ИБРОҲИМ АЛАЙҲИССАЛОМНИНГ ИСМОИЛ АЛАЙҲИССАЛОМ БИЛАН БИРГА КАЪБАНИ ИНШО ЭТИШИ
Иброҳим алайҳиссалом Аллоҳ истагани қадар Шомда қолди вa яна Маккага келди (447), Исмоил алайҳиссаломни топди (448).
Бу унинг Маккага учинчи марта келиши эди (449). У пайтда Исмоил алайҳиссалом 30 ёшида эди (450).
Исмоил алайҳиссалом Замзам қудуғининг орқа тарафида катта дарахт соясида ўқ йўниб ўтирарди, отасини кўриб, ўрнидан турди.
Ота-бола ҳасрат билан бир-бирини қучоқлаб, ўпдилар (451).Иккиси ҳам севинчдан шундай йиғладилар-ки, уларнинг йиғисига қушлар ҳам жўр бўлишди (452).
– Эй Исмоил, акбар бўлган Аллоҳ менга муҳим бир иш топширди, – деди Иброҳим алайҳиссалом.
– Роббинг сенга не амр этгaн бўлсa, уни дарҳол бажо келтир, – деди Исмоил алайҳиссалом.
– Бу ишда сен менга ёрдам этасан, – деди ота.
– Мен сенга ёрдам этаман, – деди ўғил.
– Шони улуғ Аллоҳ менга бу ерда (453) Ўзи учун (454) бир Байт иншо этишимни буюрди, – деди (455) Иброҳим алайҳиссалом.
– Қаерда? – деб сўради (456) Исмоил алайҳиссалом.
Сал юқоридаги (457), сел келганда босмайдиган, устини чағиртош қоплаган (458) кичик дўнгликни кўрсатиб:
– Байтни мана шу ерга қурамиз, – деди (459) Иброҳим алайҳиссалом.
Шундай қилиб икковлон Каъбанинг тамалини қазишга бошладилар.
Улар Одам алайҳиссалом қазган тамалга қадар индилар. Тамалда 30 кишининг зўрға кўтариши мумкин бўлган катта тошларни кўришди. Каъбани шу тошлар устига янгидан қуришга бошладилар (460).
Исмоил алайҳиссалом тош ташиса, Иброҳим алайҳиссалом девор ўрарди (461). Деворлар юксалган сари Иброҳим алайҳиссаломнинг пастдан тош олиши қийинлашди (462). Унинг ишини осонлаштириш учун ўғли Исмоил алайҳиссалом бугунда “Мақоми Иброҳим” деб аталган тошни келтиириб қўйди. Иброҳим алайҳиссалом ўша тош устига чиқиб, ишига давом этди (463).
Байтуллоҳ қурилиб битгунга қадар бу тош иншоат теварагида айлантирилиб фойдаланилди. Унинг устида Иброҳим алайҳиссалом ишлаб кун ўтказгани учун тошга “мақоми Иброҳим” исми берилди (464).
Иброҳим алайҳиссалом девор тиклаб, ўғли Исмоил алайҳиссалом унга тош узатар экан, улар (465):
– Эй Роббимиз, бу хизматимизни қабул эт! Шубҳа йўқки, ҳар нарсани ҳаққи билан билган Сенсан!, – деб дуо қилишарди (466).
Иброҳим алайҳисалом деворни юксалтар экан, унга бугунги “Ҳожар-ул асвад”нинг турган жойига яқинлашганда, Исмоил алайҳиссаломга:
– Менга шундай бир тош берки, одамлар Каъба тавофини бошлаши учун бир нишон бўлсин, – деди.
Исмоил алайҳисалом бир тош топиб келди, аммо Иброҳим алайҳиссалом бу тошни ёқтирмади (467).
Шунда Жаброил алайҳиссалом “Ҳожар-ул асвад” тошини олиб келди, уни Аллоҳу Таоло тўфондан кейин Абу қубайс тоғига гизлаб, сақлаган эди (468).
Исмоил алайҳиссалом бу тошни кўрган заҳоти:
– Ота, бу тош қаердан келди? – деб сўради.
– Жаброил келтирди, – деди Иброҳим алайҳиссалом. “Ҳожар-ул асвад”ни Каъба деворига Иброҳим алайҳиссалом жойлаштирди (469).
Ривоятга кўра, Одам алайҳисслом жаннатдан чиқарилган пайтда бу тошни ўзи билан олиб келганди, Аллоҳ унга бу тошни Байтуллоҳга ерлаштиришни амр қилганди (470).
“Ҳожар-ул асвад” жаннатдан чиққанда, қордан ҳам оқроқ эди, кейин Одам ўғилларидан мушрик бўлганларнинг гуноҳлари тошни қорайтирганди (471).Жоҳилият ва исломият даврида кетма-кет юз берган ёнғинлар ҳам унга таъсир қилди (472).
“Ҳожар-ул асвад” қиёмат куни икки кўз ва сўзлаган тилга айланиб, уни истилом этганлар ҳақида шоҳидлик қилажак (473).
Иброҳим алайҳиссалом билан Исмоил алайҳиссалом Каъбани иншо этар экан, Журҳум бин Обир бин Саъба, бин Ёқтон ўғилларидан ёрдам истадилар, улар ёрдам бердилар (474).
Иброҳим алайҳисслом Каъбанинг юксаклигини 9 аршин;
Узунлигин, “Ҳожар-ул асвад” рукнидан Хотийм ёнидаги Шом рукнига қадар – 32 аршин;
Энини эсa, Шом рукни ила Ғарб рукни орасини, 22 аршин;
Орқа тарафини Ғарб рукни билан Яман рукни орасини 31 аршин;
Йемен тарафи жабҳа энини – Ҳожар-ул асвад рукнидан Йемен рукнига қадар – 20 аршин қилди.
Тўрт бурчакли бўлгани учун Байтуллоҳга “Каъба” дейилди.
Одам алайҳиссaломнинг қурган Каъба тамали ҳам айнан шундай эди.
Иброҳим алайҳиссалом Каъбада замин ҳизосида (савиясида) эшик учун жой қолдирди. Туббаул Xимери келиб, бир ҳалқали эшик ва қулф тақгунича, Каъба эшиксиз турди. Тубба Каъба учун бир ўртук тиктирди. Бу ўртук билан Каъбани ўртди ва Каъбанинг ёнида қурбон кесди (475).
Иброҳим алайҳиссалом Каъбага том қилмади, шунингдек, Каъбанинг қурилишида лой қўлланмади. Фақат тошларни уст-устга тизиб чиқди (476).
ИБРОҲИМ АЛАЙҲИССАЛОМ БИЛАН ЎҒЛИНИНГ ҲАЖ ҚИЛГАНИ ВА ОДАМЛАРНИНГ ҲАЖГА ЧАҚИРИЛИШИ
Каъбанинг қурилиши битганда Жаброил алайҳиссалом келди ва Иброҳим алайҳиссаломга:
– Каъбани тавоф эт, – деди.
Иброҳим алайҳиссалом билан Исмоил алайҳиссалом ҳар тавофда Хожар-ул асвад тошини истилом этарак, Каъбани етти марта тавоф қилдилар. Ва мақоми Иброҳимнинг орқасида икки ракат намоз қилдилар.
Жаброил алайҳиссалом Сафо билан Марва, Мино, Муздалифа ва Арoфатда қилиниши шарт бўлган амалларни уларга кўрсатди ва ўргатди. Улар Оқоба жамрасига боришганда, Шайтон пайдо бўлди.
Жаброил алайҳиссалом Иброҳим алайҳиссаломга:
– Такбир келтир ва унга тош от! – деб буюрди.
Иброҳим алайҳиссалом етти карра такбир келтириб, Шайтонга тош отди. Шайтон ғойиб бўлди. Лекин ўрта жамрада яна кўринди. Жаброил алайҳиссалом:
– Такбир келтир ва тош от унга, – деди.
Иброҳим алайҳиссалом яна етти карра такбир келтириб, тош отди, Шайтон яна ғойиб бўлди.
Шайтон сўнгги жамрада такрор кўринди. Жаброил алайҳиссалом Иброҳим алайҳиссаломга:
– Такбир келтир ва тош от унга, – деди.
Иброҳим алайҳиссалом етти карра такбир билан еттита тош отди. Шайтон ғойиб бўлди (*).
(*) Ҳазрати Ойшанинг билдиришига кўра, Пайғамбаримиз алайҳиссалом: “Каъбани тавоф Сафо ва Марва орасида саъй этиш ва жамраларда тош отиш фақат зикруллоҳни иқома ва тасбит этиш учун қилингандир” – деган (Аҳмад бин Ҳaнбал. “Муснад,” 6- жилд, 75- ва 139- бетлар).
Шундан кейин Иброҳим алайҳиссалом Жаброил алайҳиссалом билан бирга Машъорий Ҳарамга, кейин Арофатга борди. Жаброил алайҳиссалом у ерда Иброҳим алайҳиссаломга:
– Кўрсатганим ҳаж амалларини ўргандингми? – деб уч карра сўради. Иброҳим алайҳиссалом ҳар сафар:
– “Ҳа, – деб жавоб берди (**).
(**) Арофатнинг “Арофат” дейилиши Одам алайҳиссаломнинг Ҳазрати Ҳaввo билан учрашган жойи бўлгани учундир, деган ривоят ҳам бор (Ибн Саъд. “Табоқат”, 1- жилд, 40- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 60- бет; Салабий. “Ароис”, 34- бет; Ибн Асийр. “Комил”, 1- жилд, 37- бет).
Жаброил алайҳиссалом Иброҳим алайҳиссаломга:
– Инсонларни ҳажга чақир! – деди.
– Қандай чақирай? – деди Иброҳим алайҳиссалом.
– Эй инсонлар, Роббингизнинг даъватига ижобат этинг, дея чақир, – деди ва буни уч марта такрорлади (477).
Иброҳим алайҳиссалом Аллоҳу Таолога:
– Ё Роб, менинг сасим одамларга қандай етади? – дея мурожаат этди.
– Сен саслан, уни инсонларга етказиш Менинг зиммамда, – деди Аллоҳу Таоло (478).
Иброҳим алайҳиссалом “мақоми Иброҳим” деб аталган тош устига чиқди (479). Тош юксала юксала тоғлардан ҳам баланд бўлди (480). Ўша онда водийлар, тоғлар, воҳалар, қуруқлик ва денгизлар; инсонлар ва жинлар – бутун ер юзи торайди, турулди, тўпланди, шимарилди. Ва Иброҳим алайҳиссалом бармоқларини қулоқларига тиқиб, соғ тарафга ва сўл тарафга, шарққа ва ғарбга йўналиб (481):
– Эй инсонлар, Роббингиз бир байтга эга бўлди ва уни ҳаж этишингизни сизга амр этмоқда! (482).
Эй инсонлар, энди сизга бу Байтни ҳаж қилиш фарз қилинди (483)!
Эй Аллоҳнинг қуллари, Аллоҳга итоат этинглар!
Эй Аллоҳнинг қуллари, Аллоҳнинг (484), Роббимизнинг (485) даъватига ижобат этинг (486)! – дея сасланди (478).
Иброҳим алайҳиссаломнинг сасини ешитган ҳар нарсадан: тошдан, оғочдан, тепадан, тупроқдан (488), ҳар тарафдан (489), “лаббайaк, Аллоҳим, буюр, амрингга оммодамиз, сенга итоат этамиз Аллоҳим”, деган нидолар юксалди (490).
Иброҳим алайҳиссалом даъватига ижобат этган одам зотининг илки Журҳумийлар бўлди (491). Иброҳим алайҳиссаломнинг ўғли Исмоил алайҳиссалом Маккадаги Журҳумийлар билан бирга ҳаж қилди.
Иброҳим алайҳиссалом Минода пешин, аср, оқшом ва ҳуфтон намозларини қилдирди. Кечани у ерда ўтказди. Бомдод намозини ҳам ўша ерда қилиб, ҳамма бир бўлиб, Намирага кетишди. Арафотда (бугунги Иброҳим масжиди турган жойда) пешин ва аср намозини қўшиб қилдирди. Кейин халқни Арафотдаги вақфа жойига олиб борди ва вақфа бажо келтирдилар. Кейин кун ботаётганда ҳаммаси Муздалифага боришди. У ерда оқшом намози билан xуфтон намозини xуфтон вақтида қилдирди ва у ерда қолдилар. Бомдод намозини эрта қилиб, Муздалифа вақфасини бажо келтириб, халқни Минога олиб келди. Жамраларнинг қандай отилишини уларга кўрсатди. Бутун ҳаж амалларини бажо келтиргандан сўнг, Иброҳим алайҳиссалом Шомга жўнаб кетди.
Иброҳим алайҳиссалом ҳар йил Маккага келиб, ҳаж қиларди. Унинг завжаси Ҳазрати Сора билан унинг ўғли Исҳоқ алайҳиссалом ҳам Шомдан келиб, ҳаж фаризасини бажо келтирардилар.
Иброҳим алайҳиссаломдан кейинги пайғамбарлар ва мўмин умматлар ҳам Маккага келиб ҳаж қилишарди.
Умматлари ҳалок бўлган пайғамбарлар Маккага келиб, умрларининг сўнгига қадар у ерда Аллоҳга ибодат ва тоат ила машғул бўлишди.
Ҳажга келиб, вафот этган пайғамбарларнинг тўқсон тўққизтаси мақоми Иброҳим билан Замзам орасидаги ҳудудда кўмилгани ва етмиш пайғамбарнинг Минодаги масжидда намоз қилганликлари ҳақида ривоят бор (492).
ҲАЖ АМРЛАРИ
Масъудий (346-ҳижрийда вафот этди) ҳижратнинг саккизинчи йилидан уч юз ўттиз олтинчи йилига қадар ҳаж амири бўлиб хизмат қилиб, халққа ҳаж қилдирганларнинг исми-шарифларини қайд этган. (493)
ҚУРЪОНИ КАРИМ КАЪБА ҲАҚИДА
Каъба ва унинг иншоси, Иброҳим ва Исмоил алайҳиссаломларнинг Аллоҳу Таолога этган дуолари, ҳажнинг одамларга эълон қилиниши Қуръони Каримда шундай ифодаланган:
“Шубҳасиз, инсонлар ибодат қилиши учун қурилган илк уй Маккадаги муборак ва бутун оламлар учун ҳидоят (маёғи) бўлган Каъбадирки, унда мақоми Иброҳим ва унга кирган одам ҳар қандай хавф-хатардан амин бўлиши (каби) очиқ оят-ишоратлар бордир. Ва йўлга қодир бўлган кишилар зиммасида Аллоҳ учун ушбу уйни ҳаж – зиёрат қилиш бурчи бор. Ким Аллоҳнинг бу ҳаққини инкор этса, шубҳа йўқки, Аллоҳ бутун оламлардан ғани ва мустағнийдир” (494).
“Эсланг, Иброҳим Исмоил билан бирга Байтуллоҳнинг пойдеворини кўтарар экан:
“Эй Роббимиз, биздан (ушбу хизматимизни) қабул айла. Шубҳасизки, Сен (ҳар нарсани) эшитувчи ва билгувчисан!
Эй Роббимиз, бизни Сенга таслимиятда собит айла ва зурриётимиздан ҳам Сенга бўйсунган бир уммат етиштир. Ва бизга (қиладиган) ибодатимизни ўргат, тавбамизни қабул эт. Шубҳасиз, Сен тавбаларни қабул этувчисан, раҳмлисан.
Эй Роббимиз, уларнинг орасига ўзларидан бўлган, оятларингни тиловат қилиб борадиган, Китоб ва ҳикматни ўргатадиган ва уларни поклайдиган бир пайғамбар юбор! Шубҳасиз, Сен қудрат ва ҳикмат соҳибисан (*)!” (495)
(*) Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом: “Мен – бобом Иброҳимнинг дуоси, Исо бин Марямнинг муждаси, онамнинг туши эрурман. Онам менга ҳомилалигида, тушида ўзидан Шом кўшкларини ойдинлатган бир нурнинг чиққанини кўрган эди. Зеро, пайғамбарларнинг оналари шундай туш кўришган”, деган эди. (Ибн Саъд. “Табоқот”, 1- жилд, 149- бет; Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 4- жилд, 128- бет)
Иброҳим ва Исмоил алайҳиссаломнинг дуоларида Аллоҳдан зурриётидан пайғамбар юборишни истагани пайғамбарлардан бири Муҳаммад алайҳиссалом эканлиги Қуръони Каримда шундай ифодаланган:
“Сизга сиздан бўлган бир пайғамбар юбордикки, у сизларга оятларимизни ўқиб, сизни поклайди, Китоб ва Ҳикматни ўргатади…’’ (Бақара сураси, 151- оят)
“Эсланг, Байтуллоҳни одамлар учун зиёратгоҳ ва хавф-хатарсиз жой қилдик, мақоми Иброҳимни намозгоҳ қилинг, (дедик). Ва Иброҳим билан Исмоилга менинг Байтимни тавоф этувчилар, ибодат этувчилар, руку-сужуд эгалари учун яхшилаб тозаланг, деб буюрдик.
Эсланг, Иброҳим: “Эй Роббимиз, бу шаҳарни тинч шаҳар қилгин ва унинг аҳлидан Аллоҳга ва охират кунига ишонадиганларни турли мевалар билан ризқлантир, деб дуо қилганда, Аллоҳу Таоло: “кофирларни ҳам бир оз фойдалантириб, сўнгра дўзах азобига дучор қиламанки, бу энг ёмон оқибатдир” – деди (496).
“Инсонларга ҳажни эълон қил. Пиёда бўлсин, узоқ-узоқлардан ориқ туяларга миниб келса ҳам, сенга келсинлар!” (497).
КАЪБА ВА УНИНГ ТАРИХИ
”Каъба” – муслумонларнинг қибласи бўлган Байтуллоҳнинг исми. Бу исм унга Микъоб, Муроббо (тўрт бурчакли) бўлгани учун ва ёки Маккада илк тикланган бино бўлгани учун, юксаклиги билан атрофдан ажралиб тургани учун берилгандир.
Умумият-ла, арабларда ҳар юксак уйга “каъба” дейишади (498). Каъба турли тарихларда бир неча марта қайта қурилгандир.
1. Ривоятга кўра, Аллоҳу Таоло кўк халқининг Байтул маъмурни тавоф этгани каби, ер халқи ҳам тавоф этишлари учун байтул маъмурнинг ердаги тимсоли сифатида малаклар воситасида биринчи Каъба қурилган.
2. Каъбани иккинчи марта иншо қилган Одам алайҳиссаломдир.
3. Одам алайҳиссалом вафотидан кейин унинг ўғиллари Каъбани тош ва лойдан такрор такрор тикладилар. Бу иншоат Тўфонга қадар турди. Тўфонда йиқилди ва ўрни билинмай кетди (500).
Каъбани Одам алайҳиссаломдан сўнгра илк бора ўғли Шийс алайҳиссалом лой ва тошдан қайта тиклади (501).
Нуҳ алайҳиссалом ва Иброҳим алайҳиссалом орасидаги замон ичида Каъбанинг ери сел босмайдиган, қизил кесакли бир тепа ҳолида турган. Одамлар Каъбанинг ўрни ўша тепаликда эканини билишар, аммо айнан қаерда эканлигини айтолмасдилар. Шунга қарамай, ҳар тарафдан келган мазлумлар ўша тепаликка келиб сиғинишар эди. Машаққатга учраганлар у ерда дуо қилар ва дуолари қабул бўлар эди. Каъбанинг ўрни Иброҳим алайҳиссаломга билдирилгунга қадар одамлар у ерни тавоф қилишда давом этдилар (502).
4. Каъбани тўртинчи кез тиклаган Иброҳим алайҳиссалом ва ўғли Исмоил алайҳиссалом бўлди (503).
5. Вақт ўтиб, йиқилганда, бешинчи марта – Амоликалар;
6. Яна вақт ўтиб, йииқилганида, олтинчи марта – Журҳумийлар (504);
7. Еттинчи марта – Қусойй бин Қилоб (505);
8. Саккизинчи марта – Қурайшлилар (506);
9. Тўққизинчи марта (ҳижрий 61-йилда) – Абдуллоҳ бин Зубайр;
10. Ўнинчи марта – Ҳажжож бин Юсуф ус-сақафий (507);
11. Ўнбиринчи марта – Усмонли подшоҳларидан Султон Аҳмаднинг ислоҳидан кейин, унинг ўғли Султон Мурод тарафидан янгилангандир.
Асаднинг билдиришига кўра, ҳижрий 11- аср бошларида Каъбанинг шарқ тарафида, деворда бир чатнаш пайдо бўлган. Ҳижрий 1019 йилида бу чатнаш янада каттайган. Ўша пайтда Маккада кучли ёмғир ёғиб, сел келди, сув Масжиди Ҳарамнинг ичигача кирди. Каъбанинг шарқ ва ғарб деворлари билан “Ҳожар-ул асвад” тоши бирлашган девор чатнади.
Султон Маҳмаднинг ўғли Султон Аҳмад Байтуллоҳни йиқитиб, бу икки деворнинг тошларини биттасиникини олтин, иккинчисиникини кумуш қоплатиб, янгидан тикламоқчи бўлди. Фақат илм одамлари бунга монеъ бўлишди. Бу чатнашни бир белбоғ билан ўраб, деворни йиқилишдан сақлаш мумкинлигини сўйладилар. Султон Аҳмад сариқ мисдан олтин қопламали бир белбоғ ясатди. Белбоғ ҳижрий 1020-1021 йиллари орасида Каъба деворига блғланди. Султон Аҳмад бу иш учун 80 минг динор (олтин) ҳаржади.
Ҳижрий 1039 йилида шобон ойининг ўн тўққизида, чоршанба куни эрталаб соат иккида Маккага мисли кўрилмаган шиддатли ёмғир ёғди. Аср ва оқшом пайтлари Иброҳим водийси тарафидан оққан сел сувлари уй, дўкон, оғоч, тош, тупроқ, нима дуч келса, ҳаммасини суриб, Ҳарами Шарифга, Байтуллоҳнинг ичига олиб кирди.
Бу сел оқими xуфтонгача давом этди. Сув Ҳарами Шарифдаги тавоф соҳаси атрофидаги устунлар тепасидаги осиғлиқ қандилларнинг халқаларига қадар юксалди. Каъбанинг ичига ҳам калит тешигидан икки метр баландликда сув кирди. Ҳарами Шарифнинг эшикларидан бири – Боби Иброҳим эшиги очилиб, у ердан сувни Макканинг пастқамроқ ерларига оқизишга ҳаракат қилишди.
Селда мингга яқин киши ўлди.
Сел келган кун аср вақтида Каъбанинг Шом тарафидаги девори икки жабҳадан икки тарафга йиқилди. Йиқилар экан, шарқ деворининг эшикка қадар қисмини ҳам кўчириб олиб кетди. Бу деворнинг қолган қисмидан бошқа девор қолмади.
Шом тарафидан йиқилган девор Ҳажжож бин Юсуф ус-сақофийнинг қурдирган қисми эди.
Бу ҳол Миср устидан Истанбулга арз этилди. Хабар ташқи мамлакатларга ҳам етди, ҳаж мавсуми яқин бўлганлиги туфайли, бу фалокат кўпчиликни ташвишга солди.
Миср волиси Арновут Маҳмат Али Пошо подшоҳдан келадиган буйруқни кутмасдан Ридвон оғани Маккага жўнатди. Унга мустажол (шошилинч) тадбирлар олиш учун ваколат берди. Ридвон оға ўша йил шаввол ойининг йигирма олтисида Маккага келди. Шавволнинг йигирма тўққизида вазифасига киришди. Аввал Байтуллоҳ ичига тўпланган сел ахлатини тозалаш учун бир мажлис қилди. Музокара пайтида чиққан ихтилофларни олимларнинг фатволари билан ҳал қилди. Жидда, Мадина ва Қанфада мавжуд бўлган нақлиёт (транспорт) воситалари Маккага келтирилди, Ҳарами Шариф ва тавоф йўлларидаги лой ва ахлат чиқариб ташланди. Ҳарамнинг ичига тепалар қадар катта лой ва ахлат йиғилганди.
Тозалаш ишлари зулқаъда ойининг ўн тўққизигача давом этди, ҳар куни ўттиз-қирқ минг юк лой, ахлат чиқарилди.
Сел хароб қилган йўллар, ҳoвузлар, чашмалар ва Минога кириш йўли таъмир қилина бошланди. Бу иш рабби-ул охир ойининг тўққизинчи куни битди.
Каъбанинг таъмири учун Мисрдан керакли ашёлар келтирилди.
Подшоҳнинг Истанбулдан йўллаган масъул кишиси ҳам Ридвон оға билан бирга ишлай бошлади.
Рабби-ул охир ойининг йигирма тўққизида Саид Муҳаммад Нозир, Ридвон оға, Ҳарам шайхи Шамсиддин-ул Аттўқий ва муҳандис Али бин Шамсиддин афанди тарафидан Каъбанинг иншоат кашфи ва лойиҳаси ишлаб чиқилди.
Бинонинг иншоат ишига муҳандислардан давлат муҳандиси Али бин Шамсиддин-ул Маккий, муҳандис Муҳаммад бин Зайнал Маккий, укалари муаллим Абдураҳмон ва муаллим Сулаймон ус-Сахровий-ул Мисрий афандилар тайинланди.
Сулаймон ус-сахровий-ул Мисрий бош дурадгор эди.
Усталар сифатида Фотих Абус-саид ут-табатибийй-ул Маккий, муаллим Сулаймон б. Муҳаммад-ул Бажо, Ибн Хотим ва Нуриддин исмли усталар тайинланди. Буларнинг тўртолови ҳам Мисрлик эди.
Жумад-ул охирнинг йигирма учида, бозор куни Каъбанинг деворлари ўрилишга бошлади. Йигирма учинчида эрталаб тошларнинг йигирма бешинчи қатори тизилди.
Каъба ва унинг атрофига оид бутун ишлар зулхижжа ойининг иккинчи кунига қадар тамомланиб, байрам ва ҳилол пайтларида олов ёқиладиган ерларнинг иншоси билан иншоат ва таъмирот ниҳоясига етди (508).
Усмонли тарихчиларидан Наимо (1065-1128) ўзининг “Тарих” асарида оригинал бир услубда ҳикоя қилади (509).
Ҳалабий (975-1044) ҳам бу ҳақда қисқача хабар берган (510).
КАЪБА УСТИГА ЎРНАТИЛГАН ЎРТУКЛАР КИМЛАР ТАРАФИДАН ҚИЛИНДИ ВА ҚАНДАЙ ЎРТИЛДИ?
Каъбага ҳар хил ўртуклар ўртилиб келди. Масалан, қурбонлик туяга хибара, буруд каби Яманий газмол юкланиб, Каъбага ҳадия сифатида юборилар эди. Каъбага ҳадя этилган турли ўртуклар денгизли қўйи унгидан қилинган бўлиб, Каъбага осилар, қолгани омборларда сақланарди. Ўртуклар эскиганда улар янгиси билан алмаштириларди. Ўртуклар чиқарилмагани учун Каъбанинг усти устига ўртилган қат-қат ўртуги бор эди (511). Авваллари ўртуклар Каъбанинг лой чапланмаган, тош қисмига ёпилар ва юқоридан ичидан боғлаб қўйиларди (512).
Пайғамбаримиз алайҳиссалом Маккадан Мадинага ҳижрат қилмасдан аввал, Каъбанинг устида чизиқли Яман газмоли, терилар, кигизлар, сув қўйи юнгидан қилингани ёпилиб қўйилганди.
Навар бинти Малик Зайд бин Собитга хомила экан, Каъба устида сув қўйи юнгидан, ипакдан, гардиши яшил ва сариқ рангдаги шоллар, кигизлар, бадавий кийимликлари, қондирдан тўқилган бўйралар, қилдан тўқилган кигизларни кўрганини айтади (513).
1. Исмоил алайҳиссалом отаси Иброҳим алайҳиссаломнинг вафотидан кейин Каъба ва ҳаж амалларига оид хизматларни адо этишда давом этди (514). Икки даъфа Каъбанинг устига ўртук ўртди (515).
2. Сулаймон алайҳиссалом Иля (Қуддус) масжидини иншо қилиш ишидан бўшагандан кейин Маккага келиб, Каъбани тавоф этди ва унга ўртук ўртди. Каъбанинг ёнида қурбон сўйди, Маккада етти кун ўтирди (516).
3. Яман қироли Рабийъ бин Наср ўлимидан сўнгра бутун Яманга ҳоким бўлган Туббо Тубон Асъод абу Қариб Мадинани йиқиб, унинг халқини йўқ этишни истаганида, Бани Қурайзо яҳудийларининг иккита олими:
“Эй ҳукмдор, сен бу ишдан воз кеч, акс ҳолда қилишни истаган ишинг билан сенинг оранг очилажак, биз ҳам сенинг бир фалокатга учрашингдан қўрқамиз. Чунки бу ер охирзамонда Қурайшлиларнинг яшаётган ери Ҳарамдан чиқадиган бир пайғамбарнинг ҳижрат юрти бўлажак”, дея ҳукмдорни ниятидан воз кечтирган эдилар.
Тубоний мадиналикларга уруш очишдан воз кечиб, Яманга кетар экан, Усфон – Амаж яқинларида ҳузурига Хусайн бин Мудрика ўғилларидан икки киши келиб”
“Эй ҳукмдор, сендан аввалги ҳукмдорлар эътибор бермаган инжу, зумруд, ёқут, олтин ва кумушга тўла бир ҳазинани сенга кўрсатайликми? Бу ҳазина Маккада бир байт ичида бўлиб, маккалилар бу байтга таъзим қиладилар, ёнида ибодат қиладилар”, дейишди.
Хузайлилар ҳукмдорининг бу ишга бош уриб, ҳалок бўлишини истардилар. Чунки улар Маккага ва Каъбага тажовуз этиб, зулм қилган ҳукмдорларнинг ҳаммаси ҳалок бўлганини билишарди.
Тубонийнинг ёнидаги яҳудий олимлар яна фикридан воз кечтирдилар ва Маккага борганда Каъбага таъзим этиб, халқига яхшилик қилишга ишонтирдилар.
Тубон Маккага бориб, Байтуллоҳни тавоф этди, Маккада қолган кунлари ичида икки минг туя сўйиб, гўштини Макка аҳлига тарқатди ва бол-и шарбат икром этди. Тубон Маккада кўрган тушида Байтуллоҳга ўртук ўртганини кўрди ва Каъбани ҳасафдан тўқилган без билан ўртди. Кейинги тушида Байтуллоҳга гўзалроқ ўртук ўртганини кўрди ва маофир деб аталган Яман газмолидан ўртук тиктириб, Каъбага кийдирди. Сўнгра такрор тушида яна-да гўзалроқ ўртукни кўриб, муло ва ясаф деб аталган Еман газмолидан тўқилган бир ўртук ила Каъбани ўртди.
Туббо Журҳумийлардан ташкил топган Макка волийларига Байтуллоҳга ўртук ўртиб, тозалаб туришларини, қон, ўлакса ва ҳайз каби нарсаларни Байтуллоҳга яқинлаштирмасликни тавсия этди.
У Каъбага бир эшик, қулф ва калит ясаттирди.
Сўнгра Маккадан чиқиб, аскарлари ва ёнидаги иккита яҳудий олим билан Яманга кетди (517).
Туббонинг Каъбага теридан ўртук ёпгани ҳақида ҳам ривоятлар бор (518).
Туббо Тубон Асъод абу Қарибнинг Маккага келиши ва Каъбага ўртук ўртиши пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг расул сифатида юборилишидан 700 йил аввал эди (519).
4. Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг бобоси Абдулмутталибдан аввалги аждодлари сифатида йигирманчиси Аднон ўз отаси Удаддан Каъба хизматларини олиб, юрита бошлаганида Каъбани ёғоч билан ўртган эди (520).
5. Жоҳилия даврида Каъбага ипак ўртук осган Ҳолид бин Жаъфар бин Қилоб (521) бўлиб, у Амр бин Ҳасофо қабиласининг Жаъфар ўғилларидан эди (522).
6. Қурайшийлар жоҳилия даврида Қуссой бин Қилобдан Абу Рабийъ бин Муғира бин Абдуллоҳ бин Умар бин Маҳзум замонига қадар Каъба ўртуги борасида ёрдамлашар ва қабилаларга – молиявий кучлари нисбатида – солиқ солардилар.
Абу Рабийъ Яманга бориб келиб тижорат қиларди. Бой эди. У қурайшликларга “Каъбага бир йил мен ўртук ўртаман, бир йил бутун қурайшликлар ўртсин” деди ва ўлгунча Жанд қасабасидан хибара (чизиқли, юпқа еман газмоли) келтириб, Каъбани ўртишга давом этди (523).
7. Ҳазрати Aббос бин Мутталибнинг онаси (524) Нутайла бинти Жаноб, бин Қулайб, бин Малик, бин Амр, бин Амир, бин Намр, бин Қасит (525) ягона ўғли Аббосни кичкиналигида йўқотганди ва агар уни топса, Каъбага ипак ўртук ўртаман, деб аҳд қилганди. Нутайланинг ўғли топилди ва у Каъбага аталган ипак ўртугини ўртди (526).
8. Пайғамбаримиз алайҳиссалом вояга етган чоғларида (527) бир хотин Каъба ҳарамидаги буғ қозонига ўтин ёқаркан, сачраган учқундан Каъбага ёпилган қат-қат ўртуклар ёниб кетганди (528).
Пайғамбаримиз 35 ёшларида эди (529), қурайшлилар Каъбани йиқиб, янгидан тикладилар ва устига хибарот-и иймония деб аталган чизгили газмол ўртдилар (530).
9. Пайғамбаримиз алайҳиссалом ҳижратнинг ўнинчи йилида, “Видо ҳажжи” пайтида (531) Каъбага Яманда ишланган чизгили ўртук ёпди (531).
10. Пайғамбаримиз алайҳиссаломдан сўнгра Ҳазрати Абубакр Каъбага ўртук ўртди (533).
Ҳазрати Абубакрнинг ўртган ўртуги Мисрда тўқилган, юпқа оқ газмол бўлиб, қаботи дейиларди (534).
11. Кейин Ҳазрати Умар ўртди (535). Унинг ўртуги ҳам қаботи жинсли эди (536). Ҳазрати Умар ҳар йил Мисрга хат ёзиб, у ерда Каъба учун махсус қаботи газмолидан ўртук тиктирарди, пулини Байтулмолдан тўлар эди (537).
12. Ҳазрати Умардан кейин ҳалифа бўлган Ҳазрати Усмон ҳам Каъбани қаботи газмоли билан ўртди (538) ва у ҳам ўртукни Мисрда тўқиттирди. Каъба бир марта Яман волиси Яҳё бин Мунаббиҳ амри билан келтирилган бурудий Яманий газмоли билан ўртилди (539).
13. Амавий ҳалифаларидан Муовия бин Абу Суфён (60-ҳижрийда вафот этди) Каъбага икки марта икки хил ўртук ёптирди. Буларнинг биттаси қаботий, иккинчиси атлас ўртук эди. Атлас ўртук Каъбага ашура кунида, қаботи ўртук эсa рамазоннинг сўнг куни, байрам учун ўртилганди (540).
14. Амавий ҳалифаларидан Язид бин Абу Суфён (64-ҳижрийда вафот этди) Каъбага хусравоний атлас ўртук ўртди (541).
15. Абдуллоҳ бин Зубайр (74-ҳижрийда вафот этди) ҳалифа бўлганда укаси Муслим бин Зубайрга хусравоний атлас ўртук йўллаб, уни Каъбага ўрттирар эди (542).
16. Амавий ҳалифаларидан Абдумалик бин Марвон (86-ҳижрийда вафот этди) ҳар йил Каъбага атлас ўртук юборар эди. Бу ўртуклар аввал пайғамбаримиз сaллaллaҳу aлaйҳи вaссaллaмнинг Мадинадаги масжиди устунлари орасига ёйилар ва бир кун сўнгра Маккага йўлланлар эди (543).
17. Каъбага ҳар йил бири атлас, иккинчиси қаботий газмол – икки хил ўртук ўртиларди. Атлас арафа кунидан бир кун аввал осилиб, рамазоннинг 27-сигача турарди, кейин байрам учун қаботий ўртилар эди (544).
18. Аббосий ҳалифаларидан Маҳдий (169-ҳижрийда вафот этди) ҳижратнинг 160-йилида ҳажга келганида унга қат-қат ўртуклар Каъба деворларига оғирлик қилиб уларни чўктириши мумкинлигини айтдилар. Маҳдий бутун ўртукларни олдириб ташлаб, деворларга хушбўй миск ва анбар сурттирди, деворларни бўятди ва устини янги тўқилган қаботи газмоли, денгизли қўчқори юнгидан ва атласдан учта ўртук ёптирди.
Ҳижратнинг 200-йилига қадар Каъбанинг ўртуклари енгиллаштирилмади (545).
19. Ҳижратнинг 200-йилида Макка ҳокими Ҳусайн бин Ҳасан-ут Толибий Каъба устидаги ўртукларнинг залвори деворларини таҳликага қўяётганини кўриб, Кабъадан бутун ўртукларни олиб ташлади ва енгил ва юпқа ипакдан тўқилиб, устига “Бисмиллaҳир рoҳмонир рoҳийм” ва “Саллаллоҳу аъло Муҳаммадин ва аъло аҳли байтиҳит-тобиййин-ат-тоҳирин-ал-аҳёр” деб ёзилган сариқ ва оқ рангдаги икки ўртук ўрттирди. Худди шу шаклдаги ўртуклар ҳижратнинг 244-йилигача ўртилишда давом этиб, 170 та ўртук бирикди (546).
20. Аббосий xалифаларидан Маъмун (218-ҳижрийда вафот этди) Каъбани оқ атласдан ўртук ўрттирди (547).
21. Аббосий ҳалифаларидан Жафар-ул Мутаваккил (247-ҳижрийда вафот этди) Қаботий ўртугининг узатилишини амр этди (548).
22. Ибн Абд. Роббих (328-ҳижрийда вафот этди) Каъбанинг Ҳожар-ул асвад рукнини истисно қилганда, бутун тарафи ўртилганлигини билдирди (549).
23. Ҳижратнинг 466-йилида Абунносир Асаробозий Каъбага ҳинд газмоли бўлган оқ атлас ўрттирди.
24. Айни йилда (550) Султон Маҳмат Сабуктекин тарафидан Каъбага сариқ атлас ўртилди (551).
25. Султон Маликшоҳ бин Алпарслон Салжуқийнинг вазири Низомулмулк (485-ҳижрийда вафот этди) Каъбага ҳинд газмоли яшил ўртук ўрттирди (552).
26. Ҳижратнинг 532-йилида Шайх Абулқосим ҳам Каъбага хибарат ва бошқа хил ўртуклар ўрттирди (553).
27. Аббосий ҳалифаси Носир замонида (575-ҳижрийда вафот этди) Каъбага аввал яшил, кейин қора ўртук ўртилди. Ва шундан кейин давомли қора ўртук ўртиш удум бўлди (554).
28. Ҳижратнинг 640-йилида қаттиқ шамолдан Каъба ўртуги йиртилди. Яман малики Мансур ўртук ўртишни истади, аммо бу иш ҳалифага оид дея, унинг ташаббуси ҳaвoда қолди ва Маккага қорага бўялган пахта бези осдилар (555).
29. Аббосийлар зайифлагач, Каъбанинг ўртуги баъзан Миср, баъзан Емандан кела бошлади. Кейин фақат Мисрдан келадиган бўлди (556).
30. Мисрда ҳар сафар қирол ўзгарганда, Каъбага қизил ипак ўртук йўлланарди (557).
31. Қироллардан Яман қироли Малик Музаффар, Аббосийларнинг хилофати тугаганидан кейин, 659 ҳижрийда Каъбага илк ўртук ўртди.
32. Ҳижратнинг 661-йилида Мисрнинг турк қироли Малик Зоҳир Байбарс ҳам Каъбага ўртук ўртган қироллардан илки эди (558).
33. Ҳижратнинг 473-йилида Солиҳ Исмоил бин Носир бин Муҳаммад бин Қилавун ҳам ҳар йил Каъбага ўртук ўртишни ўз зиммасига олди (559)
34. Қирол Солиҳ Исмоилнинг укаси Носир Ҳасан ҳам ҳижратнинг 761-йилида ўртукнинг пастга осилган ярмидан кўпини ўз зиммасига олди (560).
35. Усмонли подшоҳларидан Ёвуз Султон Салим ҳижрий 923-йилда Миср ва Ҳижозни ҳукми остига олиб, ўз исмига хутба ўқилгандан кейин, сўнгги Аббосий ҳалифаси Мутаваккил учинчини Истанбулга олиб келди ва ҳалифаликни ундан қабул қилиб олди (561). Ва Каъбанинг ички ўртугини юборишни ўз устига олди, ташқи ўртугини эсa Мисрга тайёрлашни топширди (562).
36. Усмонлилар Мисрни ўз тўпроқларига қўшиб олганларидан кейин Қонуний Султон Сулаймон ҳижрий 947-йилида Малик Мансур Қиловуннинг Каъба ўртуги учун вақф этган икки қишлоқ даромадидан бошқа яна еттита қишлоқ даромади қадар маблағ вақф этди ва яна Малик Мансурнинг ҳароб қишлоқларини имор этди, тиклади (563).
37. Усмонли подшоҳлари (икки ҳарам хизматкори – ходим-ул ҳарамайн) унвонини олгандан кейин, ҳар султон тахтга чиққанда, Каъба-и муаззама билан равза-и мутoҳҳаранинг ўртукларини янгилашни одат қилдилар. Бу ўртуклар Мисрда тўқилиб, юборилар эди.
Султон Аҳмад тахтга чиққанда бу ўртукларни Истанбулда, мисли кўрилмаган шаклда тўқиб тайёрлашни амр этди. Қирқ саккиз минг дирҳамлик ипакдан минг олтмиш зиро ўртук ишланиб, бир ҳайъат рафоқатида Маккага юборилди.
Равза-и мутахҳара билан Ҳазрати Фотиманинг маркодининг ўртуги ҳам Истанбулда тўқилиб, юборилди (564).
38. Усмонлилар Миср ва Ҳижозга ҳоким бўлгандан сўнг, Каъбанинг ичи ва ташқарисини, масжиди ҳарамдаги мақомларни ойдинлатадиган катта-кичик чироқлар қўйиш ва Каъбанинг ич ўртуги ва Масжид-и Набавийн ўртугини, Каъбанинг хушбўй атрлари, анбар ва гулсувлари таъминотини ўз зиммасига олди.
Каъбанинг ўртугларини боғлайдиган иплар ҳар йил Шом почтаси воситаси билан жўнатилиб турди. Каъбанинг ташқи ўртуги эсa Мисрга топширилди.
Миср Ҳижратнинг 1118- йилига қадар Каъбанинг ташқи ва ич ўртугини тўқишда давом этди (565).
Ҳижратнинг 1213- йилида Наполеон Банопарт Мисрни ишғол этди ва Миср ўртукни тайёрлай олмади ва уни Истанбулда Султон Аҳмад Жомийси ҳовлисида тўқиб, Маккага йўлладилар (566).
40. Саудийлардан Абдулазизнинг ўғли Буюк Сууд Ҳижозга киргандан сўнг Мисрликлар Каъбага ташқи ўртук тайёрлаб беришни тўхтатдилар. Шундан кейин Сууд бин Абдулазиз ҳижратнинг 1221-йилида Каъба устига қизил ипакдан ўртук ёпди. Кейинги йилларда у Каъбани қора қайло ва атлас билан ўртди, эшик ўртугини эсa кумуш ва олтин билан безатилган қизил ипакдан қилдирди.
41. Усмонли подшоҳлари Султон Абдулазиз даврига қадар – 1277 гача, Каъбанинг ич ўртугини Истанбулда тайёрлаб, жўнатиб турдилар. Султон Абдулазиздан сўнгра бу иш тўхтади. Унинг 1277- йилида юборган уч ўртуги Каъба ичида бугун ҳам осиғлик турибди.
42. Турк Усмонли давлати Ҳижоз минтақасига янгидан ҳоким бўлгандан кейин Каъбанинг ташқи ўртуги яна Мисрдан келтирила бошлади ва бу ҳижрий 1334- гача давом этди.
43. Ҳижрий 1334- йилида Шариф Ҳусайин бин Али Усмонли давлатига қарши исён кўтариб, мустақиллигини эълон қилгач, Миср ҳукуматининг Маккага юбораётган ўртуги Жиддадан қайтариб юборилди. Фақат ўртадаги ихтилоф бартараф қилингач, ўртук яна Мисрдан келишга давом этди.
44. Усмонли давлати 1334-йилида Маккага янгидан ҳоким бўлгач, генарал Шариф Ҳайдар пошо воситасида юборилган ўртук 1341- йилигача Мадинада қолган эди, қирол Хусайн уни Мадинадан Маккага олиб келди ва у билан Каъбани ўрттирди.
45. Ҳижратнинг 1343- йилида Суудийлар хонадони ва Файсол оиласидан қирол Абдулазиз Маккага ҳоким бўлгач, Мисрдан келтирилиши керак бўлган ўртук уруш туфайли кечиктирилиб, Аҳсада янги ўртук тиктирилди.
46. Ҳижратнинг 1344- йилида уруш тугади, Каъба ўртуги яна Мисрдан кела бошлади.
47. 1345- йилида Миср ва Сaудийлар ўртасида ихтилоф чиқиб, ўртук нақлиёти яна тўхтади. Шу баҳона қирол Абдулазиз зулҳижжа ойининг бешинчи куни қийматли бир ўртуг тўқилиши учун буйруқ берди. Қийматли газмолдан қора рангли бир ўртуг ҳозирланди.
48. Ҳижратнинг 1346- йилида қирол Абдулазиз Ажёд маҳалласида Каъбага ўртук тўқийдиган бир тўқимачилик корхонаси қурди. Ўз мамлакатида яхши тўқувчилар бўлмаганидан уларни Ҳиндистондан олиб келди. Бу тўқувчилар 1352- йилигача тўқиш билан шуғулландилар. Ва шу йилдан эътиборан маҳаллий тўқувчилар ишни ўз қўлига олдилар (567).
КАЪБАНИНГ ИСИРИҚ ВА АТИР БИЛАН ХУШБЎЙЛАНТИРИЛИШИ
Каъбага ўртуклар билан бирга атирлар, хушбўй ҳидли миск, анбар ҳам ҳадя этиларди, Макканинг ҳaвoси шу таxлит гўзаллаштириларди (568).
Каъбанинг ҳaвoсини гўзаллаштириш вазифасини биринчи марта Муовия бин Абу Суфён таҳсис этди.
Ҳаж мавсумида ва ражаб ойида Каъба учун хушбўй xидларни ёйиш усталари вазифалантирилдилар. Улардан кейин келганлар ҳам бу ишни давом эттиришди (569).
Ҳалифа Абуллоҳ бин Зубайр, Каъбага ҳар кун бир ботмон, жума кунлари эсa икки ботмон исириқ ёқтирар эди (570).
Каъбанинг ич қисмига илк даъфа атир сурттирган Абдуллоҳ бин Зумар эди (571).
Амавий ҳалифаларидан Абдулмалик бин Марвон Маккага исириқ ва атир жўнатиб турарди (572).
Турк султони Ёвуз Султон Салим ҳижратнинг 923-йилида Миср ва Хижозни ўз ҳокимияти остига олиб, ўз исмига хутба ўқитгандан сўнг ва сўнгги Аббосий ҳалифасидан ҳалифаликни қабул қилиб олгандан кейин Каъбанинг ич ўртуги каби (573), унинг учун атиргул суви, анбар ва ҳакозаларни юбора бошлади (574).
ИБРОҲИМ АЛАЙҲИССАЛОМНИНГ ҲАЗРАТИ ҲОЖАР ВА ҲАЗРАТИ СОРАДАН ТУҒИЛГАН ФАРЗАНДЛАРИ
Иброҳим алайҳиссаломнинг энг катта ўғли Исмоил алайҳиссалом бўлиб, у иккинчиси завжаси Ҳазрати Ҳожардан туғилганди (575). У пайтда Иброҳим алайҳиссалом 86 ёшда эди (576).
Иброҳим алайҳиссаломнинг иккинчи ўғли Исҳоқ алайҳиссалом эсa биринчи завжаси Ҳазрати Сорадан бўлиб (577), у пайт Иброҳим алайҳиссалом 100 ёшда эди (578).
ҲАЗРАТИ СОРАНИНГ ВАФОТИ
Ҳазрати Сора 127 ёшда Канон диёрида “Зўравонлар қорияси” деб аталган Ҳобрунда вафот этди (579). Водилкуро билан Шом орасида бўлган Ҳабро ва ёки Ҳобрун (580) Байтулмақдис (Қуддус) қориаларидан бўлиб, ҳалилур-раҳмон деб ҳам аталади.
Ҳазрати Сора вафот этгач, уни кўмиш учун ер ахтарар экан, Иброҳим алайҳиссалом ўз динидан бўлган Сафвон исмли бир кишига дуч келди ва ундан 50 дирҳамга – у даврдаги бир дирҳам бугунги беш дирҳам эди – ер сотиб олиб, ерга Ҳазрати Сорани кўмди.
Иброҳим алайҳиссалом вафот этганда уни ҳам ўша ерга кўмишди.
Иброҳим алайҳиссаломнинг ўғли Исҳоқ алайҳиссаломнинг завжаси ҳам, ўзи ҳам, унинг ўғли Ёқуб алайҳиссаломнинг завжаси Илё ҳам ўша ерда кўмилдилар (581).
ИБРОҲИМ АЛАЙҲИССАЛОМНИНГ ҚАТУРА ВА ҲОЖЖУНГА УЙЛАНИШИ ВА УНДАН ТУҒИЛГАН ФАРЗАНДЛАРИ
Ҳазрати Сора вафотидан сўнгра Иброҳим алайҳиссалом Қатура (ва ёки Қантура) бинти Ёқто-ул Каноний ва Ҳожжун билан турмуш қурди (582). Ва Қатурадан 4 та, Ҳожжун исмидаги хонимидан эсa 7 та фарзанд кўрди. Кейинги туғилганлари билан 13 та бўлди (583).
Бошқа бир ривоятга кўра, Қатура ва ёҳуд Қантурадан 6 та, Ҳожжун ва ёҳуд Ҳожжуродан 5 ўғил кўрди (585).
Қатурадан туғилган фарзандлари:
1. Зимрон
2. Ёқшон
3. Мадон
4. Мадян
5. Яшбоқ
6. Шуоҳ (586)
Ҳожжун ва ёҳуд Ҳожжуродан туғилган фарзандлари:
1. Кайсон (ва ёхуд Кайшон)
2. Фарух (Сарух ва ёхуд Сураж)
3. Умейм (ва ёхуд Ухайм)
4. Лутом
5. Нофас (587)
ИБРОҲИМ АЛАЙҲИССАЛОМНИНГ ФАРЗАНДЛАРИНИНГ ЖАҲОНГА ТАРҚАЛИШИ
Иброҳим алайҳисаломнинг Қотурадан туғилган ўғилларидан Мадон ва Мадян ерлашган тупроқларга Мадян номи берилди.
Ёқшоннинг зурриёдлари Маккага келиб жойлашдилар
(*).
(*) “Қатура ўғиллари” деб номланган бир жамоат Маккада Исмоил алайҳиссалом билан бирга истиқомат қилганлар.
Бошқа фарзандлари эсa бошқа ўлкаларга бориб жойлашдилар ва Иброҳим алайҳиссаломга:
– Эй отамиз, Исмоил билан Исҳоқни ўзингга яқин ерларга жойлаштирдинг, бизларни эсa ғурбатга ва бегона элларга жойлашишга амр этдинг, нечун? – деб савол бердилар.
– Менга шундай амр келди,- деди Иброҳим алайҳиссалом.
Ва ўғилларига Аллоҳу Таолонинг шундай бир исмини ўргатди-ки, унинг зикри ила ёмғир ва бошқа тилакларни этсалар, дарҳол ёмғир ва ёки бошқа ёрдам келарди (588).
Иброҳим алайҳиссалом ўғилларидан баъзилари Хуросонга бориб ерлашдилар (589).
– Ёмғир ёғдириш илмини сизга ўргатган ер юзи аҳлининг энг хотирлиси ва ҳукмдори бўлишга лойиқдир, – дейишди уларга хазарлар. Ва уларнинг қиролларига “ҳoқон” унвони бердилар (590).
Ибн Ҳабиб (ҳижрий 245-да вафот этди)га кўра, Иброҳим алайҳиссаломнинг Хуросонга жойлашган фарзандларининг исмлари Мадон, Ашбоқ, Шaуҳдир.
Уларнинг у ерда насллари кўпайган ва Хурoсон турклари билан аралашган (591). Бир ҳадис-и шарифда туркларнинг Қантура ўғиллари эканликлари билдирилгандир (592).
ИБРОҲИМ АЛАЙҲИССАЛОМНИНГ ВАФОТИ
Иброҳим алайҳиссалом Канъон элида (593) хасталаниб (594) юз етмиш беш (595) ва ёки икки юз ёшда вафот этди (596).
Ҳабрун далаларидан сотиб олган ва Ҳазрати Сора кўмилган тупроққа уни (597) ўғиллари Исмоил ва Исҳоқ алайҳиссаломлар кўмишди (598).
Унга ва оиласига, юборилган бутун пайғамбарларга салом бўлсин!
Ҳалил-ул раҳмон деб аталган бу ер билан Қуддус орасидаги масофа бир марҳолага яқин (599).
Иброҳим алайҳиссалом вафот этганда, Исмоил алайҳиссалом 89 ёшда эди (600).
ИБРОҲИМ АЛАЙҲИССАЛОМГА ИНДИРИЛГАН ИЛОҲИЙ САҲИФАЛАР
Аллоҳу Таоло тарафидан Иброҳим алайҳиссаломга индирилган Ўн саҳифа (601) рамазон ойининг илк кечасида индирилди (602).
Бу саҳифа ичидаги қисса ва ибратли сўзлар билан:
“субҳонАллоҳ” деярак, Аллоҳу Таолони тасбиҳ ва танзиҳ;
“ла илаҳа иллаллоҳ” деярак тавҳид;
“алҳамдулиллоҳ” деярак Унга шукр этмакдан иборат эди (603).
Аcҳоб-и киромдан бўлган Абу Зарр-ул Гиффoрий шундай ҳикоя қилади: “Мен Расулиллоҳ сaллaллaҳу aлaйҳи вaссaллaмдан Иброҳим aлaйҳиссaлoмнинг саҳифаларида нималар бор эди”, деб сўрадим, у: “Масаллар ва ибратли сўзлар. Масалан, “Эй салтанат берилган, синалган алданган қирол, мен сени дунёлик йиғ, дея юбормадим. Балки мазлумни менга ёлворишга, дуо этишга муҳтож этмаяжаксан, деб юбордим. Чунки мен мазлумнинг дуосини, у кофир бўлса ҳам, қабул этаман! , каби сўзлар бор эди.
Яна шулaр:
– Бир соатингни Роббинга дуо ва муножот учун, бир соатингни Аллоҳу Таолонинг санъат ва қудрати ҳақида мушоҳада учун, бир соатингни ўтмишда қилган ва келажакда қилишинг мумкин бўлган ишларинг хусусида ўзингни сўроққа тутмоқ учун, бир соатингни ҳалолидан емак ва ичмак учун айирмоғинг керак (604).
Яна ақл соҳибига зарур бўлган уч нарса шулар:
1. Охиратга ҳозирланмоқ.
2. Яшаш тарзини тартибга солмоқ.
3. Ҳаром нарсалардан қочишга мажбур бўлмагунча, бир ердан бошқа ерга кўчмаслик (605).
Яна ақл соҳибига ярашадиган шулар бор:
1. Ўз замонига басират ва ибрат кўзи билан қараш.
2. Ўз ишларига ҳоким бўлмоқ.
3. Тилини тийишни билмак, оз сўз сарф этмак (606), – деб жавоб берди Пайғамбаримиз алайҳиссалом”. (607).
– Ё Расулиллоҳ, Иброҳим ва Мусонинг саҳифаларидаги нарсалар ичида Аллоҳу Таолонинг сенга индирилган китобидаги фикрларга ўхшаш ери борми? – деб сўрадим.
– Эй Абузар, ўқиб кўр-чи:
“Ҳақиқатан ҳам яхши покланиб, Роббининг исмини зикр этган, намоз қилган киши умидига эришади. Балки сиз дунё ҳаётини охиратдан устун қўясиз. Бу каби сўзлар аввалги саҳифаларда, Иброҳим ва Мусонинг саҳифаларида ҳам бор”, (Аъло сураси 14-19-оятлар) – деди Расулиллоҳ алайҳиссалом (608)”.
ИБРОҲИМ АЛАЙҲИССАЛОМНИНГ БАЪЗИ ФАЗИЛАТЛАРИ
1. Иброҳим алайҳиссаломга балоғатга етмасдан аввал рошидлик берилганди (609).
2. Иброҳим алайҳиссалом Тавҳид аҳли имоми эди. Тили тавҳидда ҳужжат қилинганди. Катта-кичик бутун халқни ҳужжат тили билан Ҳаққа даъват этганди (610). Аллоҳнинг “Ҳаниф мусулмон” деб атагани илк зот эди. Иброҳим алайҳиссалом ҳақида “У на яҳудий, на-да христиан эди. У Аллоҳни ягона билган тўппа-тўғри бир мусулмон эди. Мушриклардан эмасди у”, – дейилгандир (611).
3. Иброҳим алайҳиссалом Аллоҳнинг неъматларига шукр этган зот эди. Аллоҳу Таоло уни маъқул кўриб танлаганди, тўғри йўлга солганди (612).
4. Иброҳим алайҳиссаломнинг ўзи бир уммат (пешво‑имом) эди. Аллоҳга итоаткор эди. Ботил динлардан узоқ ва муваҳҳид бир мусулмон эди. У ҳеч қачон мушрик бўлмаган (613).
5. Иброҳим алайҳиссаломга Аллоҳ тарафидан дунёда гўзал ҳол ва мавқеъ берилди ва у ҳақда:
“Ҳеч шубҳасиз у охиратда ҳам мутлақо Солиҳлардандир”, – дейилган (614).
6. Иброҳим алайҳиссалом юмшоқ феълли, марҳаматли ва ўзини тамомила Аллоҳга атаган бир зот эди (615).
7. Аллоҳу Таоло уни Ҳалил (дўст) деб атади (616).
8. Унинг зурётларига пайғамбарлик, китоб, ҳикмат, салтанат берилди (617).
Иброҳим алайҳиссалом: “Менг усун кейин келгувчи кишилар ўртасида рост мақтовлар қилгин” (618) деган эди. У Аллоҳга “Мендан кейингилар ичидан менга бир инсон-и сидқ бер! Қиёматга қадар боқий қолажак бир ёд-и жамол, зикр-и жамол бер! Исмимни яхшилик билан эслаттир инсонларга!” – дея дуо этганди. Бугунга қадар унга севги ва ҳурмат кўрсатмаган ҳеч бир миллат мансуби кўрилмагандир (619).
10. Иброҳим алайҳиссалом бутун инсонларга имомдир, мақоми мусулмонларга мусалло (намозгоҳ) қилинмиштир (620).
11. Пайғамбаримиз алайҳиссаломга Иброҳим алайҳиссаломнинг динига уйғун ҳаракат қилиш буюрилгандир (621).
12. Иброҳим алайҳиссалом Робби тарафидан муайян сўзлар ила имтиҳон қилиниб, бу имтиҳондан муваффақиятла ўтди (622).
13. Иброҳим алайҳиссалом Аллоҳ йўлида оловга отилганларнинг ва ҳижрат этганларнинг илки эди (623).
14. Қиёмат кунида инсонлар ялангаёқ ва яланғоч ҳашр этилажак. У кун инсонларнинг илк кийим кийдирилгани Иброҳим алайҳиссалом бўлажак (624).
15. Иброҳим алайҳиссалом меҳмон қабул этган инсонларнинг илки эди (625). У нонушта ва оқшом емагини меҳмонсиз емас эди. Меҳмон топиш учун икки мил, ҳатто ундан ҳам кўпроқ йўл юрган пайтлари бўлган (626). Унга “меҳмонларнинг отаси” дейишарди (627).
16. Иброҳим алайҳиссалом илк кез мўйловини текислаб, қирқиб турган.
17. Илк кез қўлтиқ тагларини ва қосиғини тарашлаб, тозалаган (628).
18. Тирноқларини қирққан.
19. Мисвоқ билан тишларини тозалаган.
20. Оғзини сув билан чайқашни одат қилган.
21. Бурнига сув тортиб тозалаган.
22. Аврот ерларини сув билан ювган.
23. Сочларини тараган (629).
24. Ички иштон кийган (630).
25. Оёқларига пойaбзал кийган.
26. Мусохофоҳа қилган.
27. Инсонлар билан қучоқлашиб кўришган.
28. Инсонларни сажда ери бўлган пешонасидан ўпган (631).
29. Ўз-ўзини суннат этган (632), эллик ёшида соч соқолининг оқарганини кўрган (633) илк инсон эди (634). Ўшанда соч-соқолининг оқлигини кўриб:
– Ё Робб, бу – нима?, – деганида (635), Аллоҳ:
– Бу яхшилик, – деди.
Эрталаб қараса, сочларининг учдан иккиси оқарганди (636),
– Ё Робб, бу нимадир, – деб сўраганида (637), Аллоҳу Таоло:
– Бу дунёда ибрат, охиратда эсa нурдир (638), виқордир, эй Иброҳим, – деб жавоб берди.
Шунда Иброҳим алайҳиссалом:
Ундай бўлса, виқоримни орттир, ё Робб!” деди (639).
Ва эртаси куни соч ва соқоли худди момақаймоқ каби оппоқ бўлди (640).
30. Макканинг Ҳарам ҳудуди тошларини ҳам Жаброил алайҳиссаломнинг кўрсатган нуқталарига илк қўйган инсон Иброҳим алайҳисслаом эди (641).
ПАЙҒАМБАРИМИЗ МУҲАММАД АЛАЙҲИССАЛОМНИНГ МЕРОЖ КЕЧАСИ ИБРОҲИМ АЛАЙҲИССАЛОМ БИЛАН УЧРАШУВИ
Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом Мерож кечасида Жаброил алайҳиссалом билан бирга еттинчи қат кўкка юксалдилар. Жаброил алайҳиссалом кўкнинг қопқасини тақиллатди.
– Сен кимсан? – дейилди.
– Жаброилман, – деди Жаброил алайҳиссалом.
– Ёнингда ким бор? – деб сўралди.
– Муҳаммад (алайҳиссалом) бор, – деди Жаброил алайҳиссалом.
– У (мерож) учун юборилдими? – деб сўралди.
– Юборилди, – деди Жаброил алайҳиссалом.
Кўк дарвозаси очилганда, у ерда Иброҳим алайҳиссаломнинг Байт-ул маъмурга суяниб ўтирганини кўрдилар (642). У Байт-ул маъмур эшиги олдида бир курсида ўтирарди (643).
– Унга салом бер, – деди Жаброил алайҳиссалом.
Пайғамбаримиз салом берди. Иброҳим алайҳиссалом ҳам унинг саломига жавоб бериб:
– Хуш келдинг, сафо келдинг, Солиҳ ўғлим, Солиҳ пайғамбар! – деди (644).
Иброҳим алайҳиссалом жуда ҳам кекса, улуғ ва ҳайбатли зот эди (645).
Пайғамбаримиз Жаброил алайҳиссаломдан:
– Эй Жаброил, ким – бу? – деб сўради (646).
– Бу отанг Иброҳим алайҳиссаломдир, – деди Жаброил алайҳиссалом (647).
Иброҳим алайҳиссалом Пайғамбаримиз алайҳиссаломга:
– Умматингга (648) мендан салом сўйла (649). Уларга амр эт (650), хабар бер (651), жаннатга ниҳол экишни кўпайтирсинлар (652). Чунки жаннатнинг тупроғи гўзал (653), суви ширин (654), ери кенг (655) ва текисдир (656).
Пайғамбаримиз алайҳиссалом:
– Жаннатга экилажак ниҳол нимадир? – деб сўради (657).
– Жаннатга экиладиган ниҳол “Субҳоналлоҳу, валҳамдулиллоҳи вала илаҳа иллаллоҳу Валлоҳу акбар (658). Ла ҳавла валақуввата илла биллаҳи”дир, – деди Иброҳим алайҳиссалом (659).
ИЗОҲЛАР:
246) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 50- бет; Ибн Қутайба. “Маориф”, 16- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 130- бет; Салабий. “Ароис”, 82- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 103- бет.
247) Ибн Қутайба. “Маориф”, 16- бет.
248) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 50- бет.
249) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 54- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 130- бет.
250) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 164- бет.
(*) Иброҳим алайҳиссалом деҳқон эди (Ҳаким. “Мустадрок”, 2- жилд, 596- бет).
251) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 164- бет; Ҳалабий. “Инсан-ул уюн”, 1- жилд, 79- бет.
252) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 54- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 130- бет; Салабий. “Ароис”, 82- бет; Байҳaқий. “Далоил ун-нубувия”, 1- жилд, 323- бет.
253) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 114- бет; Байҳaқий. “Далоил ун-нубувия”, 1- жилд, 323- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 155- бет.
254) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 54- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 130- бет; Салабий. “Ароис”, 82- бет.
255) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 113- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 130- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 368- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 154- бет.
256) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 130- бет; Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1- жилд, 46- бет; Салабий. “Ароис”, 82- бет.
257) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 113- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 130- бет; Байҳaқий. “Далоил ун-нубувия”, 1- жилд, 322- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 368, 369- бетлар; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 154- бет.
258) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 114- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 130-131- бетлар; Салабий. “Ароис”, 82- бет; Байҳaқий. “Далоил ун-нубувия”, 1- жилд, 322-323- бетлар; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 369- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 154-155- бетлар.
259) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 50- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 130- бет; Салабий. “Ароис”, 82- бет;
260) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 55- бет.
261) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 114- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 131- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 369- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 155- бет.
262) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 114- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 131- бет; Салабий. “Ароис”, 82- бет; Байҳaқий. “Далоил ун-нубувия”, 1- жилд, 323- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 369- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 155- бет.
263) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 55- бет.
264) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 114- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 155- бет.
265) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 55- бет.
266) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 113- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 369- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 155- бет.
267) Салабий. “Ароис”, 82- бет.
268) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 114- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 130- бет; Салабий. “Ароис”, 82- бет; Байҳaқий. “Далоил ун-нубувия”, 1- жилд, 323- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 369- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 155- бет.
269) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 114- бет; Байҳaқий. “Далоил ун-нубувия”, 1- жилд, 323- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 369- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 155- бет.
270) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 55- бет.
271) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 114- бет; Байҳaқий. “Далоил ун-нубувия”, 1- жилд, 323- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 103- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 369- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 155- бет.
272) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 114- бет; Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 55- бет; Байҳaқий. “Далоил ун-нубувия”, 1- жилд, 323- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 103- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 369- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 155- бет.
273) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 114- бет; Байҳaқий. “Далоил ун-нубувия”, 1- жилд, 323- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 369- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 155- бет.
274) Табарий. “Тарих”, 13- жилд, 230- бет; Салабий. “Ароис”, 82- бет.
275) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 114- бет; Байҳaқий. “Далоил ун-нубувия”, 1- жилд, 323- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 369- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 155- бет.
276) Табарий. “Тарих”, 13- жилд, 131- бет; Салабий. “Ароис”, 82- бет.
277) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 114- бет; Байҳaқий. “Далоил ун-нубувия”, 1- жилд, 323- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 369- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 155- бет.
278) Салабий. “Ароис”, 82- бет.
279) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 114- бет; Табарий. “Тарих”, 13- жилд, 130-131- бетлар; Салабий. “Ароис”, 82- бет; Байҳaқий. “Далоил ун-нубувия”, 1- жилд, 323- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 369- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 155- бет.
280) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 1- жилд, 253- бет; Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 114- бет; Табарий. “Тарих”, 13- жилд, 131- бет; Салабий. “Ароис”, 82- бет; Байҳaқий. “Далоил ун-нубувия”, 1- жилд, 323- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 103- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 369- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 155- бет.
281) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 114- бет; Байҳaқий. “Далоил ун-нубувия”, 1- жилд, 323- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 369- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 155- бет.
282) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 115- бет; Табарий. “Тарих”, 13- жилд, 131- бет; Салабий. “Ароис”, 82- бет; Байҳaқий. “Далоил ун-нубувия”, 1- жилд, 323- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 369- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 155- бет.
283) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 57- бет.
284) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 114-115- бетлар; Байҳaқий. “Далоил ун-нубувия”, 1- жилд, 324- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 155- бет.
285) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 57- бет.
286) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 115- бет; Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 57- бет; Байҳaқий. “Далоил ун-нубувия”, 1- жилд, 324- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 155- бет.
287) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 114-115- бетлар; Байҳaқий. “Далоил ун-нубувия”, 1- жилд, 324- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 155- бет.
288) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 57- бет.
289) Салабий. “Ароис”, 82- бет; Байҳaқий. “Далоил ун-нубувия”, 1- жилд, 324- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 155- бет.
290) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 57- бет; Байҳaқий. “Далоил ун-нубувия”, 1- жилд, 324- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 155- бет.
291) Ёқут. “Мужамул булдон”, 5- жилд, 181- бет.
292) Фатҳ сураси, 24- оят.
293) Оли Имрон сураси, 96- оят.
294) Мовардий, “Аҳком-ус султония,” 157-158- бетлар; Ферузободий. “Қомус-ул муҳит”, 3- жилд, 330- бет; Ёқут. “Мужамул булдон”, 5- жилд, 181-182- бетлар; Нававий. “Теҳзиб-ул асмо вал-луғат”, 1- жилд, 39-40- бетлар.
295) Ферузободий. “Қомус-ул муҳит”, 3- жилд, 330- бет.
296) Ибн Исҳоқ, Ибн Ҳишом. “Сиро”, 1- жилд, 119- бет; Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 89- бет.
297) Ёқут. “Мужамул булдон”, 5- жилд, 181- бет.
298) Ибн Исҳоқ, Ибн Ҳишом. “Сиро”, 1- жилд, 119- бет; Ёқут. “Мужамул булдон”, 5- жилд, 181- бет.
299) Мутаржим Осим афанди, “Қомус” таржимаси, 3- жилд, 1122- бет.
300) Ёқут. “Мужамул булдон”, 5- жилд, 181-182- бетлар.
301) Ферузободий. “Қомус-ул муҳит”, 3- жилд, 305- бет; Ёқут. “Мужамул булдон”, 5- жилд, 475- бет.
302) Азроқий. “Аxбори Макка”, 2- жилд, 127- бет.
303) Азроқий. “Аxбори Макка”, 2- жилд, 130-131- бетлар.
304) Азроқий. “Аxбори Макка”, 2- жилд, 309- бет. (Қўшимча бўлим).
305) Азроқий. “Аxбори Макка”, 2- жилд, 131- бет.
306) Азроқий. “Аxбори Макка”, 2- жилд, 309- бет. (Қўшимча бўлим).
307) Азроқий. “Аxбори Макка”, 2- жилд, 131- бет.
308) Азроқий. “Аxбори Макка”, 2- жилд, 309- бет. (Қўшимча бўлим).
309) Азроқий. “Аxбори Макка”, 2- жилд, 131- бет.
310) Азроқий. “Аxбори Макка”, 2- жилд, 309- бет. (Қўшимча бўлим).
311) Азроқий. “Аxбори Макка”, 2- жилд, 131- бет.
312) Абурраззоқ. “Мусаннаф”, 5- жилд, 25- бет; Воқидий. “Мағозий”, 2- жилд, 842- бет; Азроқий. “Аxбори Макка”, 2- жилд, 127-128- бетлар; Байҳaқий. “Далоил ун-нубувва”, 1- жилд, 335- бет.
313) Бақара сураси, 128- оят.
314) Азроқий. “Аxбори Макка”, 2- жилд, 131- бет
315) Азроқий. “Аxбори Макка”, 2- жилд, … – бет; Воқидий. “Мағозий”, 2- жилд, 842- бет; Байҳaқий. “Далоил ун-нубувва”, 1- жилд, 335- бет.
316) Воқидий. “Мағозий”, 2- жилд, 842- бет; Азроқий. “Аxбори Макка”, 2- жилд, 129- бет; Байҳaқий. “Далоил ун-нубувва”, 1- жилд, 335- бет.
317) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 223- бет; Абу Тоййиб Муттақий. “Иқдус-симийн”, 1- жилд, 37- бет.
318) Азроқий. “Аxбори Макка”, 2- жилд, 128-129 бет
319) Абурраззоқ. “Мусаннаф”, 5- жилд, 25-26- бетлар; Воқидий. “Мағозий”, 2- жилд, 842- бет; Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 133- бет; Азроқий. “Аxбори Макка”, 2- жилд, 129- бет; Байҳоқий, “Далоил ун-нубувва”, 1- жилд, 335- бет.
320) Байҳaқий. “Далоил ун-нубувва”, 1- жилд, 335- бет.
321) Иброҳим Рифот пошшо, “Мирот-ул ҳарамайн,” 1- жилд, 227- бет.
322) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 140- бет; Салабий. “Ароис”, 93- бет.
323) Ҳаким. “Мустадрок”, 2- жилд, 225- бет.
324) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 140- бет; Салабий. “Ароис”, 93-94 бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 111- бет.
325) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 140- бет.
326) Ҳаким. “Мустадрок”, 2- жилд, 555-556 бет
327) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 141- бет; Салабий. “Ароис”, 94-95 бет
328) Ҳаким. “Мустадрок”, 2- жилд, 556- бет.
329) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 141- бет;
330) Ҳаким. “Мустадрок”, 2- жилд, 556- бет.
331) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 141- бет; Салабий. “Ароис”, 95- бет; Ҳаким. “Мустадрок”, 2- жилд, 556- бет.
332) Ҳаким. “Мустадрок”, 2- жилд, 556- бет.
333) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 141- бет; Салабий. “Ароис”, 95- бет.
334) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 141- бет; Салабий. “Ароис”, 94- бет.
335) Ҳаким. “Мустадрок”, 2- жилд, 556- бет.
336) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 141- бет; Салабий. “Ароис”, 94- бет.
337) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 141- бет; Салабий. “Ароис”, 94- бет. Ҳаким. “Мустадрок”, 2- жилд, 556- бет.
338) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 141- бет; Салабий. “Ароис”, 94- бет.
339) Ҳаким. “Мустадрок”, 2- жилд, 556- бет.
340) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 141- бет; Салабий. “Ароис”, 95- бет.
341) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 141- бет.
342) Ҳаким. “Мустадрок”, 2- жилд, 556- бет.
343) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 141- бет; Замаҳшарий. “Кашшоф”, 3- жилд, 349-350 бет
344) Ҳаким. “Мустадрок”, 2- жилд, 556- бет.
345) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 141- бет.
346) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 141- бет.
347) Салабий. “Ароис”, 94- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 112- бет.
348) Ҳаким. “Мустадрок”, 2- жилд, 555-556 бет
349) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 141- бет; Табарий. “Тафсир”, 23- жилд, 87- бет; Салабий. “Ароис”, 94- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 112-113 бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 157- бет..
350) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 142- бет; Салабий. “Ароис”, 94- бет; Замаҳшарий. “Кашшоф”, 3- жилд; 350- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 158- бет.
351) Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 110- бет.
352) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 223-224 бет; Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 4- жилд, 68- бет.
353) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 224- бет.
354) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 4- жилд, 68- бет.
355) Саффот сураси, 100-113- оятлар.
356) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 138-139 бет,”Тафсир”, 23- жилд, 84-85 бет; Салабий. “Ароис”, 92- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 160- бет.
357) Малик. “Муваттo”, 1- жилд, 393- бет; Воқидий. “Мағозий”, 3- жилд, 1108- бет; Абу Довуд, “Сунaн”, 2- жилд, 194- бет; Ибн Можа, “Сунaн”, 2- жилд, 1013- бет.
358) Малик. “Муваттo”, 1- жилд, 393- бет.
359) Замаҳшарий. “Кашшоф”, 3- жилд, 350- бет, Фаҳрирозий. “Тафсир”, 26- жилд, 153- бет; Насафий. “Мадорик”, 4- жилд, 26- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 15- жилд, 100.
360) Ибн Қутайба. “Маориф”, 16- бет.
361) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 221- бет.
362) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 4- жилд, 50- бет; Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 119- бет; Балозурий. “Ансоб-ул ашраф”, 1- жилд, 5- бет; Ибн Абд-и Раббиҳ. “Иқд-ул фарид”, 1- жилд, 90- бет; Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 2- жилд, 70- бет.
363) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 57- бет.
364) Салабий. “Ароис”, 83- бет.
365) Ибн Қутайба. “Маориф”, 16- бет.
366) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 128- бет.
367) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 221- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 160- бет.
368) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 221- бет.
369) Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 160- бет.
370) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 51- бет; Байҳоқий, “Далоил ун-нубувия”, 1- жилд, 324- бет.
371) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 115- бет; Ибн Қутайба. “Маориф”, 16- бет; Балозурий. “Ансоб-ул ашраф”, 1- жилд, 6- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 104- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 155- бет.
372) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 50- бет.
373) Олий-ул Муттаақий. “Канзул-уммол”, 11- жилд, 490- бет.
374) Олий-ул Муттаақий. “Канзул-уммол”, 12- жилд, 132- бет.
375) Масъудий. “Аxбор уз-замон”, 80- бет.
376) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 50- бет.
377) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 57- бет; Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 117- бет; Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 221- бет.
378) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 51-52 бет
379) Суҳайлий. “Равд-ул унуф”, 1- жилд, 91- бет.
380) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 57- бет.
381) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 52- бет.
382) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 132- бет; Салабий. “Ароис”, 83- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 104- бет.
383) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 57- бет.
384) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 115- бет; Салабий. “Ароис”, 83- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 104- бет.
385) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 131- бет.
386) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 115-117 бет
387) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 132- бет; Салабий. “Ароис”, 83- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 104- бет.
388) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 115-117 бет
389) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 132- бет; Салабий. “Ароис”, 83- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 104- бет.
390) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 131- бет.
391) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 132- бет; Салабий. “Ароис”, 83- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 104- бет.
392) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 115- бет; Салабий. “Ароис”, 83- бет; Байҳоқий, “Далоил ун-нубувва”, 1- жилд, 324- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 104- бет.
393) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 131- бет.
394) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 115- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 132- бет; Салабий. “Ароис”, 83- бет; Байҳоқий, “Далоил ун-нубувва”, 1- жилд, 324- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 104- бет.
395) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 132- бет; Салабий. “Ароис”, 83- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 104- бет.
396) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 58- бет.
397) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 115- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 131- бет; Салабий. “Ароис”, 83- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 104- бет.
398) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 115- бет.
399) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 132- бет; Салабий. “Ароис”, 83- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 104- бет.
400) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 115- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 132- бет; Салабий. “Ароис”, 83- бет; Байҳоқий, “Далоил ун-нубувва”, 1- жилд, 325- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 104- бет.
401) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 132- бет; Салабий. “Ароис”, 83- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 104- бет.
402) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 115- бет; Байҳоқий, “Далоил ун-нубувва”, 1- жилд, 325- бет.
403) Салабий. “Ароис”, 83- бет; Байҳоқий, “Далоил ун-нубувва”, 1- жилд, 325- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 104- бет.
404) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 115- бет; Байҳоқий, “Далоил ун-нубувва”, 1- жилд, 325- бет.
405) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 132- бет; Салабий. “Ароис”, 83- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 104- бет.
406) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 115- бет; Байҳоқий, “Далоил ун-нубувва”, 1- жилд, 325- бет;
407) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 58- бет.
408) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 115- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 132- бет; Салабий. 83- бет; Байҳоқий, 325- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 104- бет.
409) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 58- бет; Байҳоқий, “Далоил ун-нубувва”, 1- жилд, 325- бет.
410) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 86- бет.
411) Ибн Ҳожар. “Фатҳ-ул Борий”, 6- жилд, 287-288 бет
412) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 86- бет.
413) Ибн Исҳоқ, Ибн Ҳишом. “Сиро”, 1- жилд, 5- бет; Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 51- бет; Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 86- бет.
414) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 86- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 161- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 125- бет.
415) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 131- бет.
416) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 115- бет; Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 58- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 132- бет; Байҳоқий, “Далоил ун-нубувва”, 1- жилд, 325- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 104- бет.
417) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 132- бет; Салабий. “Ароис”, 83- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 104- бет.
418) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 115- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 131- бет.
419) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 58- бет.
420) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 117- бет; Салабий. 83- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 104- бет.
421) Бухорий, 117- бет; Табарий. 132- бет; Салабий. 83- бет; Байҳоқий, 325- бет; Ибн Асир. 104- бет.
422) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 115- бет; Байҳоқий. “Дaлoил ун-нубуввa”, 1- жилд, 325- бет; Абулфидо. 1- жилд, 155- бет.
423) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 132- бет; Салабий. “Ароис”, 83- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 104- бет.
424) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 117- бет.
425) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 132- бет; Салабий. “Ароис”, 83- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 104- бет.
426) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 115- бет; Байҳоқий. “Дaлoил ун-нубуввa”, 1- жилд, 325- бет; Абулфидо. 1- жилд, 155- бет.
427) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 115- бет; Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 78- бет; Байҳоқий, 325- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 156- бет.
428) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 78- бет.
429) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 132- бет; Салабий. 83- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 104- бет.
430) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 58- бет.
431) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 134- бет; Салабий. “Ароис”, 83- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 104- бет.
432) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 115- бет; Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 27- бет;
Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 132- бет; Салабий. “Ароис”, 83- бет; Байҳоқий. “Далоил ун-нубуввa”, 1- жилд, 325- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 104- бет.
433) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 132- бет; Салабий. “Ароис”, 83- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 104- бет.
434) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 27- бет.
435) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 59- бет; Байҳоқий, “Далоил ун-нубувва”, 1- жилд, 325- бет.
436) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 115- бет; Байҳоқий. “Далоил ун-нубуввa”, 1- жилд, 325- бет. Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 156- бет.
437) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 132- бет; Салабий. “Ароис”, 83- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 105- бет.
438) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 115- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 133- бет; Салабий. 83- бет; Байҳоқий, “Далоил ун-нубуввa”, 325- бет; Ибн Асир. 105- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 156- бет.
439) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 115- бет; Байҳоқий. “Дaлoил ун-нубуввa”, 1- жилд, 325- бет. Абулфидо. 1- жилд, 156- бет.
440) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 133- бет; Салабий. 83- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 105- бет.
441) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 115- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 156- бет.
442) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 27- бет.
443) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 115- бет; Байҳоқий, “Далоил,” 1- жилд, 325- бет; Абулфидо. 1- жилд, 156- бет.
444) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 133- бет; Салабий. “Ароис”, 83- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 105- бет.
445) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 115- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 133- бет; Салабий. “Ароис”, 83- бет; Байҳоқий, “Далоил ун-нубувва”, 1- жилд, 325- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 105- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 156- бет.
446) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 115- бет; Байҳоқий, “Далоил ун-нубувва”, 1- жилд, 325- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 156- бет.
447) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 115- бет; Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 59- бет; Байҳоқий, “Далоил ун-нубувва”, 1- жилд, 325- бет.
448) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 59- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 133- бет.
449) Ибн Ҳолдун, “Тарих”, 2- жилд, 1-қисм, 37- бет
450) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 52- бет.
451) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 116- бет; Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 59-60- бетлар; Байҳоқий, “Далоил ун-нубувва”, 1- жилд, 326- бет.
452) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 60- бет; Байҳоқий, “Далоил ун-нубувва”, 1- жилд, 326- бет.
453) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 116- бет; Азроқий, 1- жилд, 59- бет; Байҳоқий, 1- жилд, 326- бет.
454) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 59- бет.
455) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 116- бет; Азроқий, 1- жилд, 59- бет; Байҳоқий, 1- жилд, 326- бет.
456) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 59- бет.
457) Бухорий, 4- жилд, 116- бет; Азроқий, 1- жилд, 59- бет.
458) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 59- бет.
459) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 116- бет; Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 59- бет.
460) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 60-62-63-64- бетлар.
461) Бухорий, 4- жилд, 116- бет; Азроқий, 1- жилд, 59- бет; Байҳоқий, “Далоил ун-нубувва”, 1- жилд, 326- бет.
462) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 59- бет; Байҳоқий, “Далоил,” 1- жилд, 326- бет.
463) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 116- бет; Байҳоқий, “Далоил ун-нубувва”, 1- жилд, 326- бет.
464) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 59- бет.
465) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 116- бет; Байҳоқий, “Далоил ун-нубувва”, 1- жилд, 326- бет.
466) ) Бухорий, 4- жилд, 116- бет; Азроқий, 1- жилд, 59- бет; Байҳоқий, “Далоил,” 1- жилд, 326- бет.
467) Азроқий, 1- жилд, 63- бет; Байҳоқий, 1- жилд, 327- бет; Ҳалабий. “Инсан-ул уюн”, 1- жилд, 256- бет.
468) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 65- бет; Ҳалабий. “Инсан-ул уюн”, 1- жилд, 256- бет.
469) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 65- бет; Байҳоқий, “Далоил ун-нубувва”, 1- жилд, 327- бет.
470) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 6- бет.
471) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 1- жилд, 307- бет; Термизий. “Сунaн”, 3- жилд, 294- бет; Доримий. “Сунaн”, 1- жилд, 372- бет; Ибн Можа, “Сунaн”, 2- жилд, 982- бет.
472) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 65-66- бетлар.
473) Термизий. “Сунaн”, 3- жилд, 294- бет; Доримий. “Сунaн”, 1- жилд, 372- бет; Ибн Можа, “Сунaн”, 2- жилд, 982- бет.
474) Балозурий. “Ансоб-ул ашраф”, 1- жилд, 8- бет.
475) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 64- бет
476) Ибн Исҳоқ, Ибн Ҳишом. “Сиро”, 1- жилд, 205- бет; Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 66- бет
(*) Ҳазрати Ойшанинг билдиришича, пайғамбаримизсaллaллaҳу aлaйҳи вaссaллaм: “Каъбани тавоф, Сафо билан Марва орасида сайъ этмоқ ва жамраларни отмоқ, фақат зикруллоҳни иқома вa аниқлаш учун ташриҳ қилингандир,” буюрганлар (Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 6- жилд, 75 ва 139- бетлар).
(*) Аърофатга “Аърофат” дейилишига сабаб, Одам алайҳиссаломнинг Ҳазрати Ҳавво билан шу ерда учрашиб, бир-бирини таниганлари учундир, деб ҳам ривоят қилинади (Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 40- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 60- бет; Салабий. “Ароис”, 34- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 37- бет).
477) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 64- бет; Ҳалабий. “Инсан-ул уюн”, 1- жилд, 258-259- бетлар.
478) Ибн Аби Шайбо. “Мусаннаф”, 11- жилд, 518- бет; Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 67- бет; Ҳалабий. “Инсан-ул уюн”, 1- жилд, 258- бет.
479) Абурраззоқ. “Мусаннаф”, 5- жилд, 97- бет; Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 67-68- бетлар.
480) Абурраззоқ. “Мусаннаф”, 5- жилд, 97- бет; Азроқий, 1- жилд, 67- бет; Ҳалабий, 1- жилд, 258- бет.
481) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 67- бет; Ҳалабий. “Инсан-ул уюн”, 1- жилд, 258-259- бетлар.
482) Байҳоқий, “Далоил ун-нубувва”, 1- жилд, 327- бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2- жилд, 150-151- бетлар; Ҳалабий, 1- жилд, 260- бет.
483) Ибн Аби Шайбо. “Мусаннаф”, 11- жилд, 518- бет; Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 67- бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2- жилд, 150- бет; Ҳалабий. “Инсан-ул уюн”, 1- жилд, 258- бет.
484) Абурраззоқ. “Мусаннаф”, 5- жилд, 97- бет.
485) Ибн Аби Шайбо. “Мусаннаф”, 11- жилд, 521- бет; Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 67- бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2- жилд, 150- бет; Ҳалабий. “Инсан-ул уюн”, 1- жилд, 258- бет.
486) Абурраззоқ. “Мусаннаф”, 5- жилд, 97- бет; Ибн Аби Шайбо. “Мусаннаф”, 11- жилд, 521- бет; Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 67- бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2- жилд, 150- бет; Ҳалабий. “Инсан-ул уюн”, 1- жилд, 258- бет.
487) Ибн Аби Шайбо. “Мусаннаф”, 11- жилд, 521- бет; Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 67- бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2- жилд, 151- бет.
488) Байҳоқий, “Далоил ун-нубувва”, 1- жилд, 327- бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2- жилд, 151- бет; Ҳалабий. “Инсан-ул уюн”, 1- жилд, 260- бет.
489) Ибн Аби Шайбо. “Мусаннаф”, 11- жилд, 521- бет; Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 67- бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2- жилд, 151- бет.
490) Абурраззоқ. “Мусаннаф”, 5- жилд, 97-98- бетлар; Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 67- бет; Байҳоқий, “Далоил ун-нубувва”, 1- жилд, 327- бет.
491) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 48- бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2- жилд, 160- бет.
492) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 68-74- бетлар.
493) Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 4- жилд, 396-408 бет
494) Оли Имрон сураси, 96-97- оятлар.
495) Бақара сураси, 127-129- оятлар.
(*) Пайғамбаримиз Муҳаммад сaллaллaҳу aлaйҳи вaссaллaм ҳадиси шарифларида шундай деганлар:
“Мен бобом Иброҳимнинг дуоси, Исо бинти Марямнинг хушхабари (муждаси) ва онамнинг рўёсиман (тушиман)ки, онам менга ҳомила экан, тушида Шом кўшкларини (саройларини), ўзига ойдинлатиб ёруғ қилган бир Нурнинг унинг ўзидан айралиб чиққанини кўрганди. Зотан, пайғамбарларнинг оналари бундай тушлар кўрадилар!” – деб изоҳ этганлар (Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 556- бет; Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 4- жилд, 128- бет; Табарий. “Тафсир”, 22- жилд, 91- бет; Байҳоқий, “Далоил ун-нубувва”, 1- жилд, 69- бет; Абулфарад Ибн Жавзий. “Ал вафо”, 1- жилд, 36- бет; Заҳабий. “Тарих-ул ислом”, 2- жилд, 16- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 2- жилд, 307- бет; Ҳайсамий. “Мажмо уз-завоид”, 8- жилд, 223- бет).
Иброҳим ва Исмоил алайҳиссаломнинг дуоларида, авлодларидан жўнатилишини тилаганлари ва вазифаларини очиқлаб беришган пайғамбарнинг Муҳаммад сaллaллaҳу aлaйҳи вaссaллaм эканликлари, Қуръони каримда ҳам шундай баён этилади: “Шунингдек, сизларга ўзларингиздан бўлган, сизларга Бизнинг оятларимизни тиловат қиладиган, сизларни поклайдиган, сизларга Китоб ва Ҳикматни (Қуръон ва Ҳадисни) ўргатадиган ва билмаган нарсаларингизни билдирадиган бир пайғамбар юбордик (Бақара сураси, 151- оят)”.
496) Бақара сураси, 125-126- оятлар.
497) Ҳаж сураси, 27- оят.
498) Ферузободий. “Қомус-ул муҳит”, 1- жилд, 129- бет; Ёқут. “Мужамул булдон”, 4- жилд, 465- бет; Нававий. “Теҳзиб-ул асмо вал-луғат”, 1- жилд, 116- бет.
499) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 34- бет
(*) Одам алайҳиссалом баҳсига қаранг!
500) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 36-51- бетлар.
501) Ибн Қутайба. “Маориф”, 10- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 162- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 54- бет.
502) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 52-53- бетлар.
503) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 53- бет; Мовардий, “Аҳком-ус султония,” 159- бет; Абу Тоййиб. “Иқдус-симийн”, 1- жилд, 47- бет; Диёрбакрий. “Ҳомис”, 1- жилд, 117- бет.
504) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 62-86-101- бетлар; Байҳоқий, “Далоил ун-нубувва”, 1- жилд, 329- бет; Заҳабий. “Тарих-ул ислом”, 2- жилд, 34- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 2- жилд, 244- бет; Абу Тоййиб. “Иқдус-симийн”, 1- жилд, 47- бет; Диёрбакрий. “Ҳомис”, 1- жилд, 117- бет.
505) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 240- бет; Мовардий, “Аҳком-ус султония,” 160- бет; Абу Тоййиб. “Иқдус-симийн”, 1- жилд, 47- бет; Диёрбакрий. “Ҳомис”, 1- жилд, 117- бет.
506) Ибн Исҳоқ, Ибн Ҳишом. “Сиро”, 1- жилд, 201-211- бетлар; Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 145-148- бетлар; Балозурий. “Ансоб-ул ашраф”, 1- жилд, 99-100- бетлар; Байҳоқий, “Далоил ун-нубувва”, 1- жилд, 329- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 2- жилд, 244- бет; Диёрбакрий. “Ҳомис”, 1- жилд, 117- бет.
507) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 201-216- бетлар; Абу Тоййиб. “Иқдус-симийн”, 1- жилд, 47- бет; Диёрбакрий. “Ҳомис”, 1- жилд, 117- бет.
508) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 355-371- бетлар. (Қўшимча бўлим)
509) Наимо. “Тарих”, 2- жилд, 90-91- бетлар., 3- жилд, 41-42- бетлар.
510) Ҳалабий. “Инсан-ул уюн”, 1- жилд, 41-42- бетлар.
511) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 251-160- бетлар.
512) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 159- бет; Заҳабий. “Тарих-ул ислом”, 2- жилд, 35- бет.
513) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 251-250- бетлар.
514) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 221- бет.
515) Абурраззоқ. “Мусаннаф”, 5- жилд, 154- бет; Ибн Ҳожар. “Фатҳ-ул Борий”, 3- жилд, 366- бет.
516) Диноварий. “Ул Ахбор”, 26- бет.
517) Ибн Исҳоқ, Ибн Ҳишом. “Сиро”, 1- жилд, 20-27- бетлар; Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 94-96- бетлар.
518) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 249-250- бетлар.
519) Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1- жилд, 68-69- бетлар; Суҳайлий. “Равд-ул унуф”, 1- жилд, 179- бет.
520) Балозурий. “Ансоб-ул ашраф”, 1- жилд, 15- бет; Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 223- бет.
521) Мовардий, “Аҳком-ус султония,” 162- бет
522) Ибн Ҳазм. “Жамхара”, 2- жилд, 469- бет.
523) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 251- бет.
524) Мусъаб уз-зуборий. “Насаб”, Қурайш, 18- бет; Суҳайлий. “Равд,” 1- жилд, 180- бет; Ибн Абд-ул Барр. “Истиоб”, 2- жилд, 811- бет.
525) Мусъаб уз-зуборий. “Насаб”, Қурайш, 18- бет.
526) Ибн Абд-ул Барр. “Истиоб”, 2- жилд, 811- бет; Суҳайлий. “Равд,” 1- жилд, 180- бет; Ибн Асир. “Усуд-ул ғаба”, 3- жилд, 164- бет; Ибн Ҳолдун, “Тарих”, 2- жилд, 2-қисм, 338- бет; Ҳалабий. “Инсан-ул уюн”, 1- жилд, 281- бет.
527) Байҳоқий, “Далоил ун-нубувва”, 1- жилд, 330- бет; Заҳабий. “Тарих-ул ислом”, 2- жилд, 33- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 2- жилд, 300- бет.
528) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 160- бет; Байҳоқий, “Далоил,” 1- жилд, 330- бет; Заҳабий. “Тарих-ул ислом”, 2- жилд, 33- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 2- жилд, 300- бет.
529) Ибн Исҳоқ, Ибн Ҳишом. “Сиро”, 1- жилд, 204- бет; Балозурий. “Ансоб-ул ашраф”, 1- жилд, 99- бет; Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 201- бет; Ибн Асир. “Комил”, 2- жилд, 42- бет; Заҳабий, “Тарих”, 2- жилд, 32- бет.
530) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 167- бет; Заҳабий. “Тарих-ул ислом”, 2- жилд, 36- бет; Диёрбакрий. “Ҳомис”, 1- жилд, 116- бет.
531) Воқидий. “Мағозий”, 3- жилд, 1100- бет; Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 148- бет.
532) Воқидий. “Мағозий”, 3- жилд, 1100- бет; Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 148- бет; Балозурий, “Футҳ-ул булдон”, 1- жилд, 51- бет; Мовардий, “Аҳком-ус султония,” 162- бет; Диёрбакрий. “Ҳомис”, 1- жилд, 119- бет; Ҳалабий. “Инсан-ул уюн”, 1- жилд, 280- бет.
533) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 253- бет; Балозурий, “Футҳ-ул булдон”, 1- жилд, 54- бет; Ибн Ҳожар. “Фатҳ-ул Борий”, 3- жилд, 366- бет.
534) Балозурий, “Футҳ-ул булдон”, 1- жилд, 54- бет; Ибн Ҳожар. “Фатҳ-ул Борий”, 3- жилд, 366- бет; Диёрбакрий. “Ҳомис”, 1- жилд, 119- бет; Ҳалабий. “Инсан-ул уюн”, 1- жилд, 281- бет.
535) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 253- бет.
536) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 253- бет; Мовардий, “Аҳком-ус султония,” 162- бет; Ибн Ҳожар. “Фатҳ-ул Борий”, 3- жилд, 366- бет; Диёрбакрий. “Ҳомис”, 1- жилд, 119- бет; Ҳалабий. “Инсан-ул уюн”, 1- жилд, 281- бет.
537) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 253- бет.
538) Азроқий, 1- жилд, 253- бет; Балозурий, “Футҳ-ул булдон”, 1- жилд, 54- бет; Мовардий, 162- бет; Диёрбакрий. “Ҳомис”, 1- жилд, 119- бет; Ҳалабий. “Инсан-ул уюн”, 1- жилд, 281- бет.
539) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 260- бет.
540) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 254- бет.
541) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 254- бет; Балозурий, “Футҳ-ул булдон”, 1- жилд, 54- бет.
542) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 254- бет.
543) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 255- бет.
544) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 255- бет.
545) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 262-263- бетлар.
546) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 263-264- бетлар.
547) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 255-256- бетлар.
548) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 256-257- бетлар.
549) Ибн Абд-и Раббиҳ. “Иқд-ул фарид”, 6- жилд, 257-258- бетлар.
550) Абу Тоййиб. “Шифо-ул Ғарам”, 1- жилд, 198-199- бетлар.
551) Ибн Ҳожар. “Фатҳ-ул Борий”, 3- жилд, 367- бет; Абу Тоййиб. “Шифо-ул Ғарам”, 1- жилд, 199- бет.
552) Абу Тоййиб. “Шифо-ул Ғарам”, 1- жилд, 199- бет.
553) Абу Тоййиб. “Шифо-ул Ғарам”, 1- жилд, 201-202- бетлар.
554) Ибн Ҳожар. “Фатҳ-ул Борий”, 3- жилд, 367- бет; Абу Тоййиб. “Шифо-ул Ғарам”, 1- жилд, 199- бет.
555) Абу Тоййиб. “Шифо-ул Ғарам”, 1- жилд, 199- бет.
556) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 258- бет. (Изоҳ: 8).
557) Ибн Ҳожар. “Фатҳ-ул Борий”, 3- жилд, 367- бет; Абу Тоййиб. “Шифо-ул Ғарам”, 1- жилд, 201- бет.
558) Абу Тоййиб. “Шифо-ул Ғарам”, 1- жилд, 201- бет.
559) Ибн Ҳожар. “Фатҳ-ул Борий”, 3- жилд, 367- бет; Абу Тоййиб. “Шифо-ул Ғарам”, 1- жилд, 201- бет.
560) Абу Тоййиб. “Шифо-ул Ғарам”, 1- жилд, 201- бет.
561) Абулҳалил Атҳам. “Дувол-и исломия”, 17- жилд, 17, 109, 322, 328- бетлар
562) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 258- бет. (Изоҳ: 8).
563) Исмоил Ҳаққи. “Макка амирлари”, 65- бет.
564) Наимо. “Тарих”, 2- жилд, 82- бет.
565) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 258- бет. (Изоҳ: 8).
566) Исмоил Ҳаққи. “Макка амирлари”, 67- бет.
567) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 258-259 бет (Изоҳ: 8)
568) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 251- бет.
569) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 254- бет.
570) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 257- бет.
571) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 253- бет.
572) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 255- бет.
573) Абулҳалил Атҳам. “Дувол-и исломия”, 17- жилд, 17, 109, 322, 328- бетлар
574) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 258- бет. (Изоҳ: 8).
575) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 47- бет; Салабий. “Ароис”, 97- бет.
576) Ибн Қутайба. “Маориф”, 16- бет; Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 25- бет.
577) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 47- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 160- бет.
578) Ибн Қутайба. “Маориф”, 16- бет.
579) Ибн Қутайба. “Маориф”, 16- бет; Салабий. “Ароис”, 97- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 123- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 174- бет.
580) Зурконий. “Мавоҳуб-ул ладуния”, шарҳи, 3- жилд, 358- бет.
581) Ёқут. “Мужамул булдон”, 2- жилд, 212- бет.
582) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 48- бет; Ибн Қутайба. “Маориф”, 16- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 123- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 175- бет.
583) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 48- бет; Ибн Қутайба. “Маориф”, 16- бет.
584) Салабий. “Ароис”, 97- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 123- бет; Суҳайлий. “Равд-ул унуф”, 1- жилд, 84- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 175- бет.
585) Салабий. “Ароис”, 97- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 175- бет.
586) Салабий. “Ароис”, 97- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 174, 175- бетлар
587) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 48- бет; Салабий. “Ароис”, 97- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 175- бет.
(*) Қатура аёлдан Қатураўғиллари деб ном олган бир жамоат ҳам Маккада Исмоил алайҳиссалом билан бирга яшаганлар (Ибн Ҳазм, “Жамхара,” 2- жилд, 510- бет).
588) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 47-48- бетлар; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 160- бет; Салабий. “Ароис”, 97- бет.
589) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 48- бет; Ибн Ҳабиб. “Китаб-ул мухаббар”, 394- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 160- бет.
590) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 47-48- бетлар; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 160- бет.
591) Ибн Ҳабиб. “Китаб-ул мухаббар”, 394- бет.
592) Нававий. “Теҳзиб-ул асмо вал-луғат”, 1- жилд, 102- бет.
593) Ибн Ҳолдун, “Тарих”, 2- жилд, 1-қисм, 39- бет.
594) Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 174- бет.
595) Ибн Қутайба. “Маориф”, 16- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 160-161- бетлар; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 124- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 174- бет.
596) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 48- бет; Ибн Қутайба. “Маориф”, 16- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 160- бет.
597) Ибн Қутайба. “Маориф”, 16- бет; Салабий. “Ароис”, 98- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 174- бет.
598) Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 174- бет.
599) Нававий. “Теҳзиб-ул асмо вал-луғат”, 1- жилд, 99- бет.
600) Диёрбакрий. “Ҳомис”, 1- жилд, 145- бет.
601) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 161- бет; Ибн-ун Надим, “Фиҳрист,” 39- бет; Замаҳшарий. “Кашшоф”, 4- жилд, 245- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 20- жилд, 25- бет.
602) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 4- жилд, 107- бет.
603) Масъудий. “Аxбор уз-замон”, 80- бет.
604) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 161- бет; Абу Нуайм. “Ҳулёт-ул авлиё”, 1- жилд, 167- бет; Замаҳшарий. “Кашшоф”, 4- жилд, 245- бет; Салабий. “Ароис”, 100- бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 6- жилд, 357- бет; Абулфарад Ибн Жавзий. “Табсиро”, 1- жилд, 108- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 124- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 20- жилд, 25- бет; Олий-ул Муттақий. “Канз-ул уммол”, 16- жилд, 132-133- бетлар.
605) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 161- бет; Абу Нуайм. “Ҳулёт-ул авлиё”, 1- жилд, 167- бет; Салабий. “Ароис”, 100- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 20- жилд, 25- бет; Олий-ул Муттақий. “Канз-ул уммол”, 16- жилд, 132-133- бетлар.
606) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 161- бет; Абу Нуайм. “Ҳулёт-ул авлиё”, 1- жилд, 167- бет; Замаҳшарий. “Кашшоф”, 4- жилд, 245- бет; Салабий. “Ароис”, 100- бет; Абулфарад Ибн Жавзий. “Табсиро”, 1- жилд, 108- бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 6- жилд, 357- бет; Фаҳрирозий. “Тафсир”, 31- жилд, 150- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 20- жилд, 25- бет; Насафий. “Мадорик”, 4- жилд, 350- бет; Суютий. “Дур-ул мансур”, 6- жилд, 341- бет; Олий-ул Муттақий. “Канз-ул уммол”, 16- жилд, 133- бет.
607) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 161- бет; Абу Нуайм. “Ҳулё”, 1- жилд, 167- бет; Салабий. “Ароис”, 100- бет; Абулфарад Ибн Жавзий. “Табсиро”, 1- жилд, 108- бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 6- жилд, 357- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 20- жилд, 25- бет; “Канзулуммол,” 16- жилд, 133- бет.
608) Абу Нуайм. “Ҳулёт-ул авлиё”, 1- жилд, 169- бет; Ибн Асир. “Жоми-ул усул”, 2- жилд, 505- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 20- жилд, 25- бет; Ҳозийн. “Тафсир”, 4- жилд, 371- бет; Суютий. “Дур-ул мансур”, 6- жилд, 341- бет; Олий-ул Муттақий. “Канз-ул уммол”, 16- жилд, 133- бет.
609) Анбиё сураси, 51- оят.
610) Анъом сураси, 83- оят.
611) Оли Имрон сураси, 67- оят.
612) Наҳл сураси, 121- оят.
613) Наҳл сураси, 120- оят.
614) Наҳл сураси, 122- оят.
615) Ҳуд сураси, 75- оят
616) Нисо сураси, 123- оят.
617) Ҳадид сураси, 26- оят; Нисо сураси, 54- оят.
618) Шуаро сураси, 84- оят.
619) Нававий. “Теҳзиб-ул асмо вал-луғат”, 1- жилд, 99- бет.
620) Бақара сураси, 124-125- оятлар.
621) Наҳл сураси, 123- оят.
622) Бақара сураси, 124- оят; Нажм сураси, 37- оят.
623) Салабий. “Ароис”, 99- бет.
624) Ибн Аби Шайбо. “Мусаннаф”, 11- жилд, 518- бет; Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 1950- бет; Бухорий. “Саҳиҳ”, 7- жилд, 195- бет; Муслим. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 2195- бет; Насоий. “Сунaн”, 4- жилд, 114-117- бетлар; Салабий. “Ароис”, 99- бет.
625) Малик. “Муваттo”, 2- жилд, 922- бет; Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 47- бет; Ибн Аби Шайбо. “Мусаннаф”, 11- жилд, 522- бет; Ибн Қутайба. “Маориф”, 15- бет; Салабий. “Ароис”, 99- бет; Дайламий. “Фирдавс”, 1- жилд, 28- бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2- жилд, 157- бет; Нававий. “Теҳзиб-ул асмо вал-луғат”, 1- жилд, 100- бет.
626) Салабий. “Ароис”, 99- бет; Ибн Илёс. “Бадойи-уз зуҳур”, 87- бет.
627) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 47- бет; Салабий. “Ароис”, 98- бет; Нававий. “Теҳзиб-ул асмо вал-луғат”, 1- жилд, 100- бет.
628) Ибн Аби Шайбо. “Мусаннаф”, 11- жилд, 522- бет; Ибн Қутайба. “Маориф”, 15- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 144- бет; Салабий. “Ароис”, 99- бет.
629) Ибн Қутайба. “Маориф”, 15- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 144- бет; Салабий. “Ароис”, 99- бет.
630) Салабий. “Ароис”, 99- бет; Диёрбакрий. “Ҳомис”, 1- жилд, 130- бет.
631) Диёрбакрий. “Ҳомис”, 1- жилд, 130- бет.
632) Абдурразоқ. “Мусаннаф”, 2- жилд, 175- бет; Ибн Аби Шайбо. “Мусаннаф”, 11- жилд, 522- бет; Бухорий. “Абад-ул муфрод”, 322- бет
633) Ибн Қутайба. “Маориф”, 15- бет.
634) Малик. “Муваттo”, 2- жилд, 922- бет; Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 47- бет; Ибн Аби Шайбо. “Мусаннаф”, 11- жилд, 522- бет; Ибн Қутайба. “Маориф”, 15- бет; Ибн Абд-и Раббиҳ. “Иқд-ул фарид”, 3- жилд, 52- бет; Салабий. “Ароис”, 99- бет.
635) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 47- бет; Ибн Аби Шайбо. “Мусаннаф”, 11- жилд, 522- бет.
636) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 47- бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2- жилд, 157- бет.
637) Малик. “Муваттo”, 2- жилд, 922- бет; Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 47- бет; Ибн Аби Шайбо. “Мусаннаф”, 11- жилд, 522- бет; Нававий. “Теҳзиб-ул асмо вал-луғат”, 1- жилд, 100- бет.
638) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 47- бет; Ибн Асокир. “Тарих”, 2- жилд, 157- бет.
639) Малик. “Муваттo”, 2- жилд, 922- бет; Ибн Аби Шайбо. “Мусаннаф”, 11- жилд, 522- бет; Ибн Абд-и Раббиҳ. “Иқд-ул фарид”, 3- жилд, 52- бет; Дайламий. “Ал Фирдавс”, 1- жилд, 29- бет; Салабий. “Ароис”, 99- бет; Нававий. “Теҳзиб-ул асмо вал-луғат”, 1- жилд, 100- бет.
640) Дайламий. “Ал Фирдавс”, 1- жилд, 29- бет.
641) Абдурразоқ. “Мусаннаф”, 5- жилд, 25- бет; Воқидий. “Мағозий”, 2- жилд, 842- бет; Азроқий. “Аxбори Макка”, 2- жилд, 127-128- бетлар.
642) Ибн Аби Шайбо. “Мусаннаф”, 14- жилд, 303-304- бетлар; Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 3- жилд 148-149- бетлар; Муслим. “Саҳиҳ”, 1- жилд, 146-147- бетлар; Байҳоқий, “Далоил ун-нубувва”, 2- жилд, 130-131- бетлар; Бағавий. “Масоибиҳ-ус сунна”, 2- жилд, 179- бет; Қози Илёс. “Аш-шифо”, 1- жилд, 137, 148- бет; Ибн Асир. “Жоми-ул усул”, 12- жилд, 53-54- бетлар; Ибн Сайид. “Уюн-ул асар”, 1- жилд, 144- бет.
643) Ибн Исҳоқ, Ибн Ҳишом. “Сиро”, 2- жилд, 48-49- бетлар.
644) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 1- жилд 209- бет; Бухорий. “Саҳиҳ”, 1- жилд, 92- бет; Табарий. “Тафсир”, 27- жилд, 53- бет.
645) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 1- жилд 209- бет.
646) Ибн Исҳоқ, Ибн Ҳишом. “Сиро”, 2- жилд, 46- бет; Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 1- жилд 257- бет; Бухорий. “Саҳиҳ”, 1- жилд, 92- бет; Муслим. “Саҳиҳ”, 1- жилд, 149- бет.
647) Ибн Исҳоқ, Ибн Ҳишом. “Сиро”, 2- жилд, 49- бет; Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 1- жилд 257- бет; Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 249- бет; Табарий. “Тафсир”, 27- жилд, 53- бет.
648) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 5- жилд 418- бет; Термизий. “Сунaн”, 5- жилд, 510- бет; Табарий. “Тафсир”, 3- жилд, 86- бет; Суютий. “Ҳасоис-ул кубро”, 1- жилд, 414- бет.
649) Термизий. “Сунaн”, 5- жилд, 510- бет; Табароний. “Мужаммус сағир”, 1- жилд, 196- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 10- жилд, 415- бет; Ҳалабий. “Инсан-ул уюн”, 2- жилд, 123- бет.
650) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 5- жилд 418- бет; Табарий. “Тафсир”, 15- жилд, 255- бет; Абулфидо. “Тафсир”, 3- жилд, 86- бет; Суютий. “Ҳасоис-ул кубро”, 1- жилд, 414- бет; Ҳалабий. “Инсан-ул уюн”, 2- жилд, 123- бет.
651) Термизий. “Сунaн”, 5- жилд, 510- бет; Табароний. “Мужаммус сағир”, 2- жилд, 196- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 10- жилд, 415- бет.
652) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 5- жилд 418- бет; Табарий. “Тафсир”, 15- жилд, 255- бет; Абулфидо. “Тафсир”, 3- жилд, 86- бет; Суютий. “Ҳасоис-ул кубро”, 1- жилд, 414- бет; Ҳалабий. “Инсан-ул уюн”, 2- жилд, 123- бет.
653) ) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 5- жилд 418- бет; Термизий. “Сунaн”, 5- жилд, 510- бет; Табарий. “Тафсир”, 15- жилд, 255- бет; Табароний. “Мужаммус сағир”, 2- жилд, 196- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 10- жилд, 415- бет; Абулфидо. “Тафсир”, 3- жилд, 86- бет; Суютий. “Ҳасоис-ул кубро”, 1- жилд, 414- бет; Ҳалабий. “Инсан-ул уюн”, 2- жилд, 123- бет.
654) Термизий. “Сунaн”, 5- жилд, 510- бет; Табароний. “Мужаммус сағир”, 2- жилд, 196- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 10- жилд, 418- бет.
655) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 5- жилд 418- бет; Табарий. “Тафсир”, 15- жилд, 255- бет; Абулфидо. “Тафсир”, 3- жилд, 86- бет; Суютий. “Ҳасоис-ул кубро”, 1- жилд, 414- бет.
656) Термизий. “Сунaн”, 5- жилд, 510- бет; Табароний. “Мужаммус сағир”, 2- жилд, 196- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 10- жилд, 415- бет.
657) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 5- жилд 418- бет; Табарий. “Тафсир”, 15- жилд, 255- бет; Абулфидо. “Тафсир”, 3- жилд, 86- бет; Суютий. “Ҳасоис-ул кубро”, 1- жилд, 414- бет; Ҳалабий. “Инсан-ул уюн”, 2- жилд, 123- бет.
658) Термизий. “Сунaн”, 5- жилд, 510- бет; Табароний. “Мужаммус сағир”, 2- жилд, 196- бет.
659) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 5- жилд 418- бет; Табароний. “Мужаммус сағир”, 2- жилд, 196- бет; Абулфидо. “Тафсир”, 3- жилд, 86- бет; Суютий, “Ҳасоис,” 1- жилд, 414- бет; Ҳалабий, 2- жилд, 123- бет.
Муҳаммад Солиҳ тайёрлаб,
2009 йилда Истанбулда нашр этган
«Пайғамбарлар Тарихи» китобидан.