингизга ҳидоят келиб, у бу ҳидоятга уйғун ҳаракат қилса, бу дунёда ҳам, охиратда ҳам тўғри йўлдан адашмас (248). Бундайларга қўрқув ва таҳлика йўқдир. Улар маҳзун ҳам бўлмаслар (249). Кимки, менинг зикримдан юз бурса, унинг ҳаққи тор бир тирикчилик бўлажак ва қиёмат куни уни кўзлари кўр ҳолда ҳашр (тирилиш) қиламиз, -деди (250).

***

Одам алайҳиссаломнинг Ҳазрати Ҳaввoдан туғилган фарзандлари

Одам алайҳиссалом юз йил сўнгра Ҳазрати Ҳaввoга яқинлашди (251). Илк ўлароқ Қобил билан синглиси Лубуд (Лубуз) эгизаклар туғилди (252).
Кейин Хобил билан синглиси Иқлима туғилди.
Аллоҳу Таоло Одам алайҳиссаломга биринчи туғилган эгизакларнинг эркагини иккинчи туғилган эгизакларнинг қизи билан ва иккинчи туғилган эгизакларнинг эркагини биринчи туғилган эгизларнинг қизи билан уйлантиришни амр қилди (253).
Эркакларга ўзи билан бирга туғилмаган қиз билан уйланиш ҳалол қилинди. Бу Ҳазрати Ҳaввoдан бошқа онадан туғилган қизлар йўқлиги учун рухсат берилганди (255).
Одам алайҳиссалом Қобилга укаси Ҳобил билан туғилган қиз (Иқлима)га уйланишни, Ҳобилга эсa акаси Қобил билан туғилган қиз (Лубуд)га уйланишни амр этди. Ҳобил Қобилнинг эгизи Лубудга уйланишга рози бўлди. Қобил эсa Ҳобилнинг эгизи бўлмиш Иқлимага уйланишни хоҳламай, ўзи билан туғилган қизга уйланишни истади (256).
Ҳобил акаси Қобилга мурожаат қилиб, эгизига уйлантиришини илтимос қилди. Қобил буни рад этди:
-Бу мен билан туғилган қиздир. У сенинг синглингдан гўзалроқ. Унга уйланишга сендан кўра мен лойиқроқман ва мустаҳиқман, -деди у (257). Чиндан ҳам Қобилнинг эгизи гўзал, Ҳобилнинг эгизи эса гўзал эмасди (256).
Одам алайҳиссалом Аллоҳу Таолонинг амрини Ҳазрати Ҳaввoга ҳам айтди (259):
-Қобилга амр эт, Ҳобил билан туғилган қизга уйлансин, -деди (260).
Ҳазрати Ҳaввo буни ўғилларига сўйлади. Ҳобил рози бўлди. Қобил эса ғазабланди (261).
-Бу унинг (Одам алайҳиссаломнинг) раъйидир, холос (262). Йўқ, валлоҳи, Аллоҳ буни амр этмади, -деди у.
Ва отасига ҳам:
-Эй Одам, бу сенинг ишингдир! -деди Қобил (263).
Одам алайҳиссалом Қобилга унинг синглиси билан Ҳобилни уйланишга амр қилди. Лекин Қобил унамади (264).
Одам алайҳиссалом ғазабланиб:
-Синглинг сенга ҳалол эмас, боринг иккалангиз (Қобил ва Ҳобил) (266) Аллоҳга биттадан қурбон сўйинглар (267). У сизни муҳокама қилсин (268), қайсингизнинг қурбонингиз қабул бўлса, бу қизга уйланишга лойиқ демак (269). Лойиқ бўлганнинг қурбонлигига Аллоҳу Таоло кўкдан бир олов индириб, ёндиражакдир”, -деди.
Бу таклифни ака-ука қабул этишди (270).
Ҳобил чорвадор эди, қўй суруви бор эди (271). У сут ва қаймоқ маҳсулотларининг энг тоза ва сифатлисини танлаб, қурбонликка қўйди (272).
Қобил деҳқон эди (273), қурбонлик учун экиндан энг сифатсизини танлади (274).
Бошқа бир ривоятда:
Уларга қурбонликларини олиб бориш амр қилинганида, чорвадор (Ҳобил) қўйларнинг энг семиз ва чиройлисини чин кўнгилдан танлаб (275), деҳқон (Қобил) эса яхшисини ўзи еб, ёмон буғдойидан бир ҳовуч (276) олиб, кўнгилсиз-истаксиз, қурбонликларини тақдим этмак учун (277) Навз тоғига чиқдилар.
Одам алайҳиссалом ҳам уларнинг ёнида эди.
Ҳобил билан Қобил қурбонликларини ерга қўйдилар (278)
Қобил Ҳобилга: “Мен сендан каттаман, мен билан туғилган синглимнинг васийсиман, унга уйланишга сендан лойиқман “, -дер эди (279).
Ўша пайтда Ҳобил 20 ёшда (280), Қобил эсa 25 ёшда эди (281). Одам алайҳиссалом Роббисига дуо этди (282).
Ҳобил қалбида Аллоҳнинг ёзган тақдирига рози эди, унинг амрига бўйсунишга тайёр эди (283). Чунки у тоза юракли эди (284).
Қобил эса ичида: “Менинг қурбонлигим қабул бўлса бўлар, бўлмаса-бўлмас: Ҳобил менинг синглимга ҳеч қачон уйлана олмайди”, дерди (285).
Шу пайт осмондан бир олов тушиб, Ҳобилнинг қурбонлигини ёндирди (286). Унинг қурбонлиги қабул бўлди (287).
Қобилнинг қурбонлиги эса узоқлаштирилди (288), қабул бўлмади (289). Чунки у тоза қалбли эмасди (290).
Улар тоғдан тушиб, тарқалдилар.
Қобил қурбонлигининг рад этилишига ғазабланди, ичидаги ҳасади қабарди (291). Ҳобил қўйларнинг олдига кетганди Қобил унга етишиб (292):
-Мен сени муҳаққақ ўлдираман, -деди.
-Мени нечун ўлдирмоқчисан? -деб сўради Ҳобил: (293).
-Чунки Аллоҳ сенинг қурбонлигингни қабул этиб, меникини қабул этмади. Демак, менинг гўзал синглимга сен уйланасан. Ва ҳамма сенинг мендан xайрли ва устун бўлганингни айтажаклар-а? (294). Кейин сенинг болаларинг меникига қарши мақтанажаклар-а? Халқ менинг қурбонлигим қабул қилинмай, сеники қабул қилинганини ўрганажак-а? Йўқ! Халқ на мени кўражак, на-да сенинг мендан xайрли эканингни кўражак (296). Мен сени муҳаққақ ўлдираман! -деди Қобил.
-Менинг гуноҳим недир? Аллоҳ фақат Ундан қўрққанларнинг қурбонлигини қабул этади, -деди Ҳобил (297).
Ҳобил тоғдан тушиб, Қобилнинг қўлидан қутилган бўлса ҳам (298), Қобил уни ўлдирмак учун пайт пайлашга давом этди.
Ҳобил бир кун қўй сурувини ўтлатиб (299), тоғ бошида уйқуга кетганда, Қобил ёнига келди ва бир тош билан унинг бошига урди ва Ҳобилни ўлдирди (300).
Бу воқеа кечга яқин бўлганди.
Эртаси куни Қобил, нима қилаётган экан, деб Xобилнинг ёнига кетди (301).
Ҳобил ер юзида Одам ўғилларидан илк ўлган инсон бўлгани учун Қобил ўликни нима қилишни билмасди (303).
Қурбонлик ҳодисаси Қуръони Каримда Шундай тасвирланади: “Уларга Одамнинг иккита ўғли ҳақидаги хабарни ўқи. Улар Аллоҳга қурбонлик тақдим этишганда биттасиники қабул бўлиб, иккинчисиники рад қилинганди. У (укасига) “Қасам‑ки, сени ўлдираман”, -деганди. Наригиси: “Аллоҳ ундан қўрққаннинг қурбонини қабул этар, сен мени ўлдирмак учун қўл узатсанг, сени ўлдирмак учун мен қўл узатмасман, чунки оламларнинг Роббиси бўлган Аллоҳдан қўрқаман. Шубҳам йўқки, сен ўз гуноҳинг билан меникини ҳам олиб у оташга ёрон бўлажаксан, золимларнинг жазоси будир”.
(Қобилнинг) нафси (қотилликни) укасини ўлдиришни осон кўрсатди ва у ҳам уни ўлдирди ва зиён кўрувчилардан бўлиб қолди. Кейин Аллоҳ қарға  юборди, ки Қобил қарғани кўриб, укасининг ўлигини кўмишни ўргансин. Қобил “бахтим қора менинг, укамнинг жасадини кўмиш учун шу қарға каби ҳам бўлаолмадим!” – деди. Энди у қилган ишига пушаймон бўлганлар қаторига кирганди (304).

***

Одам алайҳиссаломнинг Қобилни қувиши

Одам алайҳиссалом Қобилга:
-Кет бу ердан! Энди сен учун кўрган ҳар кимса таҳлика бўлажак, -деди.
Қобил ўзи билан туғилган қизнинг қўлидан ушлаб, Навз тоғларидан пастга тушди (305). Ва Яман устидан Аданга кетдилар (307).

***

Қобилнинг оқибати

Қобилнинг ўғилларидан Қобилни учратиб унга тош отмагани қолмади. Қобилнинг кўзи кўр бўлиб туғилган битта ўғли бор эди. Ўша ўғли ўз ўғли билан отаси Қобилнинг ёнига келди. Бола кўр отасига “мана, отанг Қобил” деди. Кўр ердан бир тош олиб, Қобилга отди, Қобил ўлди. Кўрнинг ўғли:
-Дада, сен отангни ўлдириб қўйдинг, -деди.
Кўр бунга жавобан ўғлига ҳам бир шапалоқ урди, ўғли ҳам ўлди.
Буни англаб, кўр: “Бахтим қора менинг, отган тошим билан дадамни, шапатим билан ўғлимни ўлдирдим”, дея пушаймон бўлди (308).

***

Одам алайҳиссаломнинг илк набий(пайғамбар)лиги

Илк пайғамбар Одам алайҳиссаломдир (309).
Аcҳоби киромдан Абу Зарр-ул Ғиффорий шундай деган (310): “Набий алайҳиссаломдaн (311), ё Расулиллоҳ, (312)! набиларнинг аввали, биринчиси қайсисидир?”, -деб сўрадим. “Одамдир,” -дедилар.
“У набийми? -деб сўрадим.
“Ҳа, мукаллам (Аллоҳ (жж) билан гаплашган) набий эди,” (313) -дедилар.
Одам алайҳиссалом фарзандларига пайғамбар ўлароқ жўнатилди ва унга 21 саҳифа индирилди (*).
Жаброил алайҳиссалом Одам алайҳиссаломга ёзишни ўргатгани учун, Одам алайҳиссалом туширилган саҳифаларни ўз қўли билан ёзди (314).
Аллоҳу Таолонинг Одам алайҳиссаломга индирган ҳукмлари орасида ўлган ҳайвоннинг гўшти, қон ва чўчқа ҳаром қилинган эди (315).

***

Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг Меърож кечасида самонинг биринчи қаватига чиққанларида Одам алайҳиссалом саломлашгани

Пайғамбаримиз алайҳиссалом Меърож кечасида дунё самосига чиққанларида, у ерда бир одамга дуч келишди. У ўнг тарафига қараб кулар, чап тарафига қараб йиғламоқда эди.
Жаброил алайҳиссалом пайғамбаримизга:
-Унга салом бер, -деди. Пайғамбаримиз сaллaллоҳу aлaйҳи вaссaллaм салом берди. У ердан ҳам Пайғамбаримиз сaллaллoҳу aлaйҳи вaсaллaмгa Шундай муқобала қилди (317):
-Xуш келдинг, сафо келдинг, эй солиҳ пайғамбар, эй солиҳ ўғлим! -деди у.
Пайғамбаримиз   Жаброил алайҳиссаломдан: “Ким -бу?”, -деб сўради (318).
-Бу отанг  Одам (алайҳиссалом)дир, -деди (319).
Унинг соғ ва сўлида оқаётган қорамтир оқим эса -унинг зурриётларидир. Соғ тарафидан ўтаётганлар  жаннатийларнинг, сўл тарафидан ўтаётганлар эса жаҳаннамийларнинг руҳларидир. Шу боис, соғ тарафга боқиб кулса, сўл тарафга боқиб йиғламоқдадир, -деди (320).

***

Одам алайҳиссаломга қиёматга қадар унинг зурриётидан келажак инсонлар ва улардан чиқажак Пайғамбарлардан хабар берилиши ва Пайғамбарлардан  аҳду мийсоқ олиниши

Одам алайҳиссалом яратилиб (321), самода яшагани (322), жаннатдан ер юзига индирилгани (323), Маккада Арафот орқасидаги Наъмон мавқеида бўлган пайтда (324) Аллоҳу Таоло унинг елкасини силади ва Oдамнинг елкасидан қиёматга қадар яратилиши керак бўлган инсон зоти тўкилди.
Аллоҳу Таоло уларнинг икки кўзи орасида бир нур яратиб, Одам алайҳиссаломга кўрсатди.
-Ё Роббим, ким булар? -деб сўради Одам алайҳиссалом.
-Булар -сенинг зурриётинг, -деди Аллоҳу Таоло.
-Ё Роббим, шу кўзлари орасидаги нур билан бошқалардан устун кўринаётганлар ким, -деб сўради Одам алайҳиссалом.
-Эй Одам, улар сенинг зурриётингдан келажак пайғамбарлардир, -деди Аллоҳу Таоло (326).
Аллоҳу Таоло Одам алайҳиссаломнинг белидан бутун зурриётини чиқариб, уларга ақл берди ва уларга хитоб қилди; иймонликни уларга амр этиб, иймонсизликдан наҳий қилди (327). Улардан аҳд ва мийсоқ олди, уларга шоҳидлик тутиб, қиёмат куни “биз буни билмасдик, демаслигингиз учун етти қат кўкни ва отангиз Одамни шоҳид тутдим. Шуни яхши билингизки, мендан бошқа Робб йўқдир. Менга ҳеч кимни шерик қилманглар. Бу аҳди мийсоқни сизга эслатиб туриш учун пайғамбарларимни юбораман ва китобларимни индираман, -деди Аллоҳу Таоло  (328).
-Мен сизнинг Роббингиз эмасманми?, -деб сўради Аллоҳу Таоло.
-Ҳа, сен -бизнинг Роббимизсан (329). Сенинг Роббимиз ва илоҳимиз эканлигига, сендан бошқа Робб йўқлигига шоҳид бўлдик, -дейишди (330).
Бу ҳодиса Қуръони Каримда Шундай ифодаланди:
“Роббинг Одам ўғилларининг белидан зурриётларини чиқариб, уларни ўз нафсларига шоҳид қилиб:
-Мен сизнинг Роббингизман, Шундайми? – деб, ўзларига қарши гувоҳ қилганида улар: “Ҳа, сен Роббимизсан, шоҳид бўлдик”, -дейишганди. Бу -қиёмат куни “бундан хабаримиз йўқ эди” демаслигингиз учун эди. Ёки “авваллари оталаримиз ширк қўшганда, биз улардан кейин дунёга келган наслмиз, энди ўша ботилни қурганларнинг гуноҳи сабабли бизни ҳам ҳалок қилмоқчимисан”, демаслигингиз учун (331).
Аллоҳу Таоло, шунингдек, бутун пайғамбарлардан рисолат ва набувват мийсоқи олди (332). Бу хусусда Қуръони Каримда шу -оятлар мавжуд:
“Аллоҳ пайғамбарларига, онт бўлсинким, сизга китоб ва ҳикмат бердим. Яна сизга наздингиздаги у китоб ва ҳикматни тасдиқловчи бир пайғамбар келажакдир. Унга мутлақо иймон келтириб, унга ёрдам этинг, дея аҳду мийсоқ олинганида, (сизлар) иқрор этиб, бу оғир масъулиятни бўйнингизга олмадингизми? Улар:
-Иқрор этдик, -дедилар. (Аллоҳ): Ундай бўлса, (бир-бирингизга ва умматларингизга) шоҳид бўлинглар. Мен ҳам сиз билан (бу иқрорингизга)  шоҳидлик этганларданман”, -деди Аллоҳу Таоло (333).
Қози Илёзга кўра, Аллоҳу Таоло бу мийсоқни ваҳий воситасида олган. Аллоҳу Таоло юборган бутун пайғамбарларга Муҳаммад алайҳиссаломнинг васфларини англатган ва унга эришган онда унга иймон келтиришни тайинлаб, улардан аҳду мийсоқ олган. Айтилишича, Аллоҳу Таоло бу ваъдани пайғамбарлар ўзидан кейин келажак қавмларга ҳам етказиш ҳақида сўз беришган (334).
Ҳазрати Алининг айтишича: “Аллоҳу Таоло Одам алайҳиссалом ва ундан кейин келган ҳар пайғамбарга “агар Муҳаммад алайҳиссаломни кўрсалар, унга иймон этишлари ва динига ёрдам беришларини, бу хусусда ўз умматларидан ҳам сўз олишни тайинлаган ва улардан сўз олган (335).

***

Одам алайҳиссаломга пайғамбарлар суратларининг индирилши

Аллоҳу Таоло Одам алайҳиссаломнинг истаги билан унинг зурриётидан келган пайғамбарларнинг суратларини (336) Жаннат ипакларига (337) ўйдириб (338), Одам алайҳиссаломга индирди (339). Бу расмлар Одам алайҳиссаломнинг қуёш ботган жойдаги маҳзaнида сақланарди (340). Зулқарнайн алайҳиссалом бу расмларни маҳзандан чиқариб (341) Дониёл алайҳиссаломга берган (342), Дониёл алайҳиссалом эса (343) расмларни ипакка кўчириб (344) чизганди (345).
Одам алайҳиссаломдан Муҳаммад алайҳиссаломга қадар бўлган пайғамбарлар силсиласининг бир қисми бўлган бу расмлар (346) қиролдан қиролга ўтиб, Қайсар Хераклусгача етиб келган (347). У бу расмларни Ҳазрати Абу Бакрнинг Истанбулга юборган элчиларига сандиғидан олиб кўрсатган. Ислом элчилари бу расмлар орасида Пайғамбаримизнинг расмини кўриб, йиғлаган эдилар (348).

***

Одам алайҳиссаломнинг тириклигида кўрган ўғил ва набиралари

Одам алайҳиссалом Навз тоғида ўғил ва уларнинг ўғиллари 40 мингга етгунча яшади (349). У ўлим тўшагига ётганда, ўғилларига:
-Ўғилларим, мен Жаннат меваларидан ейишни орзу этмакдаман, -деди.
Ўғиллари бу мевани топиш учун йўлга тушдилар. Йўлда Малоикаларга дуч келишди. Малоикаларнинг ёнида Одам алайҳиссалом учун кафан ва ҳушбўй ҳидли суюқлик, белкурак ва замбил бор эди. Малаклар:
-Эй Одам ўғиллари, қаерга боряпсизлар? -деб сўрашди.
-Отамиз хаста, жаннат меваларидан емоқчи. Бизни териб келишга юборди, -деди Одам алайҳиссаломнинг ўғиллари.
-Ортингизга қайтинг. Отангизнинг ажали келди, -деди Малаклар. Одам алайҳиссаломнинг ўғиллари Малаклар билан орқасига қайтишди.
Малаклар Одам алайҳиссаломнинг ёнига кирганда, Ҳазрати Ҳавво қўрқди ва Одам алайҳиссаломга ёпишди. Одам алайҳиссалом унга:
-Сен Роббимнинг Малаклари ва менинг орамдан чиқ четга, -деди.
Шундай қилиб, Малаклар Одам алайҳиссаломнинг руҳини қабз этдилар. Кейин уни ювишди, кафанлашди, ҳушбўй сувдан сепдилар. Қабрини қазишди. Малакларнинг  биттаси олдинги сафда турди, қолган Малаклар ундан кейин, Малаклардан кейин эсa Одам алайҳиссаломнинг ўғиллари саф тортиб, жаноза намози қилдилар. Малаклар қабр ичига кириб Одам алайҳиссаломни қабрга қўйдилар. Устини карпич (ғишт) билан ёпишди. Қабр устига тупроқ тортгандан сўнг “Эй Одам ўғиллари, ўликларингизни кўмганда шу кўрсатилган йўлни тутингиз”, дейишди (350).

***

Одам алайҳиссаломнинг вафот куни, ёши ва қабри

Одам алайҳиссалом вафот этган кун жумъа куни эди (351). Умри минг йил эди (352). Унга салом бўлсин! Одам алайҳиссаломнинг қабри ҳақида мутааддид ва муҳталиф ривоятлар бор, буларга кўра:
1. Одам алайҳиссалом жасади Ҳиндистоннинг Навз тоғидаги моғорада (353).
2. Одам алайҳиссалом жасади Макка тоғларидан Абу Кубайс тоғидаги Канз моғорасида.
3. Одам алайҳиссалом вафотидан бир йил сўнгра ўлган Ҳазрати Ҳавво Канз моғорасига кўмилганди (354).
4. Сом билан Нуҳ, Одам алайҳиссаломнинг жасадини Маккадаги Ҳайф масжидининг ёнига кўмган (355).
5. Нуҳ алайҳиссалом Одам алайҳиссалом ва Ҳазрати Ҳавво жасадларини тўфон пайтида Канз моғорасидан олиб тобут ичида кемасида олиб юрган, тўфондан кейин яна ўша жойига кўмган (356).
Нуҳ алайҳиссалом Одам алайҳиссалом жасадини кемадан тушганида Байтул мақдисга (Қуддусга) кўмган (357).

***

Одам алайҳиссаломнинг шакли шамоили

Одам алайҳиссалом:  Хурмо оғочи каби (358) узун бўйли (359) жингалак (360) ва қалин сочли (361) қизғиш танли, йирик кўзли, қалин болдирли, бўйни узун (362), ясси яғринли эди. Соқолсиз эди (363). Одам алайҳиссаломнинг сочлари иккигa айрилган, ўрилган эди (364). Яратилганлар ичида энг гўзали эди (365). Унинг гўзаллиги фақат Юсуф алайҳиссаломда тўпланган эди (366).

***

Зарурий баёнот

Одам алайҳиссаломнинг абулбашарлиги (инсон зотининг отаси эканлиги) Аллоҳу Таоло тарафидан турли суръа ва оятлардан инсонларга “Эй Oдам ўғиллари!” -деб хитоб қилиниши билан исботланган (367). Яна “Эй инсонлар, сизни битта жондан яратиб, у жондан унинг хотинини яратган ва бу иккисидан эса жуда кўп эркак ва хотинларни яратган Роббингизга қарши келишдан эҳтиёт бўлингиз” (368). Ёки: “Эй Одам ўғиллари, Шайтон ота ва онангизга либосини ечиб, аврат жойларини уларга кўрсатиш оқибатида Жаннатдан қандай қувдирган бўлса, сизга ҳам шундай фитна қилмасин тағин!” (369) каби оятларда Одам алайҳиссалом инсонларнинг отаси эканлиги собитдир. Шунингдек, сўнгги келтирганимиз оятда фақат Одам алайҳиссалом эмас, унинг завжаси Ҳазрати Ҳаввонинг уммул башарлиги (инсониятнинг онаси эканлиги) очиқча ифодаланмоқда.  Шунга қарамай, баъзи илм одамлари, дин арбоблари Одам алайҳиссаломнинг абулбашар эканлиги ҳақида қатъий ва очиқ насс (ҳужжат) йўқлиги, ҳатто бу ҳақдаги Ҳадиси шарифнинг ҳам бу xусусдаги оятлар тафсири бўлаолмайди, дейишгача бормоқдалар.
Ҳолбуки, бу ҳадиси шарифларда Қиёмат кунида Маҳшар халқининг Одам алайҳиссаломга “Эй Одам, сен абулбашарсан!”, деб мурожаат қилажаги ҳақида айтилади (370). Ва Макканинг фатҳида ирод қилинган пайғамбаримиз сaллaллaҳи aлaйҳи вaсaллaмнинг хутбасида ҳам “бутун инсонлар Одамдандир, Одам эсa тупроқдандир, тупроқдан яратилмишдир”, дейилган (371).
Муборак оғзидан ҳақ ва ҳақиқатдан бошқа гап чиқмаган (372), шахсий райъ ва ҳавасидан сўйламаган (373) Пайғамбаримиз сaллaллaҳи aлaйҳи вaсaллaмнинг бу хусусдаги очиқ баёнларини писанд қилмасликка қандай жасорат топа оламиз? Жаноби Ҳақ ҳаммамизни авф этсин!
Баъзи зотларнинг инсоннинг маймундан тарқаганини иддао этиб, Одам алайҳиссаломнинг абул башарлигини инкор этганлар қаршисида ҳайратимиз янада кучлироқдир.

***

ИЗОҲЛАР:

1) Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 27-бет.
2) Саълабий. “Ароис”, 26-бет.
3) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 45-бет; Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1-жилд, 30-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 342-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 27-бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1-жилд, 85-бет..
4) Саълабий. “Ароис” 26-бет.
5) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 45-бет; Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1-жилд, 30-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 342-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 27-бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”,, 1-жилд, 85-бет..
6) Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 342-бет.
7) Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1-жилд, 30-бет; Саълабий. “Ароис” 26-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 27-бет.
8) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 45-бет; Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1-жилд, 30-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 342-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 27-бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1-жилд, 85-бет.
9) Саълабий. “Ароис”, 26-бет.
10) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 45-бет; Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1-жилд, 30-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 342-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 27-бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1-жилд, 86-бет.
11) Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1-жилд, 30-бет; Ибн Асир. “Комил”, 2-жилд, 342-бет.
12) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 45-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 27-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 342-бет.
13) Саълабий. “Ароис”, 26-бет.
14) Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1-жилд, 30-бет; Саълабий. “Ароис”, 26-бет.
15) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 45-бет; Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1-жилд, 30-бет; Саълабий. “Ароис”, 26-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 342-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 27-бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1-жилд, 86-бет.
16) Саълабий. “Ароис”, 26-бет.
17) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 45-бет; Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1-жилд, 30-бет; Саълабий. “Ароис”, 26-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 342-бет; Ибн Асир. “Ал-комил”, 1-жилд, 27-бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1-жилд, 86-бет.
18) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 45-бет; Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1-жилд, 30-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 342-бет; Ибн Асир. “Ал-комил”, 1-жилд, 27-бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1-жилд, 86-бет.
19) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 45-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 342-бет; Ибн Асир. “Ал-комил”, 1-жилд, 28-бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1-жилд, 86-бет; Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 26-бет; Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 4-жилд, 400-бет; Абу Довуд, “Сунaн”, 4-жилд, 222-бет; Термизий. “Сунaн”, 5-жилд, 204-бет.
20) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 45-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 342-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 28-бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1-жилд, 86-бет.
21) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 45-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 342-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 28-бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1-жилд, 86-бет.
22) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 26-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 46-бет; Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1-жилд, 30-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 341, 343-бетлар; Суҳайлий. “Равд-ул унуф”, 1-жилд, 82-бет; Абулфарад Ибн Жавзий. “Ал вафо”, 1-жилд, 14-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 28-бет.
23) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 51-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 348-бет.
24) Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 348-бет.
25) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 51-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 31-бет.
26) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 51-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 348, 349-бетлар
27) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 51-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 31-бет.
28) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 27-бет; Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 3-жилд, 229-бет.
29) Ҳайсамий. “Мажмо уз-завоид”, 7-жилд, 197-бет.
30) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 47-бет; Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1-жилд, 30-31-бетлар; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 28-бет.
31) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 47-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 28-бет.
32) Салабий. “Ароис”, 27-бет.
33) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 47-48 бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 342-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 29-бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1-жилд, 86-бет.
34) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 31-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 342-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 29-бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1-жилд, 86-бет.
35) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 31-бет.
36) Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 29-бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1-жилд, 86-бет.
37) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 31-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 48-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 342-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 29-бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1-жилд, 86-бет.
38) Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 342-бет.
39) Имом Малик. “Муваттo”, 1-жилд, 108-бет; Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 30-бет; Ибн Аби Шайбо. “Мусаннаф”, 2-жилд, 150-бет; Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 1-жилд, 344-бет; Доримий. “Сунaн”, 1-жилд, 307-бет; Насоий. “Сунaн”, 3-жилд, 90-бет; Ҳаким. “Мустадрок”, 1-жилд, 277-бет; Бағавий. “Масоибиҳ-ус сунна”, 1-жилд, 67-бет.
40) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 1-жилд, 540-бет; Муслим. “Саҳиҳ”, 1-жилд, 585-бет; Термизий. “Сунaн”, 2-жилд, 359-бет; Насоий. “Сунaн”, 1-жилд, 90-бет.
41) Малик. “Муваттo”, 1-жилд, 108-бет; Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 30-бет; Ибн Аби Шайбо. “Мусаннаф”, 2-жилд, 150-бет; Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 2-жилд, 540-бет; Муслим. “Саҳиҳ”, 2-жилд, 585-бет; Абу Довуд, “Сунaн”, 1-жилд, 274-бет; Термизий. “Сунaн”, 2-жилд, 359-бет; Ибн Можа, 1-жилд, 344-бет; Доримий. “Сунaн”, 1-жилд, 307 -бет; Насоий. 3-жилд, 90-бет; Ҳаким, 1-жилд, 277-бет; Бағавий, 1-жилд, 67-бет.
42) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 48-бет.
43) Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1-жилд, 31-бет.
44) Қаҳф сураси, 50-оят.
45) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 45-бет.
46) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 48-бет.
47) Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 348-349-бетлар..
48) Аъроф сураси, 12, 76-оятлар.
49) Исро сураси, 61-оят..
50)
51) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 48-бет.
52) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 48-52-бетлар..
53) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 51-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 31-32-бетлар..
54) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 31-бет; Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 2-жилд, 315-бет; Бухорий. “Саҳиҳ”, 4-жилд, 102-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 48-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 344-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 30-бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1-жилд, 87-бет.
55) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 31-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 48-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 30-бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1-жилд, 87-бет.
56) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 2-жилд, 315-бет; Бухорий. “Саҳиҳ”, 4-жилд, 102-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 344-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 30-бет.
57) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 31-бет; Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 2-жилд, 315-бет; Бухорий. “Саҳиҳ”, 4-жилд, 102-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 345-бет.
58) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 31-бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1-жилд, 87-бет.
59) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 2-жилд, 315-бет; Бухорий. “Саҳиҳ”, 4-жилд, 102-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 345-бет.
60) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 31-бет; Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 2-жилд, 315-бет; Бухорий. “Саҳиҳ”, 4-жилд, 102-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 49-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 345-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 30-бет.
61) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 2-жилд, 315-бет; Бухорий. “Саҳиҳ”, 4-жилд, 102-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 344-бет.
62) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 31-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 48-49-бетлар; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 30-бет.
63) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 2-жилд, 315-бет; Бухорий. “Саҳиҳ”, 4-жилд, 102-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 344-бет.
64) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 52-бет; Салабий. “Ароис”, 29-бет.
65) Салабий. “Ароис”, 29-бет.
66) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 52-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 349-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 32-бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1-жилд, 74-бет;
67) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 52-бет; Салабий. “Ароис”, 29-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 349-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 32-бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1-жилд, 74-бет;
68) Салабий. “Ароис”, 29-бет.
69) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 39-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 52-бет; Салабий. “Ароис”, 29-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 349-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 32-бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1-жилд, 74-бет.
70) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 52-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 33-бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1-жилд, 74-бет.
71) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 52-бет; Салабий. “Ароис”, 29-бет.
72) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 39-бет; Табарий. 1-жилд, 52-бет; Салабий. 29-бет; Ибн Асокир. 2-жилд, 349-бет; Ибн Асир. 1-жилд, 32-бет.
73) Табарий. 1-жилд, 52-бет; Салабий. 29-бет; Ибн Асокир. 2-жилд, 349-бет; Ибн Асир. 1-жилд, 32-бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1-жилд, 74-бет;
74) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 39-бет; Табарий. 1-жилд, 53-бет.
75) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 52-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 349-бет.
76) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 52-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 349-бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1-жилд, 74-бет.
77) Салабий. “Ароис”, 29-бет.
78) Салабий. “Ароис”, 29-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 349-бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1-жилд, 74-бет.
79) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 52-бет; Салабий. 29-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 349-350-бетлар; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1-жилд, 74-бет;
80) Салабий. “Ароис”, 29-бет.
81) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 52-бет; Салабий. 29-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 350-бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1-жилд, 74-бет.
82) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 39-бет.
83) Салабий. “Ароис”, 29-бет.
84) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 52-бет.
85) Бақара сураси, 35-оят; Аъроф сураси, 19-оят..
86) Тoҳa сураси, 117-оят.
87) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 53-бет.
88) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 55-бет.
89) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 55-бет; Салабий. “Ароис”, 31-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 33-бет.
90) Ёқубий. “Тарих”, 1-жилд, 5-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 55-бет; Салабий. “Ароис”, 31-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 33-бет.
91) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 55-бет; Салабий. “Ароис”, 31-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 33-бет.
92) Ёқубий. “Тарих”, 1-жилд, 5-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 55-бет; Салабий. “Ароис”, 31-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 33-бет.
93) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 55-бет; Салабий. “Ароис”, 31-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 33-бет.
94) Аъроф сураси, 20-22-оятлар; Тoҳa сураси, 120-оят; Бақара сураси, 36-оят.
95) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 31-бет; Аҳмад бин Ҳанбал. “Эз-зуҳд”, 82-бет.
96) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 31-бет; Аҳмад бин Ҳанбал. “Эз-зуҳд”, 82-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 55-бет; Салабий. “Ароис”, 32-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 351-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 34-бет.
97) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 31-бет; Аҳмад бин Ҳанбал. “Эз-зуҳд”, 82-бет; Салабий. 32-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 351-бет.
98) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 31-бет; Аҳмад бин Ҳанбал. “Эз-зуҳд”, 82-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 351-бет.
99) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 31-бет; Аҳмад бин Ҳанбал. “Эз-зуҳд”, 82-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 55-бет; Салабий. 32-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 351-бет.
100) Табарий. 1-жилд, 55-бет; Салабий. 32-бет; Ибн Асокир. 2-жилд, 351-бет; Ибн Асир. 34-бет.
101) Ибн Сод, 1-жилд, 31-бет; Аҳмад бин Ҳанбал. “Эз-зуҳд”, 82-бет; Табарий. 1-жилд, 55-бет; Салабий. 32-бет; Ибн Асокир. 2-жилд, 351-бет; Ибн Асир. 34-бет.
102) Табарий. 1-жилд, 64-бет; Ибн Асир. “Тарих”, 2-жилд, 350-бет.
103) Малик, “Муваттo”, 1-жилд, 108-бет; Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 30-бет; Ибн Аби Шайбо. “Мусаннаф”, 2-жилд, 150-бет; Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 2-жилд, 540-бет; Муслим. “Саҳиҳ”, 2-жилд, 585-бет; Абу Довуд, “Сунaн”, 1-жилд, 274-бет; Термизий. “Сунaн”, 2-жилд, 359-бет; Ибн Можа, “Сунaн”, 1-жилд, 344-бет; Насоий. “Сунaн”, 3-жилд, 90-бет; Ҳаким. “Мустадрок”, 1-жилд, 277-бет; Бағавий. “Масоибиҳ-ус сунна”, 1-жилд, 67-бет.
104) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 35-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 60-бет; Салабий. “Ароис”, 32-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 36-38-бетлар; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1-жилд, 80-бет.
105) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 35-бет; Ибн Қутайба. “Маориф”, 8-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 60-бет; Салабий. “Ароис”, 32-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 36-37-бетлар; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1-жилд, 80-бет.
106) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 60-бет; Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1-жилд, 34-бет; Салабий. “Ароис”, 32, 34-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 36-бет.
107) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 60-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 36-бет.
108) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 63-бет.
109) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 35-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 63-бет.
110) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 64-бет.
111) Ҳаким. “Мустадрок”, 2-жилд, 596-бет.
112) Ёқубий. “Тарих”, 1-жилд, 64-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 64-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 350-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 39-бет.
113) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 64-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 350-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 39-бет.
114) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 35-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 63-бет; Салабий. “Ароис”, 39-бет.
115) Ибн Қутайба. “Уюн-ул аxбар”, 1-жилд, 395-396-бетлар.
116) Ҳаким. “Мустадрок”, 2-жилд, 342-бет.
117) Аҳмад бин Ҳанбал. “Эз-зуҳд”, 81-бет.
118) Ферузободий. “Қомус-ул муҳит”, 1-жилд, 43-бет.
119) Рағиб. “Муфрадот-ул Қуръон”, 75-бет.
120) Сайид. “Таърифот”, 48-бет;
121) Бақара сураси, 37-оят.
122) Ёқубий. “Тарих”, 1-жилд, 6-бет;
123) Аъроф сураси, 23-оят; Табарий. “Тафсир”, 1-жилд, 243-бет; Қуртубий. “Тафсир”, 2-жилд, 324-бет; Абулфидо. “Тафсир”, 1-жилд, 81-бет.
124) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 64-бет; “Тафсир”, 1-жилд, 243-бет; Ҳаким. “Мустадрок”, 2-жилд, 545-бет; Салабий. “Ароис”, 35-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 358-бет; Абулфидо. “Тафсир”, 1-жилд, 81-бет; Абу-ус Сууд. “Тафсир”, 1-жилд, 92-бет.
125) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 244-245-бетлар; Салабий. “Ароис”, 35-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 358-359-бетлар; Қуртубий. “Тафсир”, 1-жилд, 324-бет; Абулфидо. “Тафсир”, 1-жилд, 81-бет.
126) Тoҳa сураси, 115-оят.
127) Бақара сураси, 218-оят.
128) Бақара сураси, 37-оят; Тoҳa сураси, 122-оят.
129) Нур сураси, 31-оят.
130) Нисо сураси, 110-оят.
131) Бақара сураси, 160-оят.
132) Бақара сураси, 222-оят.
133) Фурқон сураси, 70-71-оятлар.
134) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 4-жилд, 261-бет; Муслим. “Саҳиҳ”, 1-жилд, 423-бет; Ибн Можа, “Сунaн”, 2-жилд, 1420-бет; Ҳаким. “Мустадрок”, 4-жилд, 243-бет; Байҳaқий. “Сунaн”, 10-жилд, 154-бет; Ҳайсамий. “Мажмо уз-завоид”, 9-жилд, 200-бет.
135) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 2-жилд, 316-бет; Бухорий. “Саҳиҳ”, 7-жилд, 146-бет; Муслим. “Саҳиҳ”, 4-жилд, 2102-бет; Ибн Можа, “Сунaн”, 2-жилд, 1419-бет.
136) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 4-жилд, 395, 404-бетлар; Муслим. “Саҳиҳ”, 4-жилд, 2113-бет; Байҳaқий. “Сунaн”, 10-жилд, 188-бет; Мунзирий, “Ат-тарғиб ват-тарҳиб”, 4-жилд, 88-бет.
137) Абу Яло ва Табаронийдан Саййид Санаддан нақл ила Мунзирий. “Ат-тарғиб ват-тарҳиб”, 4-жилд, 88-бет; Ҳайсамий. “Мажмо уз-завоид”, 9-жилд, 198-бет.
138) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 4-жилд, 241-бет.
139) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 2-жилд, 295-бет; Муслим. “Саҳиҳ”, 4-жилд, 2076-бет.
140) Асбаҳонийдан нақл ила Мунзирий. “Ат-тарғиб ват-тарҳиб”, 4-жилд, 94-95-бетлар; Ибн Асокирдан нақл ила Оловуддин Али. “Канзул-уммол”, 9-жилд, 209-бет.
141) Ибн Можа, “Сунaн”, 2-жилд, 1420-бет; Байҳaқий. “Сунaн”, 10-жилд, 154-бет; Табаронийдан нақл ила Мунзирий. “Ат-тарғиб ват-тарҳиб”, 4-жилд, 97-бет; Ҳайсамий. “Мажмо уз-завоид”, 10-жилд, 200-бет.
142) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1-жилд, 37-бет.
143) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 38-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 61-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 38-бет.
144) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 38-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 61-бет; Азроқий. “Аxбори Макка”, 1-жилд, 38-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 38-бет.
145) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1-жилд, 38-бет.
146) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 38-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 61-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 38-бет.
147) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1-жилд, 37-бет; Ибн Қутайба. “Маориф”, 8-бет; Ёқубий. “Тарих”, 1-жилд, 6-бет.
(*) Жаброил алайҳиссалом (Ёқубий. “Тарих”, 1-жилд, 6-бет)
148) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 38-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 61-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 38-бет.
149) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1-жилд, 36-бет.
150) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 38-бет; Азроқий. “Аxбори Макка”, 1-жилд, 36-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 62-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 38-бет.
151) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1-жилд, 36-бет.
152) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 38-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 62-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 38-бет.
153) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 38-бет; Азроқий. “Аxбори Макка”, 1-жилд, 36-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 62-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 38-бет.
154) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1-жилд, 36-бет.
155) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 38-бет; Азроқий. “Аxбори Макка”, 1-жилд, 36-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 62-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 38-бет.
156) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 38-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 62-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 38-бет.
157) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 38-бет; Азроқий. “Аxбори Макка”, 1-жилд, 36-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 62-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 38-бет.
158) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1-жилд, 36-37-бетлар.
159) Абдурразоқ. “Мусаннаф”, 5-жилд, 92-бет; Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 38-бет; Азроқий. “Аxбори Макка”, 1-жилд, 37-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 62-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 38-бет.
160) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1-жилд, 37-бет.
161) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 38-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 62-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 38-бет.
162) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 38-бет; Азроқий. “Аxбори Макка”, 1-жилд, 37-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 62-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 38-бет.
163) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 38-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 62-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 38-бет.
164) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 40-бет.
165) Салабий. “Ароис”, 65-бет.
166) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 40-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 60-бет; Салабий. 34-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 38-бет.
167) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1-жилд, 67-бет.
168) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 38-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 62-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 38-бет.
169) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1-жилд, 45-бет.
170) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1-жилд, 45-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 62-бет.
171) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1-жилд, 45-бет; Ёқубий. “Тарих”, 1-жилд, 5-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 62-бет.
172) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1-жилд, 43-46-бетлар.
173) Имом Малик. “Муваттo”, 1-жилд, 108-бет; Абу Довуд, “Сунaн”, 1-жилд, 274-бет; Бағавий. “Масоибиҳ-ус сунна”, 2-жилд, 67-бет.
174) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 66-бет; Салабий. “Ароис”, 36-бет; Абулфарад Ибн Жавзий. “Табсиро”, 1-жилд, 17-бет.
175) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 66-бет.
176) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 66-бет; Абулфарад Ибн Жавзий. “Табсиро”, 1-жилд, 17-бет.
177) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1-жилд, 45-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 62-бет.
178) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 62-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 38-бет.
179 Азроқий. “Аxбори Макка”, 1-жилд, 45-бет.
180) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1-жилд, 45-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 62-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 38-бет.
181) Азроқий. “Аxбори Макка”, 2-жилд, 127-бет.
182) Оли Имрон сураси, 59-оят.
183) Бақара сураси, 30-оят.
(*) Бу сажда намоз ва ибодат саждаси эмас, таъзим вa саломлашиш саждаси эди (Салабий. “Ароис”, 29-бет). Абу Иброҳим-ул Музаннийга кўра: Аллоҳ Таоло Каъбага йўналиб Ўзига сажда этишларини қулларига амр этгани каби, Одам алайҳиссаломга (Ўзига ибодат мақсади билан) қараб, сажда этишларини малакларга амр этганди (Ибн Асокир, “Тарих”, 2-жилд, 348-бет). Маъсудий ҳам Одам алайҳиссаломга қилинган имтиҳон саждасида, Одам алайҳиссаломни меҳроб етилгани ва бу билан Аллоҳу Таолонинг амрига мувофоқот ва итоат мақсуд бўлганлиги кўришини олға суради (Маъсудий, “Ароис”, 1-жилд, 31 ва 33-бетлар).
184) Ҳижр сураси, 29-оят; Сод сураси, 73-оят.
185) Бақара сураси, 34-оят; Каҳв сураси, 50-оят; Тoҳa сураси, 116-оят.
186) Аъроф сураси, 11-оят; Ҳижр сураси, 31-оят.
187) Бақара сураси, 34-оят; Аъроф сураси, 11-оят; Тoҳa сураси, 116-оят.
188) Бақара сураси, 34-оят; Сод сураси, 74-оят.
189) Каҳв сураси, 50-оят.
190) Ҳижр сураси, 32-оят.
191) Сод сураси, 75-оят.
192) Аъроф сураси, 12-оят.
193) Ҳижр сураси, 33-оят.
194) Аъроф сураси, 12-оят; Сод сураси, 76-оят.
195) Исро сураси, 61-оят.
196) Исро сураси, 62-оят.
197) Аъроф сураси, 13-оят.
198) Ҳижр сураси, 34-оят; Сод сураси, 78-оят.
199) Ҳижр сураси, 34-оят.
200) Сод сураси, 77-оят.
201) Ҳижр сураси, 35-оят; Сод сураси, 78-оят.
202) Ҳижр сураси, 35-оят.
203) Сод сураси, 78-оят.
204) Ҳижр сураси, 35-оят; Сод сураси, 78-оят.
205) Ҳижр сураси, 35-оят; Сод сураси, 79-оят.
206) Аъроф сураси, 14-оят; Ҳижр сураси, 36-оят; Сод сураси, 79-оят.
207) Сод сураси, 79-оят.
208) Ҳижр сураси, 36-оят.
209) Аъроф сураси, 14-оят.
210) Аъроф сураси, 14-оят; Ҳижр сураси, 36-оят; Сод сураси, 79-оят.
211) Исро сураси, 62-оят.
212) Ҳижр сураси, 37-38-оятлар; Сод сураси, 80-81-оятлар.
213) Аъроф сураси, 15-оят.
214) Аъроф сураси, 14-оят; Ҳижр сураси, 37-38-оятлар; Сод сураси, 80-81-оятлар.
215) Исро сураси, 63-оят.
216) Исро сураси, 64-оят.
217) Исро сураси, 65-оят.
218) Ҳижр сураси, 39-оят.
219) Аъроф сураси, 16-оят.
220) Ҳижр сураси, 39-оят.
221) Аъроф сураси, 16-оят; Ҳижр сураси, 39-оят.
222) Аъроф сураси, 16-оят.
223) Аъроф сураси, 17-оят.
224) Ҳижр сураси, 39-оят.
225) Ҳижр сураси, 39-ва 40-оятлар; Сод сураси, 83-84-оятлар..
226) Сод сураси, 84-85-оятлар.
227) Ҳижр сураси, 42-оят.
228) Ҳижр сураси, 43-оят.
229) Ҳижр сураси, 44-оят.
230) Бақара сураси, 31-оят.
231) Бақара сураси, 32-оят.
232) Бақара сураси, 33-оят.
233) Аъроф сураси, 189-оят.
234) Бақара сураси, 35-оят; Аъроф сураси, 19-оят.
235) Тoҳa сураси, 117-оят.
236) Тoҳa сураси, 118-оят.
237) Тoҳa сураси, 119-оят.
238) Тoҳa сураси, 120-оят.
239) Аъроф сураси, 20-оят.
240) Аъроф сураси, 20-оят.
241) Аъроф сураси, 22-23-оятлар..
242) Бақара сураси, 36-37-оятлар..
(*) Тoҳa сурасининг 115-оятига кўра, Одам алайҳиссаломнинг номаъқул ҳатти-ҳаракати қаситли бўлмай, бу хусусдаги илоҳий огоҳлантиришни унутгани туфайли содир бўлганди.
243) Тoҳa сураси, 122-оят.
244) Аъроф сураси, 24-оят; Тoҳa сураси, 123-оят.
245) Бақара сураси, 36-оят; Аъроф сураси, 24-оят; Тoҳa сураси, 123-оят.
246) Бақара сураси, 36-оят; Аъроф сураси, 24-оят.
247) Аъроф сураси, 24-оят.
(*) Одам алайҳиссалом билан Ҳазрати Ҳаввонинг ичида оз вақт қолишгани Жаннатнинг Ер юзида бўлгани ҳақида баъзи кўришлар олға сурилган бўлса-да, буни Қуръони Каримнинг сориҳ носслари билан (Бақара сураси, 36-оят; Аъроф сураси, 24-25-оятлар; Тoҳa сураси, 118-119-оятлар) қандай боғлаш мумкинлигини, яна ҳам тўғрироғи, Арз курасининг устида ёхуд ичида, ҳозирланган битмас-туганмас неъматларидан, ҳеч заҳмат етмай мўл-кўл еб-ичиладиган, ҳеч оч қолинмайдиган, чанқалмайдиган бир бўлими бўлганлигини қандай кашф ва исбот этилишини билмаймиз (тасаввур қиололмаймиз).
248) Тoҳa сураси, 123-оят.
249) Бақара сураси, 38-оят.
250) Тoҳa сураси, 124-оят.
251) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 36-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 71-бет; Салабий. “Ароис”, 43-бет.
252) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 36-бет; Ёқубий. “Тарих”, 1-жилд, 6-бет; Салабий. “Ароис”, 44-бет; Абулфарад Ибн Жавзий. “Табсиро”, 1-жилд, 33-бет.
(*) ёхуд Иқлима (Ёқубий. 6-бет; Салабий. 33, 44-бетлар; Абулфарад Ибн Жавзий. “Табсиро”, 1-жилд, 33-бет).
253) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 36-бет.
(**) ёхуд Лубуз (Салабий. 43 бет; “Табсиро”, 33-бет).
254) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 70-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 42-бет.
255) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 70-бет; Салабий. “Ароис”, 44-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 42-бет.
256) Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 42-бет.
257) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 68-69-бетлар..
258) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 36-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 70-бет; Салабий. “Ароис”, 44-бет; Абулфарад Ибн Жавзий. “Табсиро”, 1-жилд, 33-бет.
259) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 36-бет; Салабий. “Ароис”, 44-бет.
260) Ёқубий. “Тарих”, 1-жилд, 6-бет.
261) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 36-бет; Салабий. “Ароис”, 44-бет.
262) Салабий. “Ароис”, 44-бет.
263) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 36-бет.
264) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 69-бет.
265) Салабий. “Ароис”, 44-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 42-бет.
266) Ибн Қутайба. “Маориф”, 9-бет.
267) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 36-бет; Ибн Қутайба. “Маориф”, 9-бет; Салабий. “Ароис”, 44-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 43-бет.
268) Ибн Қутайба. “Маориф”, 9-бет.
269) Ибн Қутайба. “Маориф”, 9-бет; Салабий. “Ароис”, 44-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 43-бет.
270) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 36-бет.
271) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 36-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 71-бет; Салабий. “Ароис”, 44-бет.
272) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 36-бет.
273) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 36-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 71-бет; Салабий. “Ароис”, 44-бет.
274) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 36-бет.
275) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 71-бет.
276) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 69-бет.
277) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 71-бет.
278) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 36-бет.
279) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 69-бет.
280) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 72-бет; Салабий. “Ароис”, 45-бет; Абулфарад Ибн Жавзий. “Табсиро”, 1-жилд, 34-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 44-бет.
281) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 72-бет; Абулфарад Ибн Жавзий. “Табсиро”, 1-жилд, 34-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 44-бет.
282) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 36-бет.
283) Салабий. “Ароис”, 44-бет.
284) Салабий. “Ароис”, 45-бет.
285) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 36-бет; Салабий. “Ароис”, 44-бет.
286) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 36-бет.
287) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 71-бет.
288) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 36-бет.
289) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 71-бет.
290) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 36-бет; Салабий. “Ароис”, 45-бет.
291) Салабий. “Ароис”, 45-бет.
292) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 36-бет.
293) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 36-бет; Салабий. “Ароис”, 45-бет.
294) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 36-37-бетлар; Салабий. “Ароис”, 45-бет.
295) Салабий. “Ароис”, 45-бет.
296) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 71-бет.
297) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 71-бет; Салабий. “Ароис”, 45-бет.
298) Салабий. “Ароис”, 45-бет.
299) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 69-бет.
300) Табарий. 1-жилд, 69-бет; Салабий. 45-бет; Абулфарад Ибн Жавзий. “Табсиро”, 1-жилд, 33-бет.
301) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 37-бет.
302) Табарий. 1-жилд, 70-бет; Салабий. 45-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 43-бет.
303) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 69-бет; Салабий. “Ароис”, 45-бет.
304) Моида сураси, 27-31-оятлар.
305) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 37-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 72-бет; Салабий. “Ароис”, 47-бет.
306) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 72-бет; Салабий. “Ароис”, 47-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 44-бет.
307) Ёқубий. “Тарих”, 1-жилд, 7-бет.
308) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 37-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 72-бет; Салабий. “Ароис”, 47-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 44-бет.
309) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 32-бет; Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 5-жилд, 178-бет; Ибн Қутайба. “Маориф”, 26-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 75-бет; Ибн Асир. “Комил”, 2-жилд, 361-бет.
310) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 32-бет; Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 5-жилд, 178-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 361-бет.
311) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 32-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 361-бет.
312) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 5-жилд, 178-бет.
313) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 32-бет; Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 5-жилд, 178-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 75-бет; Ибн Асир. “Комил”, 2-жилд, 361-бет.
(*) Ўн саҳифа индирилгани ҳам ривоят қилинади (Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 161-бет).
314) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 75-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 47-бет; Ибн-ун Недим, “Фиҳрист,” 39-бет.
315) Ибн Қутайба. “Маориф”, 9-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 75-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 47-бет.
316) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 5-жилд, 143-бет; Муслим. “Саҳиҳ”, 1-жилд, 148-бет.
317) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 4-жилд, 208-бет; Бухорий. “Саҳиҳ”, 4-жилд, 248-бет
318) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4-жилд, 248-бет; Муслим. “Саҳиҳ”, 1-жилд, 248-бет.
319) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 4-жилд, 208-бет; Бухорий. “Саҳиҳ”, 4-жилд, 248-бет
320) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 5-жилд, 143-бет; Бухорий. “Саҳиҳ”, 1-жилд, 92-бет; Муслим. “Саҳиҳ”, 1-жилд, 248-бет.
321) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 28-29-бетлар; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 67-бет; Салабий. “Ароис”, 40-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 345, 346, 347-бетлар
322) Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 41-бет.
323) Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 67-бет.
324) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 29-бет; Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 1-жилд,
272-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 67-бет; Салабий. “Ароис”, 40-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 47-бет.
325) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 28-бет; Термизий. “Сунaн”, 5-жилд, 267-бет
326) Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 347-бет.
327) Имоми Аъзам, “Фиқҳи Акбар”, 14-бет.
328) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 5-жилд, 135-бет; Ҳаким. “Мустадрок”, 2-жилд, 323-324 бет; Абулфидо. “Тафсир”, 2-жилд, 263-бет; Ҳайсамий. “Мажмо уз-завоид”, 7-жилд, 25-бет.
329) Имоми Аъзам. “Фиқҳи Акбар”, 14-бет; Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 29-бет.
330) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 5-жилд, 135-бет; Ҳаким. “Мустадрок”, 2-жилд, 323-324 бет; Абулфидо. “Тафсир”, 2-жилд, 263-бет; Ҳайсамий. “Мажмо уз-завоид”, 7-жилд, 25-бет.
331) Аъроф сураси, 172-173-оятлар.
332) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 5-жилд, 135-бет; Ҳаким. “Мустадрок”, 2-жилд,
324 бет; Абулфидо. “Тафсир”, 2-жилд, 263-бет; Ҳайсамий. “Мажмо уз-завоид”, 7-жилд, 25-бет.
333) Оли Имрон сураси, 81-оят.
334) Қози Илёс. “Аш-шифо”, 1-жилд, 35-бет.
335) Табарий. “Тафсир”, 3-жилд, 332-бет; Қози Илёс. “Аш-шифо”, 1-жилд, 35-бет.
336) Абу Нуайм. “Далоил-ун нубувва”, 1-жилд, 22-бет; Байҳaқий. “Далоил ун-нубувия”, 1-жилд, 291-бет; Абулфарад Ибн Жавзий. “Ал вафо”, 2-жилд, 731-бет; Муҳиддин ибн-Арабий. “Муҳодарот-ул Аброр”, 1-жилд, 104-бет; Заҳабий. “Тарих-ул ислом”, 2-жилд, 374-бет; Ҳакимдан нақл ила Абулфидо. “Тафсир”, 2-жилд, 253-бет; Олий-ул Муттаақий. “Канзул-уммол”, 12-жилд, 471-бет.
337) Абу Нуайм. “Далоил-ун нубувва”, 1-жилд, 22-бет; Абулфарад Ибн Жавзий. “Ал вафо”, 2-жилд, 731-бет; Муҳиддин ибн-Арабий. “Муҳодарот-ул Аброр”, 1-жилд, 104-бет.
338) Абу Нуайм. “Далоил-ун нубувва”, 1-жилд, 22-бет; Абулфарад Ибн Жавзий. “Ал вафо”, 2-жилд, 731-бет; Муҳиддин ибн-Арабий. “Муҳодарот-ул Аброр”, 1-жилд, 104-бет.
339) Байҳaқий. “Далоил ун-нубувия”, 1-жилд, 291-бет; Заҳабий. “Тарих-ул ислом”, 2-жилд, 374-бет; Ҳакимдан нақл ила Абулфидо. “Тафсир”, 2-жилд, 253-бет; Олий-ул Муттаақий. “Канзул-уммол”, 12-жилд, 471-бет.
340) Абу Нуайм. “Далоил-ун нубувва”, 1-жилд, 22-бет; Байҳaқий. “Далоил ун-нубувия”, 1-жилд, 291-бет; Абулфарад Ибн Жавзий. “Ал вафо”, 2-жилд, 731-бет; Муҳиддин ибн-Арабий. “Муҳодарот-ул Аброр”, 1-жилд, 104-бет; Заҳабий. “Тарих-ул ислом”, 2-жилд, 374-бет; Ҳакимдан нақл ила Абулфидо. “Тафсир”, 2-жилд, 253-бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 6-жилд, 64-бет.
341) Абу Нуайм. “Далоил-ун нубувва”, 1-жилд, 22-бет; Байҳaқий. “Далоил ун-нубувия”, 1-жилд, 291-бет; Абулфарад Ибн Жавзий. “Ал вафо”, 2-жилд, 731-бет; Муҳиддин ибн-Арабий. “Муҳодарот-ул Аброр”, 1-жилд, 104-бет; Заҳабий. “Тарих-ул ислом”, 2-жилд, 374-бет; Ҳакимдан нақл ила Абулфидо. “Тафсир”, 2-жилд, 253-бет; Олий-ул Муттаақий. “Канзул-уммол”, 12-жилд, 471-бет.
342) Байҳaқий. “Далоил ун-нубувия”, 1-жилд, 270-бет; Заҳабий. “Тарих-ул ислом”, 2-жилд, 270-бет; Ҳакимдан нақл ила Абулфидо. “Тафсир”, 2-жилд, 263-бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 6-жилд, 64-бет; Диёрбакрий. “Ҳомис”, 1-жилд, 312-бет.
343) Абу Нуайм. “Далоил-ун нубувва”, 1-жилд, 22-бет; Муҳиддин ибн-Арабий. “Муҳодарот-ул Аброр”, 1-жилд, 104-бет; Заҳабий. “Тарих-ул ислом”, 2-жилд, 374-бет; Олий-ул Муттаақий. “Канзул-уммол”, 12-жилд, 471-бет; Диёрбакрий. “Ҳомис”, 1-жилд, 22-бет.
344) Заҳабий. “Тарих-ул ислом”, 2-жилд, 374-бет; Олий-ул Муттаақий. “Канзул-уммол”, 12-жилд, 471-бет; Диёрбакрий. “Ҳомис”, 1-жилд, 22-бет.
345) Абу Нуайм. “Далоил-ун нубувва”, 1-жилд, 22-бет; Абулфарад Ибн Жавзий. “Ал вафо”, 2-жилд, 731-бет; Муҳиддин ибн-Арабий. “Муҳодарот-ул Аброр”, 1-жилд, 104-бет; Заҳабий. “Тарих-ул ислом”, 2-жилд, 374-бет.
346) Абу Нуайм. “Далоил-ун нубувва”, 1-жилд, 22-бет; Байҳaқий. “Далоил ун-нубувия”, 1-жилд, 287-291бетлар; Абулфарад Ибн Жавзий. “Ал вафо”, 2-жилд, 729-731-бетлар; Муҳиддин ибн-Арабий. “Муҳодарот-ул Аброр”, 1-жилд, 100-104-бетлар; Заҳабий. “Тарих-ул ислом”, 2-жилд, 366-374-бетлар; Ҳакимдан нақл ила Абулфидо. “Тафсир”, 2-жилд, 252-253бетлар; Диёрбакрий. “Ҳомис”, 1-жилд, 22-бет.
347) Диноварий. “Китоб-ул Ахбор” 19-бет; Заҳабий. “Тарих-ул ислом”, 2-жилд, 374-бет.
348) Диноварий. “Китоб-ул Ахбор” 18-19-бетлар; Абу Нуайм. “Далоил-ун нубувва”, 1-жилд, 21-23-бетлар; Байҳaқий. “Далоил ун-нубувия”, 1-жилд, 287-291-бетлар; Абулфарад Ибн Жавзий. “Ал вафо”, 2-жилд, 729-731-бетлар; Муҳиддин ибн-Арабий. “Муҳодарот-ул Аброр”, 1-жилд, 100-104-бетлар; Заҳабий. “Тарих-ул ислом”, 2-жилд,
374-бет; Ҳакимдан нақл ила Абулфидо. “Тафсир”, 2-жилд, 252-253бетлар; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 6-жилд, 64-бет; Диёрбакрий. “Ҳомис”, 1-жилд, 22-бет.
349) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 38-39-бетлар; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 84-бет; Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1-жилд, 38-бет.
350) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 33-34-бетлар; Ибн Аби Шайбо. “Мусаннаф”, 3-жилд, 243-бет; Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 5-жилд, 136-бет; Ҳаким. “Мустадрок”, 1-жилд, 344-345-бетлар; Ҳайсамий. “Мажмо уз-завоид”, 8-жилд, 199-бет.
351) Малик. “Муваттo”, 1-жилд, 108-бет; Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 30-бет; Ибн Аби Шайбо. “Мусаннаф”, 2-жилд, 150-бет; Абу Довуд, “Сунaн”, 1-жилд, 274-бет; Ибн Можа, “Сунaн”, 1-жилд, 344-бет; Доримий. “Сунaн”, 1-жилд, 307-бет; Бағавий. “Масоибиҳ-ус сунна”, 1-жилд, 67-бет.
352) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 28-29-бетлар; Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 1-жилд, 299-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 79-бет; Салабий. “Ароис”, 48-бет; Дайламий. “Фирдавс”, 3-жилд, 269-бет; Ҳайсамий. “Мажмо уз-завоид”, 7-жилд, 181-бет.
353) Абулмунзир Ҳишом. “Китоб-ул асном”, 51-бет; Салабий. “Ароис”, 48-бет; Ёқут. “Мужамул булдон”, 5-жилд, 367-бет; Абулфидодан нақл ила Абу Тоййиб. “Шифо-ул Ғарам”, 1-жилд, 442-бет.
354) Салабий. “Ароис”, 100-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 52-бет.
355) Заҳабийдан нақл ила Абу Тоййиб. “Шифо-ул Ғарам”, 1-жилд, 441-бет.
356) Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 52-бет.
357) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 42-бет; Салабий. “Ароис”, 48-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 52-бет.
358) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 31-бет; Аҳмад бин Ҳанбал. “Эз-зуҳд”, 82-бет; Ҳаким. “Мустадрок”, 2-жилд, 544-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 351-бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1-жилд, 78-бет.
359) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 31-бет; Ибн Қутайба. “Маориф”, 9-бет; Ҳаким. “Мустадрок”, 2-жилд, 544-бет; Абу Нуайм. “Далоил-ун нубувва”, 1-жилд, 21-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 351-бет; Абулфарад Ибн Жавзий. “Ал вафо”, 2-жилд, 729-бет; Муҳиддин ибн-Арабий. “Муҳодарот-ул Аброр”, 1-жилд, 102-бет; Мир Ҳованд. “Равзот ус-сафо”, Таржима, 111-бет.
360) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 32-бет; Ибн Қутайба. “Маориф”, 9-бет; Мир Ҳованд. “Равзот ус-сафо”, Таржима, 111-бет.
361) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 31-бет; Аҳмад бин Ҳанбал. “Эз-зуҳд”, 82-бет; Ибн Қутайба. “Маориф”, 9-бет; Ҳаким. “Мустадрок”, 2-жилд, 544-бет; Абу Нуайм. “Далоил-ун нубувва”, 1-жилд, 21-бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2-жилд, 351-бет; Абулфарад Ибн Жавзий. “Ал вафо”, 2-жилд, 729-бет; Муҳиддин ибн-Арабий. “Муҳодарот-ул Аброр”, 1-жилд, 102-бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1-жилд, 78-бет; Олий-ул Муттақий. “Канз-ул уммол”, 12-жилд, 469-бет.
362) Байҳaқий. “Далоил ун-нубувия”, 1-жилд, 289-бет; Заҳабий. “Тарих-ул ислом”, 2-жилд, 386-бет; Ҳакимдан нақл ила Абулфидо. “Тафсир”, 2-жилд, 252-бет; Олий-ул Муттақий. “Канз-ул уммол”, 12-жилд, 468-469-бетлар.
363) Ибн Қутайба. “Маориф”, 9-бет; Байҳaқий. “Далоил ун-нубувва”, 1-жилд, 289-бет; Заҳабий. “Тарих-ул ислом”, 2-жилд, 368-бет; Абулфидо. “Тафсир”, 2-жилд, 252-бет; Олий-ул Муттақий. “Канз-ул уммол”, 12-жилд, 468-469-бетлар.
364) Байҳaқий. “Далоил ун-нубувва”, 1-жилд, 8-бет; Заҳабий. “Тарих-ул ислом”, 2-жилд, 386-бет; Абулфидо. “Тафсир”, 2-жилд, 252-бет; Олий-ул Муттақий. “Канз-ул уммол”, 12-жилд, 469-бет.
365) Ибн Қутайба. “Маориф”, 9-бет; Байҳaқий. “Далоил ун-нубувва”, 1-жилд, 289-бет; Заҳабий. “Тарих-ул ислом”, 2-жилд, 368-бет; Абулфидо. “Тафсир”, 2-жилд, 252-бет.
366) Ибн Сод. “Табақот”, 1-жилд, 35-бет; Табарий. “Тарих”, 1-жилд, 63-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1-жилд, 39-бет.
367) Аъроф сураси, 3-, 27-, 35-, 172-оятлар; Исро сураси, 70-оят; Ясин сураси, 82-оят.
368) Нисо сураси, 1-оят.
369) Аъроф сураси, 27-оят.
370) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 2-жилд, 435-бет; Бухорий. “Саҳиҳ”, 4-жилд, 105-бет, 5-жилд, 225-бет; Муслим. “Саҳиҳ”, 1-жилд, 184-бет; Термизий. “Сунaн”, 1-жилд, 622-бет.
371) Ибн Имҳоқ, Ибн Ҳишом. “Сиро”, 4-жилд, 54-бет; Ибн Сод. “Табақот”, 2-жилд, 143-бет; Термизий. “Сунaн”, 5-жилд, 389-бет; Табарий. “Тарих”, 3-жилд, 120-бет; Ибн Қайюм. “Зод-ул маод”, 2-жилд, 184-бет; Ибн Сайид. “Уюн-ул асар”, 2-жилд, 178-бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 4-жилд, 301-бет; Ибн Ҳолдун, “Тарих”, 2-жилд, 2-қисм, 45-бет.
372) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 2-жилд, 192-бет; Абу Довуд, “Сунaн”, 3-жилд, 318-бет.
373) Нажм сураси, 3-оят.
374) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 2-жилд, 244-бет; Бухорий. “Саҳиҳ”, 7-жилд, 125-бет; Муслим. “Саҳиҳ”, 4-жилд, 2183-бет; Дайламий. “Фирдавс”, 2-жилд, 186-бет.
375) Ва-з-зориёт сураси, 56-оят.
376) Бақара сураси, 30-33-оятлар.
377) Ҳижр сураси, 28-30-оятлар.
378) Ват-тийн, 4-оят.
379) Нур сураси, 45-оят.
380) Аъроф сураси, 172-173-оятлар.
381) Марям сураси 1-58-оятлар.