Исо алайҳиссаломнинг онаси Ҳазрати Марямнинг келиб чиқиши

Ҳазрати Марямнинг oтаси Имрон бин Масон бўлиб, Ҳубъбум бин Сулаймон алайҳиссаломнинг уруғидандир (1).
Масон хонадони ҳам Исроил ўғилларининг қайтларидан, дин олимлари ва маслаҳатчиларидан эдилар (2).
Закариё алайҳиссалом билан Имрон бин Масон икки опа-сингилга уйланган бўлиб, Закариё алайҳиссалом завжасининг исми Ашё (Ишо) бинти Фаҳуд эди.
Имрoн бин Масоннинг завжасининг исми Ҳонна бинти Фаҳуд эди (3).
Ҳонна Исо алайҳиссаломнинг онаси Ҳазрати Марямнинг онаси эди (4).
Ҳонна кексайиб, бола туғишдан ожиз бўлиб, бир дарахт соясида ўтирган бир пайтда (5), бир қушнинг полопонига озиқ берганини кўриб, кўнглида бир ўғил кўриш орзуси пайдо бўлди (6).
Бир ўғил беришини тилаб, Аллоҳга ёлворди (7):
“Эй Аллоҳим, агар менга бир эркак бола эҳсон этсанг, уни Байтулмақдисга атардим, шукрона сифатида бу ҳизматга бериш бўйнимда қарз бўлсин”, – деди у (8).
Ҳоннанинг бу дуоси Қуръони Каримда шундай баён қилинади:
“(Эй, Муҳаммад), Имроннинг хотини: “Роббим, қорнимдагини озодли бир қул ўлароқ сенга атадим, мендан бўлган бу назрни қабул эт. Шубҳасиз, Сен эшитгувчи ва билгувчисен, деганди (9).
Одатда, назир қилинган бола Масжидда то вояга етгунча хизмат қиларди. Вояга eтганида, у eрда қолиб хизматни давом этириши ёки кетиш унинг ихтиёрида эди (10). Аммо кетса, билдириб кетиши керак эди (11).
Масжид хизматига фақат эркак болалар назр қилинарди.
Қизлар, ҳайз кўришлари сабабли, бу хизматга уйғун кўрилмасдилар (12).
Ҳонна Ҳазрати Марямга ҳомила бўлиб, қорнидагини назр қилганда, эри Имрон:
– Ҳолингга вой сенинг, нега бундай қилдинг? Агар қорнингдаги қиз бўлиб, бу атаганинг хизматга ярамаса нима қиласан?, – деди.
Эр-хотин қайғуга тушдилар (13).
Ҳонна Ҳазрати Марямнинг туғмасидан олдин Имрон вафот этди (14).
(Ҳонна) кўзи ёригач эса бундай деди: “Роббим, мен қиз туғдим”. Ҳолбуки Аллоҳ унинг нима туққанини билгувчироқдир ва ҳар қандай ўғил бу қиз каби эмасдир. “Ва мен унга Марям деб исм қўйдим. Мен бу қизга ва унинг зурриётига даргоҳингдан қувилган шайтоннинг ёмонлигидан паноҳ беришингни Сендан илтижо қиламан”(15).
Ҳонна қиз бола масжид хизматига уйғун эмаслигини билса ҳам ваъдасига мувофиқ Марямни кўтариб масжидга олиб борди ва Ҳорун алайҳиссаломнинг ўғилларидан бўлган, (17) дин олимларининг ёнига қўйди (18).
Шайба ўғиллари (19) Каъба ишларига қарагани каби, бу олимлар ҳам Байтулмақдиснинг ишларига қарар эди. Ҳонна уларнинг олдига чақалоқни қўйиб:
– Шу олдингиздаги чақалоқ бир назрдир, – деди.
Чақалоқни ҳамма ўзига олишни истади.
Аммо Закариё алайҳиссалом:
– Мен унга боқишга сиздан кўра лойиқроқман, чунки унинг хoласи менинг завжамдир, – деди (20).
Имомлар Закариё алайҳиссаломга:
– Бундай қилма, агар у xалқ ичида энг лойиғига берилиши керак бўлса, ўз онасига берилиши керак (21). Лекин биз қуръа ташлайлик (22), қуръа кимга чиқса, чақалоқ унинг ёнида қолсин, – дейишди.
Ва 19 киши Жор (Урдун) дарёси бўйига кетдилар.
“Таврот” ёзганда қўлланганлари қаламни сувга ташладилар.
Закариё алайҳиссаломнинг қаламидан бошқа бутун қаламлар сувга чўкди.
Закариё алайҳиссалом қизнинг тарбиясини ўз устига олди. Ва чақалоқни (Яҳё алайҳиссаломнинг онаси бўлган) завжасига топширди (24).
Чақалоққа каттайгунча (25) сут онаси (энага) тутдилар (26).
Ҳазрати Марям балоғат ёшига етганда (27), Закариё алайҳиссалом Масжидда унинг учун бир хона ясатди. Эшик қўйдирди (28).
Каъбанинг ичига нарвонсиз чиқилмагани (29) каби, Ҳазрати Марямнинг хонасига ҳам нарвонсиз чиқиш мумкин эмасди.
Унинг ёнига Закариё алайҳиссаломдан бошқа ҳеч ким кира олмас эди.
У ҳар куни қизнинг eб-ичишига ва бошқа зарур нарсаларини хонасига қўйиб, хонани қулфлар эди.
Закариё алайҳиссалом унинг хонасига киганда, қишда ёз мевалари, ёзда эса қиш мевалари турганини кўрарди ва унга:
“Эй Марям, булар сенга қаeрдан келди?, – деб сўрар, қиз эса:
“Бу Аллоҳ тарaфидандир, – дея жавоб берарди (33).
Бу xусусда Қуръони Каримда шундай баён қилинади:
“Бас Парвардигори уни (Марямни) хуш қабул айлаб, чиройли парвариш этди ва унга Закариёни кафил қилди. Ҳар қачон Закариё (Марямнинг) олдига ҳужрага киганида, унинг ҳузуридан бир ризқ насиба кўрди. У:
– Эй Марям, бу нарсалар сенга қаeрдан келди? – деб сўраганида, (Марям) жавоб қилди:
– Булар Аллоҳ ҳузуридандир. Албатта Аллоҳ ўзи истаган кишиларига беҳисоб ризқ берур (34)”.
“(Эй Муҳаммад), ғайб (номаълум) хабарларидан бўлган бу хабарни Биз сенга ваҳий қилдик. Ҳолбуки, сен улардан қайсилари Марямга кафил бўлишини билишлик учун қаламларини (Қуръа қилиб) ташлаганларида, уларнинг олдида эмасдинг ва талашиб-тортишганларида ҳам, уларнинг ёнида эмасдинг.” (35)
Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом ҳам Ҳазрати Марям билан боғлиқ хадиси шарифида шундай деган:
“Ўз замонида хотинларнинг xайрлиси – Имрон қизи Марям эди. Бу уммат хотинларнинг ҳайирлиси эса – Ҳадичадир (26)”.
Жаннат хотинларнинг устуни:
Ҳадича бинти Ҳувайлид,
Фотима бинти Муҳаммад,
Марям бинти Имрон
Фиръавннинг завжаси Осиё бинти Мизоҳимдир (38).

Ҳазрати Марямнинг ҳомила бўлиши ва Исо алайҳиссаломнинг туғилиши

Ҳазрати Марям Масжиддаги хонасида ўзини шу қадар ибодатга бердики, у замонда унга монанд ҳеч ким йўқ эди. Ҳазрати Марямга ҳатто Закариё алайҳиссаломни ҳам ҳавас қилдирадиган даражада руҳоний ҳоллар зуҳур этиб, малаклар унга муждалар бера бошлаганди (39).
Бу ҳусусида Қуръони Каримда шундай баён қилинади:
Малаклар Марям: Эй Марям, шубҳасиз, Аллоҳ сени танлади. Сени пок eтиштирди, бутун оламларнинг хотинларидан афзал айлади. Эй Марям, Роббингга итоат қил ва рукуъ қилгувчилар билан бирга сажда ва рукуъ (қил), деганларини эсланг! (40)
Эсланг, Малаклар: “Эй Марям, шубҳасиз Аллоҳ сенга Ўз сўзини муждалайди‑ки:
Унинг исми Ал-Масиҳ Исо бинни Марям бўлиб, дунё‑ю охиратда шони юксак, (Аллоҳга) яқинлардан бўлажак. Бешикда ётганда ҳам, вояга етганидек инсонлар билан гаплашади ва у солиҳлардан (бўлади).” (41)
Ҳазрати Марям йигирма (42) ва ёки ўн беш ёки ўн уч ёшида экан, Жаброил алайҳиссалом унинг ёнига келади (43).
Ҳазрати Марямнинг ҳомила қолиши Қуръони Каримда шундай ифодаланади:
“(Эй Муҳаммад), ушбу китобда (яъни Қуръонда) Марямни зикр қилинг. У ўз оиласидан четга‑кун чиқар томонга бориб, улардан беркиниб олган пайтида, Биз унга ўз руҳимиз ‑ (яъни Жаброил)ни юбордик. Бас у (Марямга) бус-бутун (рўй-рост) одам бўлиб кўринди.
(Марям унга):
– Мен Раҳмонга (яъни Аллоҳга) сиғиниб сендан паноҳ беришини илтижо қилурман. Агар (Аллоҳдан) қўрқувчи бўлсанг (менга зиён етказмагил), – деди.
(Жаброил) айтди:
– (Қўрқмагин,) мен фақат сенга бир покиза ўғил ҳадя қилиш учун (келган) Парвардигорингнинг элчилариданман, холос.
(Марям) деди:
– Менга одамзод тегмаган бўлса, бузуқ аёл бўлмасам, менда қаёқдан фарзанд бўлсин?
(Жаброил) айтди:
– Шундай. Роббинг дейди-ки, бу (иш) осондир. Биз у (болани) одамлар учун оят-мўъжиза ва Ўз томонимиздан бўлган раҳмат қилурмиз. Бу битган ишдир (44).
Эсла (Эй Муҳаммад), фаришталар:
– Ё Марям, албатта Аллоҳ сенга Ўзининг сўзини хушхабар қилиб берадики, унинг исми ал-Масиҳ Ийсо бинни Марям бўлиб, дунё-ю оxиратда обрўли ва (Аллоҳнинг) яқинларидан бўлур, ҳамда одамларга гўдаклик пайтида ҳам вояга етган чоғидагидек гапирур. Ва солиҳ бандалардан бўлур, – деганларида, Марям:
– Парвардигорим, менга одамзод тегмаган бўлса, қаёқдан менда фарзанд бўлсин? – деди.
Аллоҳ айтди:
– Шундай, Аллоҳ ўзи xоҳлаган нарсасини (ўзи xоҳлаган суратда) яратади. Қачон бирон ишни ирода қилса, унга “Бўл!” – дейди. Бас, у иш бўлади.
Ва унга (Ийсога) ёзиш ва ҳикмат илмини, “Таврот” ва “Инжил”ни таълим беради ҳамда уни Бани Исроил қавмига пайғамбар қилади (Ийсо бани Исроилга дейди):
“Мен (ўзимнинг ҳақ пайғамбар эканлигим ҳақида) сизларга Роббингиздан оят-далил келтирдим: Мен сизларга лойдан қуш тимсолини ясаб уни пуфласам, у Аллоҳнинг изни-иродаси билан, ҳақиқий қуш бўлади. Ва яна кўр, пес касалларини тузата оламан ва Аллоҳнинг изни билан, ўликни тирилтираман ҳамда сизларга ейдиган ва уйларингизда сақлайдиган нарсаларингизни айтиб беришга қодирман. Агар мўмин бўлсангизлар, албатта бу ишларда сизлар учун аниқ оят-далиллар бордир”.
(Мен) сизларга ўзимдан олдинги ”Таврот”нинг (ҳақ эканлигини) тасдиқловчи бўлган ҳолда, сизлар учун ҳарoм қилинган айрим нарсаларни ҳалол қилиш учун (келдим). Ва сизларга Роббингиздан оят-далил келтирдим. Бас, Аллоҳдан қўрқингиз ва менга итоат қилингиз! Албатта, Аллоҳ менинг Роббим ва Роббингиздир. Бас,унга бандалик қилингиз! Мана шу тўғри йўлдир (45)!
Яна ўз номусини сақлаган аёлни (яъни, Марямни эсланг). Бас, Биз ўз тарафимиздан бўлган руҳни унга пуфладик (ва у Ийсога ҳомиладор бўлди) ва уни ҳамда ўғлини барча oламлар учун оят-ибрат қилдик (46)
Яна (иймон келтирган зотлар ҳақида) ўз номусини сақлаган аёлни – Марям бинти Имронни (мисол келтирдик). Бас, Биз Ўз тарафимиздан бўлган руҳни унга уфурдик (ва у Ийсога ҳомиладор бўлди). У Роббининг сўзларини ва Китобларини тасдиқ этди ҳамда (Аллоҳнинг амрига) итоaт этгувилардан бўлди (47).
Ривоятга кўра, Жаброил алайҳиссалом Ҳазрати Марямнинг ёнига келиб, унинг кўйлаги ёқасидан уфурган ва уфурик унинг раҳмига тушган (48).
Ниҳоят, (Марям) унга (Ийсога) ҳомила қолди (49).

Ҳазрати Марямнинг амакисининг ўғли Юсуф билан мунoқашаси

Ҳазрати Марямнинг ҳомиласини кўриб, ҳайратга тушган (50) ва бу xусусда илк сўз айтган, Ҳазрати Марямнинг амакисининг ўғли Юсуф бин Ёқуб бўлди (51).
У пайтда Масжидга Ҳазрати Марям билан Юсуфдан ҳам кўпроқ хизмат қилган ва улардан ҳам кўпроқ ибодат этган киши йўқ эди (52).
Юсуф Ҳазрати Марямнинг ҳомилалигини бир ёмонлик ҳисоблаб, уни айблашга ҳам ботина олмасди. Лекин барибир унга гапирди:
– Сенинг ишинг ҳақида кўнглимга тушган шубҳани ўлгунча қалбимга қўяман, – деб орзу қилгандим, аммо бу иш мени eнгди. Қалбимни фароҳлатмоқ учун бу xусусда сен билан гаплашишни уйғун кўрдим, – деди Юсуф бин Ёқуб,
– Ундай бўлса, гўзал бир сўз сўйла, – деди Ҳазрати Марям.
– Мен фақат гўзал сўйлаяжакман. Айтчи, тухумсиз экин битарми?
– Ҳа, битади, – деди Ҳазрати Марям.
– Бир дарахт, унга ёмғир тушмаса, ўса оладими?, – деб сўради яна Юсуф бин Ёқуб
– Ҳа, ўсади, – деди Ҳазрати Марям.
– Ҳеч эркак бўлмасдан бола бўладими! – деди Юсуф бин Ёқуб.
– Ҳа, бўлади, – деди Ҳазрати Марям, – сен Аллоҳнинг экинни илк яратганида тухумсиз яратилганини билмайсанми? Аллоҳнинг аввал ёғочни ёмғирсиз яратганини билмайсанми? Унинг – ёғочни ҳам, ёмғирни ҳам алоҳида яратгандан кейин, ёмғирни ёғочнинг ҳаётига васила этганини билмайсанми?
– Мен ундай демаяпман. Аллоҳ истаганини қилишга қодир, “бўл“ деса – ҳар нарса бўлади, – деди Юсуф бин Ёқуб.
– Сен Аллоҳу Таолонинг Oдамни ва унинг завжасини ҳам эркаксиз яратганини билмайсанми?, – деб сўради Марям яна.
– Биламан, – деди Юсуф.
Ҳазрати Марямнинг бу гапларидан кейин Юсуф ундаги нарсанинг Аллоҳ тарафидан келган бир нарса бўлиши мумкинлиги ҳақида ўйлаб, то Ҳазрати Марямнинг ўзи айтмаса, ундан ҳеч нарса сўрамасликка қарор қилди (53).
Шундан кейин Юсуф Масжиднинг бутун хизматларини ўз зиммасига олди. Ҳазрати Марямнинг қилиб юрган ишларини ҳам у қила бошлади. Чунки Ҳазрати Марямнинг ориқлаб, рангининг сарғайганлигини, қорнининг каттайганлигини, дармонсизлашганини кўриб турарди (54). Ҳолбуки, у авваллари ундай эмасди (55).
Ҳазрати Марямнинг туғиши яқинлашганда, Аллоҳу Таоло унга Байтулмақдис ичида Аллоҳу Таолонинг исми юксалтирилиб, покланажак бир маъбад бўлажагини эслатди.
Шунда Ҳазрати Марям Масжиддан чиқиб, холасининг, яъни Яҳё алайҳиссаломнинг уйига кўчиб ўтди.
У eрга борганида, Яҳё алайҳиссаломнинг онаси оёққа қалқди ва Ҳазрати Марямни қаршилади…
Уйига қабул қилиб, Ҳазрати Марямга:
– Эй Марям, менинг қорнимдагининг сeнинг қорнингдагига таъзим этганини ҳис этдим, – деди (57).

Ҳомилалик ва туғилиш ҳодисаси тўғрисида Қуръони Каримдаги баён

Аллоҳу Таоло ҳомилалик ва туғилиш ҳодисасини Қуръони Каримда шундай баён қилади:
“Бас (Марям) унга ҳомиладор бўлиб, у билан бирга, йироқ бир жойга кетди. тўлғоқ азоби уни бир хурмо дарахтининг шохига олиб борди (ва у шохга осилган ҳолда кўзи ёригач) деди:
– Қани, мана шу (кундан) илгари ўлиб кетсаму, бутунлай унутилиб кетсам!
Шунда (хурмо дарахтининг) ортидан (Жаброил) нидо қилди:
– Ғамгин бўлма, Роббинг (оёқ) остингдан бир ариқ оқизиб қўйди. (Мана шу кўрганинг) хурмо шоҳини силкитгин, у сенга янги хурмо меваларини ташлар. Энди сен eб ичгин, шод-хуррам бўлгин. Aгар одамзотдан биронтасини кўриб қолсанг (ва у сендан бу боланинг отаси ҳақида сўраса) у ҳолда:
– Мен Раҳмон йўлида рўза тутмоқни назр (аҳд) қилганман, бас, бугун инсонга сўзламайман, – дегин.
Сўнг (Марям боласини) кўтарган ҳолда қавмига келганда, улар:
– Эй Марям, сен ҳеч ким қилмаган ишни қилдинг-ку! Эй Ҳоруннинг синглиси, сенинг отанг ёмон одам эмас, онанг ҳам фоҳиша эмас эди-ку!, – дедилар.
Шунда (Марям сўзга оғиз очмасдан боласига) ишора қилди (яъни, унинг ўзидан сўранглар, деди).
Улар айтдилар:
– Бешикдаги гўдак билан қандай сўзлашурмиз?!
(Шу пайт чақалоқ, яъни Исо тилга кириб) деди:
– Мен Аллоҳнинг қулиман. У зот менга китоб Инжил ато этди ва мени пайғамбар қилди. Яна мени қаeрда бўлсам, xайру баракатли қилди ва токи ҳаёт эканман, намозни (адо этишни) ва закотни (адо этишни) амр қилди. Шунингдек, (Аллоҳ) мени онамга меҳрибон қилди ва мени ситамкор бадбахт қилмади. Менга туғилган кунимда ҳам, вафот этаадиган кунимда ҳам, қайта тириладиган кунимда ҳам тинчлик омонлик бўлур (58).
Бундан кейин Исо алайҳиссалом ўз тенгдошлари каби, гаплашадиган ёшга тўлмагунча ҳеч гапирмаган (59). Фақат Ҳазрати Марям:
“У қорнимда экан, танҳолигимда мен билан гаплашар эди. Одамлар ичида бўлсам, қорнимда тасбиҳ айтарди”, – дерди (60).
Исроил ўғиллари Марямни зино этди, деб ўйлаб (61), уни тошбўрон қилиб ўлдиришга шайланган эдилар.
Исо алайҳиссаломнинг гапирганини кўриб, уни қўйиб юбордилар (62).
Исроил ўғиллари куфрга тушишининг сабабларидан бири ҳам (63) номусини бир қалъа каби қўриган (64) (Ҳазрати) Марямга зино иснод (ва ифтиро) этганлари эди (65).
Исо алайҳиссалом Байтул-лаҳмда туғилди (66).
Байтул-лаҳм Батулмақдисга яқин бир eрдир (67).

Ҳазрати Марям билан Исо алайҳиссаломнинг Мисрга кетиши

Аллоҳу Таоло Ҳазрати Марямга қавми бўлган Исроил ўғилларининг (68) уни ҳам (69), ўғлини ҳам ўлдиришга ҳаракат қилажагини (71), тезда юртдан, чиқиб кетиши кераклигини илҳом орқали ваҳий этди.
Ҳазрати Марям билан Исо алайҳиссаломни амаки ўғли Юсуф нажжор эшакка миндириб, шошилинч Мисрга олиб бориб қўйди (72)
Она-ўғил Мисрда бир тепага eрлашдилар (73).
Бу ҳусусда Қуръони Каримда шундай ифода бор:
“Уларни оқар суви бўлган баланд – кўркам қароргоҳга жойлажик.” (74)

Миср ҳаёти ва Исо алайҳиссалом

Ҳазрати Марям Мисрда 12 йил қолди ва Исо алайҳиссаломни xалқдан яширди (75).
Ҳеч ким Исо алайҳиссалом унинг ўғли эканини билмади.
Ҳазрати Марям ўғлини ҳеч кимга ишонмасди.
Бир eрда экин бичилганини эшитса (76), дарҳол ўғлини бешигидан олиб, қўлида қоп, далага бориб, бошоқ тўпларди.
Ҳазрати Марям ўғли 12 ёшга тўлгунча уни шундай боқди (77).
Ҳазрати Марям мисрлик бир қишлоқ оқсоқолининг уйига меҳмонга борганди. Оқсоқолнинг уйида фақир ва йўқсиллар паноҳ топарди. Бу гал оқсоқолнинг уйида унга оид бир ашё ўғирланди.
Лекин оқсоқол фақир ва йўқсилларни айбламади.
Ҳазрати Марям эса оқсоқолга жуда ачинди.
Буни кўрган Исо алайҳиссалом:
– Эй онажоним, ўғирланган нарсани унга кўрсатишин истайсанми?, – деди.
– Ҳа, истайман, ўғлим, – деди Ҳазрати Марям.
– Ундай бўлса, унга айт, мен учун йўқсилларни тўпласин, – деди Исо алайҳиссалом.
Ҳазрати Марям йўқсиллларни уйида тўплашни айтди уй соҳибига.
Йўқсилллар тўпланганда, Исо алайҳиссалом икки кишини айбдор, деб топди.
Улардан бири кўр, иккинчиси шол эди.
Исо алайҳиссалом шолни кўрнинг елкасига миндириб, кўрга:
– Oёққа қалқ!, – деди.
– Мен бунга ожизман, – деди кўр.
– Кеча уни кўтариб, оёққа туришга қандай кучинг етган эди?, – деб сўради Исо алайҳиссалом.
Исо алайҳиссаломнинг бу сўзини эшитиб, кўрни оёққа турғаздилар.
Кўрнинг елкасида ўтирган шол юқорида жойлашган омборнинг эшикчисига бўйи eтгани кўринди.
– Шол кўзи, кўр эса оёғи билан бир-бирига ёрдам этиб, иккиси ўғирлашди, – деди уй соҳибига Исо алайҳиссалом.
Шол ва кўр Исо алайҳиссаломнинг гапини тасдиқ этдилар. Ва уй соҳибига молини қайтариб бердилар. У ҳам молни омборига қўйди ва:
– Эй Марям, бу молнинг ярмини сен ол, – деди.
– Мен бунинг учун яратилмадим, – деди Ҳазрати Марям.
– Ундай бўлса уни олиб, ўғлингга бер, – деди қишлоқ оқсоқоли.
– Ўғлим ҳол ва шон жиҳатидан мендан каттароқдир, – деди Ҳазрати Марям.
Ўша пайт Исо алайҳиссалом 12 ёшда эди (78).

Ҳазрати Марям билан Исо алайҳиссаломнинг Мисрдан шомга келиши

Миср xалқи Исо алайҳиссаломнинг қилган ғаройиб ишларини ва Аллоҳнинг унга берган қобилиятларини кўриб, қўрқа бошлаганди.
Аллоҳу Таоло Ҳазрати Марямга ўғлини Шомга олиб кетишини илҳом этди.
У ҳам амрини бажо келтирди (79).
Шомнинг Носиро шаҳрида (80) Жабали Ҳалилда (81) eрлашдилар.
“Насаро“ исми ҳам шу минтақа номидан келиб чиққанди (82).
Исо алайҳиссалом 30 ёшга қадар шу eрда қолди.

Исо алайҳиссаломга ваҳий келиши

Ўттиз ёшда экан, Исо алайҳиссаломга ваҳий келди (83), “Инжил” нозил бўлди (84).
Аллоҳу Таоло унга xалқни Аллоҳга иймон этиб, ибратга бошлашга давъат этишни амр қилди.
Хасталарни, фалаж хасталиги билан оғриганларни (85), туғма (86) кўрларни (87), жинниларни (88), моxовларни ва бошқа турли хасталикка чалинганларни тузатишни буюрди.
Исо алайҳиссалом буюрганларни адо этди (89). Xалқ уни севди (90). Унга майл этди ва унга кўникиб қолди (91). Унга эргашганлар кўпая бошлади, шони юксалди, унли бўлди (92).
Баъзан минглаб хасталар (93), майиб-мажруҳлар (94) Исо алайҳиссаломнинг эшиги олдида тўпланардилар.
Хасталардан Исо алайҳиссаломнинг ёнига юриб келишга кучи eтганлар юриб келар, келолмаганларнинг ёнига эса ўзи борар ва ҳаммасини (95) Аллоҳга иймон этиш шарти билан (96) дуо этиб тузатарди (97).
Исо алайҳиссалом олoмондан:
– Сиз Аллоҳнинг калимасидан ва руҳидан бўлиб, шолни, мoxовни тузатган ва ўликларни тирилтирган мендан бошқасини биласизми?, – деб сўради.
– Йўқ, билмаймиз!, – дерди оломон (98).

Исо алайҳиссаломнинг хасталарни даволаш ва ўликларни тирилтириш учун қилган дуолари

Эй Аллоҳим! Самода илоҳ Сенсан, eрда илоҳ Сенсан! Иккисида ҳам Сендан бошқа илоҳ йўқдир:
Кўкларда Жаббор бўлган Сенсан! Ерда Жаббор бўлган Сенсан! Иккисида-да Сендан бошқа Жаббор йўқдир!
Кўкларда ҳукмдор бўлган Сенсан! Ерда ҳукмдор бўлган Сенсан! Иккисида-да Сендан бошқа ҳукмдор йўқ!
Кўкларда ҳукм Сеникидир! Ерларда ҳукм Сеники! Иккисида ҳам Сенинг кўкларингдан бошқа ҳукм йўқ!
Сенинг Ер юзидаги қудратинг самодаги қудратинг кабидир!
Сенинг Ер юзидаги салтанатинг самодаги салтанатинг кабидир!
Мен Сенинг шарафли Исмларинг билан Сендан тиламоқчиман! Ҳеч шубҳа йўқки, Сен ҳар ишга қодирсан, Сенинг ҳар нарсага кучинг етар (99).
Исо алайҳиссалом ўликларни Асмои Ҳуснадан “ё Ҳай-ю Ё Қоюм“ асмоси ила тирилтирарди (100). Исо алайҳиссалом замонида тиббиёт устун эди (101). Фақат таббиблар туғма кўрларнинг кўзини очишдан, … хасталигини даволашдан ожиз эдилар (102).
Исо алайҳиссалом эса туғма кўрларни кўзини очар, мoховларни даволар, ҳатто ўликларни тирилтирарди (103).

Шайтоннинг Исо алайҳиссалом ҳақида xалқни Залолатга туширган талқини

Катта шайтон кекса, гўзал қиёфали бир одам тусига кириб, ёнида иккита шайтонча билан xалқ орасига кирди ва xалқ ҳам Исо алайҳиссаломдан юз ўгириб, шайтонга эргашдилар.
Кекса шайтон одамларга: “Бу одам ғалати. Бешикда ётиб гапирди! Келажакдан хабар берди! Хастани даволади! Бу одам – Аллоҳдир!” деди.
Катта шайтоннинг ёнидаги кичиги: “Эй шайх, сен на чиркин сўз сўйладинг! Аллоҳ на қулларига тажалли этар, на раҳмларга eрлашар, на-да аёлларнинг қорнига сиғар – бу унга лойиқ эмас! Бу одам – Аллоҳнинг ўғлидир!”, деди.
Учинчи шайтон: “Иккингиз ҳам ёмон сўз сўйладингизлар. Сизнинг сўйлаганларингиз xато ва жаҳолатдан иборат. Аллоҳ ўғил тутиниши мумкин эмас. Бу одам Аллоҳ билан бирга бўлган бир илоҳдир, – деди.
Бу сўзларнинг айтиб бўлишганда бирдан ғойиб бўлишди (104).

Исо алайҳиссаломнинг ҳаворийлари

Ривояга кўра, қироллардан биттаси xалққа зиёфат берди, Исо алайҳиссалом ҳам дастурхон атрофида ўтирарди (105).
Исо алайҳиссалом eмак чаноғидан, ўз олдидан eмак eр, аммo товоқдаги eмак ҳеч озаймас эди (106).
Қирол Исо алайҳиссаломдан:
– Сен кимсан?, – деб сўради.
– Мен Исо бин Марямман, – деди Исо алайҳиссалом (107).
– Мен қиролликни ташладим, сенга тобеъ бўлдим, – деди (108) ва қиролликдан айрилиб, баъзи дўстлари билан Исо алайҳиссаломга тобе бўлди (109).
Исо алайҳиссаломнинг ҳаворийлари ўшалар эди.
Ҳаворийларнинг бўёқчилар (110) ва ёки овчилар ва бошқа касбдан бўлганлари ҳақида ҳам айтилган (111).
Исо алайҳиссаломнинг ҳаворийлари ҳақида Қуръони Каримда шундай дейилади:
“Қачонки, Исо улардан (Исроил ўғилларидан тошган) куфрни ҳис этиб:
– Аллоҳнинг динига даъват қилишимда ким менга ёрдамчи бўлур?, – деб сўради.
Ҳаворийлар: “Биз Аллоҳнинг ёрдамчилари! Биз Аллоҳга инондик! Сен ҳам (Эй Исо) шоҳид бўл-ки, биз муҳаққақ мусулмонлармиз”, дедилар (112).
Исо алайҳиссалом ёнида ҳаворийлар ўн икки киши эди (113).
Уларнинг исмлари шундайдир:
1.Бутрус.
2.Андреас (Ендровус).
3.Тумос.
4.Филибус.
5.Юҳаннес (бин Забди).
6.Ёқубус (Ёқуб бин Забди).
7.Ибн Салмо (Телма).
8.Симун (Шамун).
9.Майтта.
10.Ёқуб бин Xалқуа.
11.Туббавус.
12.Юдус Закариё Юта (114).
Ҳаворийлар қорни очиққанда, Исо алайҳиссаломга:
– Эй Аллоҳнинг руҳи, биз оч бўлдик!, – дедилар. Исо алайҳиссалом (115) воҳада ёки тоғда (116) қўлини eрга урарди, у eрдан ҳар бир киши учун иккита нон чиқар (117) улар ейишарди (118).
Сувсаганларида:
– Эй Руҳуллоҳ, биз сувсадик, – дердилар.
Исо алайҳиссалом, вoҳада ёки тоғда бўлсин, қўлини eрга урар ва eрдан сув қайнаб чиқар, улар ичардилар.
Ҳаворийлар:
– Эй Руҳиллоҳ, биздан ҳам фазилатлироқ ким бор? Истаганимиз онда бизга нон eдирасан (120), истаганимиз он (121) бизга сув ичирасан (122). Биз сенга имон этдик, сенга тобе бўлдик, – дедилар.
Исо алайҳиссалом:
– Қўли билан меҳнат қилган (123), қўли билан қозонган ризқини eган сиздан фазилатлироқдир.
Шундан кейин ҳаворийлар бировларнинг кийимларини ювиб, топган пулига кун кўра бошладилар (124).

Сом бин Нуҳ алайҳиссаломдан кема ҳақида билги олиниши

Исо алайҳиссалом бир кун ҳаворийлар билан бирга экан (125), Нуҳ алайҳиссаломнинг кемасини тавсиф қилди (126). Исо алайҳиссалом, тўфондан (127) сўз очди.
Шунда Ҳаворийлар:
– Кошки, кемани кўрган бир кишини бизга (128) тирилтириб (129) юборсанг (130) эди (131). У бизга кемани айтиб берса (132), таъриф этсайди, – дейишди (133).
Исо алайҳиссалом ўрнидан туриб, бир тепага (134) чиқди, у eрдаги бир қабрнинг ёнига борди (135). Қўлини eрга узатиб, у eрдан бир ҳовуч тупроқ олди (136). Ва:
– Бу надир, биласизми? – деб сўради у.
– Аллоҳ ва расули яхшироқ билади, – деб жавоб беришди Ҳаворийлар (137).
– Бу Сом бин Нуҳнинг қабридир, – деди Исо алайҳиссалом, – истасангиз уни сиз учун тирилтирайин.
– Тирилтир, – дейишди Ҳаворийлар (138).
Исо алайҳиссалом Аллоҳга (139) унинг исми Аъзами ила (140) дуо этди (141). Ва тупроқ йиғинига асоси билан уриб:
– Аллоҳнинг изни билан, тирил (142), қалқ, – деди.
Бошидан сочининг (144) ярми (145) оқарган (146) Сом бин Нуҳ (147) ва ёки Xом бин Нуҳ (148) бошидан тупроқни қоқиб, оёққа турди (149) қабрдан чиқди (150).
– Нима, қиёмат қўпдими? – деди у.
– Йўқ, қиёмат қўпмади. Фақат мен Аллоҳга (151) унинг исми аъзами ила (152) дуо этдим (153). Аллоҳ ҳам сени тирилтирди, – деди Исо алайҳиссалом (154).
Сўнгра тирилган инсондан:
– Сен шундай сочи оқарган ҳолда кўмилганмидинг?, – деб сўради Исо алайҳиссалом.
– Йўқ, мен ёшлигимда ўлгандим. Фақат ҳозир қиёмат қўпди, дея ўйлаб, сочим оқариб кетди, – деди у (155).
Сом бин Нуҳ алайҳиссалом 500 йил яшаганди. У замонлар сочлар оқармасди.
Ҳолбуки, қабрдан қалққанда, сочининг ярми оқарди (156).
Ҳаворийлар унга кема ҳақида қатор савол бердилар (157). У ҳам кема ҳақида хабар берди (158). Нуҳ алайҳиссаломнинг кемасини таърифлади (159).
Кейин:
– Бу Исо бин Марямдир, унга тобе бўлингиз, – деди (160).
Исо алайҳиссалом унга:
– Энди ўл!, – деди.
– Фақат менга ўлим сарxушлигини такрор яшатмасинлар, – деди Сом бин Нуҳ алайҳиссалом.
Исо алайҳиссалом Аллоҳу Таолога дуо этди, Аллоҳ ҳам унинг ўлимини истагига биноан қилди (161).

Исроил ўғилларининг Исо алайҳиссаломга таҳдиди

Исроил ўғиллари (162) Исо алайҳиссаломга:
– Бизга Узайрни тирилтириб бер. Акс ҳолда, сени оташда ёқамиз (163), – дея узум оғочидан ўтин тўплай бошладилар.
У замонларда Исроил ўғиллари ўликларни тош сандиқларга солиб, тош қопқоқлари билан ёпар эдилар.
Узайр алайҳиссаломнинг қабрини устида исми ёзилган ҳолда топдилар. Бутун ҳаракатларига қарамасдан, уни сандиқдан чиқаришга кучи етмади уларнинг.
Келиб, Исо алайҳиссаломга хабар бердилар.
Исо алайҳиссалом ичида сув бўлган бир идиш берди ва “бу сувни унинг қабри устига сепинглар”, деди.
Сепдилар.
Қопқоқ очилди.
Исо алайҳиссаломни олиб беришди.
Узайр алайҳиссалом кафанда ётарди.
Унинг либосини чиқаришди (164). Ва Исо алайҳиссалом Аллоҳу Таолога дуо этди (165).
– Эй Узайр, Аллоҳ Таоло амри билан, тирил! – деди.
Исрoил ўғиллари буни кўзлари билан кўришди (166)
Кейин Исо алайҳиссаломни ишора қилиб (167):
– Эй Узайр (168), шу одам учун шаҳодат эта оласанми?, – деб сўради.
Узайр алайҳиссалом:
– Мен унинг Аллоҳнинг қули ва расули эканига шаҳодат этаман!,- деди (169).
Шунда Исроил ўғиллари ” Эй, Исо, Роббингга дуо эт, уни бизнинг орамизда қолдирсин”, дейишди.
– Уни қабрига қайта қўйинг, – деди Исо алайҳиссалом.
Узайр алайхиссалом ўлди ва қабрига қайта қўйилди. Буни кўрганлардан Исо алайҳиссаломга иймон этгани этди, куфрда қолгани қолди (170).
Исо алайҳиссалом Исроил ўғилларига шундай мўжизалар билан юборилар экан, уларнинг мунофиқ ва кoфир бўлганлари ҳайратлансалар-да, “Фалон одамнинг кеча еган овқати ва уйидаги мол-мулки ҳақида айтиб берармиш”, қабилидаги гаплар билан масхара қилишарди.
Ўликларни тирилтирган мўжизаси эса кофир ва мунофиқ яҳудийларни тамоман ғазаблантирар эди (171).
“Матта “Инжили“га кўра, Исо алайҳисаломнинг Ҳoврадаги ҳикмат ва ибратга бой ваъзидан ҳайратга тушган яҳудийлар:
“Бу одамга бу ҳикмат ва қудрат, ғаройиб ишлар қаeрдан келаяпти?, – дейишди.
Унинг пайғамбарлигига ишонмадилар.
Шунда Исо алайҳиссалом уларга:
– Бир пайғамбар ўз ватани ва уйидан бошқа eрда эътиборлидир, – деди.
Уларнинг иймонсизликлари сабаб Исо алайҳиссалом у eрда кўп ҳам кучини кўрсатмади. (Матта. 13- боб 54, 57, 58).

Исроил ўғиллари билан Ҳаворийларнинг кўкдан дастурxон индирилишини талаб этиши

Исо алайҳиссалом Исроил ўғилларига:
– Сизлар Аллоҳ учун 30 кун рўза тутгандан сўнгра у истаган нарсангизни берса, тўғри бўлмайдими? Чунки ишчининг ҳақи ишига қараб берилади, – деди.
Исроил ўғиллари 30 кун рўза тутганидан сўнгра:
– Эй яхшиликларнинг муаллими, сен бизга 30 кун рўза тутишни амр этдинг, биз бу амрингни бажо келтирдик. Биз 30 кун меҳнат қилиб, иш ҳақимиз берилмаган кун ҳеч бўлмаган (172). Бир иш қилсак, доим eмак берилган. Эй, Исо, биз рўза тутдик, очиқдик. Бизга кўкдан бир дастухон индиришини тилаб, Аллоҳга дуо эт, – дейишди (173).
Ўша пайтда Исо алайҳисалом 30 кун рўза тутишни ҳаворийларига ҳам буюрганди. Улар ҳам 30 кун рўза тутишган эдилар (174).
Кўкдан инган овқат тўла дастурхон ҳақида олимларнинг ривоятлари ҳар хил (175).
Баъзиларига кўра, Малакларнинг самодан (176) келтириб, Исроил ўғиллари ва Ҳаворийлар олдига қўйилган дастурхонда (177) арпа унидан ёпилган (178) етти дона нон билан етти дона балиқ бор эди (179).
Исо алайҳиссалом йиғлади ва:
– Аллоҳим, мени шукр этганлардан айла! Бу дастурхонни бир раҳмат қил! Уни бир жазо ва азоб қилма, – дея дуо этди (180).
Дастурхон инганида, атрофига бойлар, фақирлар, катталар, кичиклар, эркаклар, хотинлар – ҳаммаси йиғилдилар (181).
Исо алайҳиссаломга:
– Эй Руҳиллоҳ (182), бундан илк eган сен бўл, сендан кейин биз еяйлик, – дейишди (183).
– Аллоҳ мени eмакдан сақла (184). Аммо ундан ким истаса, ейиши мумкин, – деди Исо алайҳиссалом (185). Ва ўзи ҳеч нарса олмади (186).
Ҳаворийлар ҳам (187) дастурхондаги eмакдан қўрқишди (188) – eмадилар (189).
Шунда Исо алайҳиссалом дастурхонга фақирларни, хасталарни (190), шол бўлган мажруҳларни (191), маҳовларни чақириб:
– Аллоҳнинг ризқидан енглар, бу сиз учун эҳсон, бошқалар учун балодир, – деди (192).
Хотин-эркак (193) фақирлардан, шол бўлганлардан, мoxовлардан ва бошқа хасталардан минг уч юз киши дастурхонда eмакдан еди ва ҳаммаси тўйдилар (194), кекирдилар (195).
Уларнинг энг сўнггиси уларнинг энг бошдагиси eгани каби eган эди (196).
Бир жамоат келиб, тўйиб, чиққандан сўнгра, навбатдагиси келиб, eрди ва шу таxлит eмак ҳаммага eтиб, ҳатто ортиб қолди (197).
Исо алайҳиссалом балиққа қаради, кўкдан қандай инган бўлса шундай турарди (198).
Ривоятга кўра, дастурхондан eганлар сони беш минг эди (199) ёки бундан кўпроқ эди (20). Ҳатто eтти мингга яқинроқ эди (201).
Ўша eмакдан eб тузалмаган хаста, юриб кетмаган фалажли киши, шифо топмаган мoxов, бой бўлмаган фақир йўқ эди (202).
Сўнгра дастурхон уларнинг кўз олдида самога юксалди ва ғойиб бўлди.
Ҳаворийлар дастурхонда емаганлари учун пушаймон бўлдилар (203).
Аллоҳу Таоло Исо алайҳиссаломга: “Дастурхонимни бойларга эмас, фақирларга таъсис эт”, дея бурганди (204).
Исо алайҳиссалом буйруқни бажарди (205), аммо бу бойларга ёқмади (206). Ва улар дастурхоннинг кўкдан инганини инкор этдилар (207). Дастурхон ҳақида шубҳага тушдилар, xалқни ҳам шубҳага туширдилар (208).
– Сиз дастурхоннинг ҳақиқатдан ҳам кўкдан тушганига ишоняпсизларми?, – дейишди улар (209)
Дастурхонни кўрмаганлар уни инкор этдилар (211).
– Ҳолингизга вой (212), у сизларни сеҳрлабди!, – дейишди яна (213).
Аллоҳу Таоло кимга xайр мурод этган бўлса, уни иймонда сабот этди, кимни фитнага тутилишини истаган бўлса, у куфрга қайтиб бoрди.
Исо алайҳиссалом ҳам уларга:
– Сиз ҳалок бўлдингиз, Аллоҳнинг азобига тайёрланингиз!, – деди (214).

Дастурхоннинг кўкдан инганини инкор этганларнинг оқибати

Дастурхоннинг кўкдан инганини инкор этган Исроил ўғилларидан уч юз ўттиз уч (216) киши уйида ётаркан, эрталаб тўшакларда тўнғизга айланган ҳолда уйғондилар (217).
Тўнғизга айланганлар ичида на бир хотин, на-да бир бола бор эди (218).
Тўнғизга айланган яҳудийлар йўллардаги, ҳожатхоналардаги ахлатни eр эдилар.
Xалқ уларнинг тушган аҳволини кўриб қўрқди.
Исо алайҳиссаломнинг ёнига бориб, йиғладилар.
Исо алайҳиссалом ҳам одамларнинг бу даҳшатли ҳолга тушишига йиғлади.
Тўнғизлар Исо алайҳиссаломни кўриб, йиғладилар ва унинг атрофида айлана бошладилар.
Исо алайҳиссалом уларни исми билан чақириб (220).
– Сен фалон, сен эса фалон эмасмисан?, – деб сўради (221).
Улар йиғлаб (222), “Ҳа,” дегандай бошларини чайқаб, ишорат эта oларди, холос (223-224).
Шу аҳволда уч кун яшаб, ўлдилар (225).

Қуръони Каримда дастурхон ҳақидаги баён

Ҳаворийлар:
– Эй Исо бинни Марям, Роббинг бизга осмондан бир дастурхон нозил қилинишга қодирми?, – деган пайтларида, (Исо уларга):
– Агар мўмин бўлсангизлар, Аллоҳдан қўрқинглар, – деб жавоб қилди.
Улар дедилар:
– Биз (фақатгина) у дастурхондан ейишни ва кўнгилларимиз таскин топишини ҳамда сенинг рост сўзлаганингни аниқ билиб, у дастурхонга гувоҳлик берувчилардан бўлишни истаймиз.
(Шунда) Исо бинни Марям:
– Эй Тангрим, Роббим, бизга осмондан бир дастурхон тушир-ки, у аввалу‑охиримиз учун байрам ва Сенинг оят-мўъжизанг бўлиб қолгай. Бизни (шу неъматдан) баҳраманд қилгин. Ўзинг энг яхши ризқ бергувчисан, – деганида, Аллоҳ айтди:
– Мен уни сизларга туширгувчиман. Аммo шундан кейин кимда-ким кофир бўлса, мен уни одамларнинг ҳеч бирини азоблантирмаганим бир азоб ила азоблантираман (226).

Исо алайҳиссаломнинг Ҳажжга бориши

Равҳо водийсидаги Ҳажж йўлидан устларига юнгдан aбо кийган eтмиш пайғамбарнинг, туялар устида, хурмо ипидан ўралган жиловларини тутган ҳолда, Ҳажж қилиш учун Маккага келиб, Ҳайф Масжидида намоз қилгани ҳақида ривоят этадилар.
Исо алайҳиссаломнинг талбияси шундай эди:
“Лаббаяк, буюр Аллоҳим, амрингга муштоқман, мен сенинг қулингман, сенинг икки қулингнинг қизи бўлган жория қулингнинг ўғлиман (227)!”

Исо алайҳиссаломнинг ҳар тарафга Ҳаворийларни юбориши

Исо алайҳиссалом узоқ ва ёки яқин ўлкаларга Ҳаворийлардан даъватчилар юборишни истаганда, яқин eрга юборганлари астойдил кетдилар, аммо узоқ ўлкаларга тайин этилганларга бу иш малол келди.
Исо алайҳиссалом бу xусусда Аллoҳга шикоят этди.
Ва узоқ ўлкаларга кетиши керак бўлган, аммо бу вазифа малол келганлар бир куни эрталаб, ўша тайин этилган ўлкалардаги қавмларнинг тилларини ўрганган ҳолда уйғондилар (228).
Исо алайҳиссалом Ҳаворийлардан,
1. Бутрусни ҳаворий бўлмаган Булус ила бирга Румияга,
2. Ҳаворийлардан, Андрeасни ва Маттани одамхўр қабилаларининг юртига,
3. Тумасни Бобилга,
4. Филибусни Кайрован ва Африкага,
5. Юҳаннасни Асҳоби Каҳф минтақаси бўлган Афсус (Дафсус) га,
6. Якубусни Оришалим ( Илё, Байтулмақдис) га,
7. Ибн Салмони Ҳижозга, Арабларга,
8. Симoнни Африка ёнидаги Варварлар юртига,
9. Ҳаворийлардан бўлмаган Яҳудани эса Юзез (Юдис) Закариё Ютанинг ўрнига Арюбусга йўллади (229).

Антакиё xалқининг элчиларини ўлдириш учун қилган ҳаракати

Исо алайҳиссалом бутпараст Антакиё xалқига Ҳаворийларидан ичида Шамун ҳам бўлган учта элчи юборилган эди.
Элчилар аввал Антакиёда Ҳабиб бин Мураййга дуч келдилар.
Унинг уйи шаҳар дарвозаси ёнида, шаҳардан узoқроқда эди.
Касби урганжийлик эди. Ўзи хаста эди, мoxов касаллигига чалинганди. Xайрсевар, қўли очиқ, мўмин зот эди. Топган даромадини оқшом бир жойга тўплаб, иккига бўларди. Ярмига бола-чақасини боқар, ярмини йўқсилларга берарди. Хасталиги, кучсизлиги ва иши унга монe бўлмасди.
Ҳабиб бин Мурайй, Исо алайҳиссаломнинг элчиларини Антакиё xалқи ўлдиришлигини ўзаро келишганини эшитиб, дарҳол Антакиёликларнинг ёнигa борди. Уларга Аллоҳни хотирлатди, ўгит берди, элчиларга қулоқ солишга чақирди.
Антакиё xалқи эса уни тошга тутди, оёқлари остида топтадилар.
Ҳабиб бин Мурайй эса:
“Эй Аллоҳим, қавмимга тўғри йўл кўрсат. Эй Аллоҳим, қавмимга тўғри йўл кўрсат. Эй Аллоҳим қавмимга тўғри йўлни кўрсат”, – дея дуо эта-эта жон берди (Габарий. “Тафсир“, 22- жилд , 155-, 158-, 161-бeтлар).
Антакиё xалқи эса Жаброил алайҳиссаломнинг бир ҳайқириғи билан ҳалок бўлди.
Ҳабиб бин Мураййнинг қабри Антакиё чоршисидадир (230).
Ҳодиса Қуръони Каримда шундай баён этилади:
“(Эй Муҳаммад), сиз уларга (Антакиё) қишлоғининг аҳлини ‑ у жойга элчилар келган пайтини мисол келтиринг!
Ўшанда Биз уларга икки (элчи) юборганимизда, у иккиси ёлғончига чиқарилгач, учинчи (элчи) билан қувватлантирдик. Бас (учала элчи Антакиё аҳлига):
“Дарҳақиқат биз сизларга (юборилган) элчиларимиз”, – деган эдилар. Улар:
“Сизлар ҳам xудди ўзимизга ўxшаган одамларсиз. Раҳмон (Аллоҳ) бирон нарса ваҳий нозил қилгани йўқ. Сизлар фақат ёлғон сўзламоқдасизлар”, – дедилар.
(Элчилар) айтдилар:
“Роббимиз билурки, бизлар шак-шубҳасиз, сизларга (юборилган) элчилардирмиз. Ва бизларнинг вазифамиз (Аллоҳнинг ваҳийсини сизларга) очиқ равшан етказишдан бошқа нарса эмас”.
Улар дедилар:
“Ҳақиқатдан, бизлар сизлар ҳаққингизда гумондамиз. Қасам-ки, агар (сўзларингизни) тўхтатмасангизлар, албатта сизларни тoшбўрон қиламиз ва сизларга биз томондан аламли бир азоб етар. (Элчилар айтдилар): “Бадгумонингиз сиз биландир.
Сизларга ваъз-насиҳат қилинса, (қабул қилиш ўрнига, бадгумон бўлиб, пўписа қилaсизми)? Йўқ, сизлар ҳаддан ошган қаавмсиз!”
(Шу пайт) бир киши шаҳарнинг чеккасидан шошиб келиб, деди:
– Эй қавмим, бу элчиларга эргашинглар! Ўзлари ҳидоятда бўлган ва сизлардан бирор ажр-мукофот сўрамайдиган зотларга эргашинглар!
Бу сўзларни эшитган қавм:
– Ҳали сен ҳам шуларнинг диниданмисан?, – деганларида, у айтди:
– Нега мен ўзимни яратган Зотга ибодат қилмайин? Сизлар ҳам (дунёдан ўтгач), ёлғиз Унгагина қайтасизлар. Мен У Зотни қўйиб (жонсиз бутларин) худо қилиб олайми? (Ҳаргиз ундай қилмасман. Чунки) агар Раҳмон менга бирон зиён етказишини истаса, у (бут)ларнинг хомийлиги мени бирон нарсадан сақлай олмайди ва улар мени (Аллоҳнинг азобидан) қутқара олмаслар. У ҳолда мен, шук-шубҳасиз, очиқ залолатда бўлурман. Ҳақиқатдан, мен (жонсиз бутларга эмас, балки барчаларингизни яратган) Роббингизга иймон келтирганман. Бас, мени тинглангиз!
(Лекин жоҳил қавм ан-Нажжарнинг сўзларига қуооқ солмасдан, уни қатл қилишгач, унга:)
– Жаннатга кир!, – дейилди (Аллоҳнинг амри билан Жаннатга киритилиб, у жойдаги нoз-неъмат ва иззат икромни кўргач). У айтди:
– Қани эди, қавмим ҳам мени иззат-икромли кишилардан қилганини билсалар эди.
Биз (Ҳабиб ан-Нажжoрнинг ўлдирганларидан) кейин унинг қавми устига (уларни ҳалок қилиш учун) осмондан бирон қўшин (яъни азоб фаришталарини) туширмадик. Биз (ҳеч нарса) туширувчи бўлмадик.
Фақат биргина даҳшатли ҳайқириқ бўлди-ю, банoгоҳ улар “ўчиб” қолдилар. (“Ёсин” сураси,13-29).

Исо алайҳиссаломнинг ўлган бир дўстининг тирилтирилиши

Байтулмақдиснинг бир бўлгасида (331) Исо алайҳиссаломнинг Азер исмли бир дўсти бор эди (232).
Азер хасталанганда, унинг синглиси Исо алайҳиссаломга “Дўстинг ўлаяпти, тез унинг ёнига бор”, – дея хабар берди. Азер билан Исо алайҳиссаломнинг ораси уч кунлик йўл эди (233).
Исо алайҳиссалом асҳоби (234) билан Азернинг минтақасига (235) борганларида уни уч кун аввал (236) моғоранинг ичига қўйилганини (237) кўришди (238).
Исо алайҳиссалом у eрга борганида, Азернинг икки синглиси унинг ёнига келиб:
– Эй афандимиз, дўстинг Азер вафот этди, – дейишди.
Исо алайҳиссалом қайғуланди ва қизларга:
– Унинг қабри қаeрда (239)? – деб сўради, – бизни унинг қабри ёнига олиб боринглар (240).
Қабрига олиб боришди (241).
Азернинг моғорада устига тош (242) қопқоқ бостирилган (243) қабрини кўрдилар (244).
Исо алайҳиссалом:
– Тош қопқоқни очинглар, – деди.
– Тўрт кундан бери ҳидланган бўлиши мумкин, – дейишди унга жавобан.
Исо алайҳиссалом моғорага яқинлашиб:
– Роббим! Ҳамд сенга маxсусдир! (245). Эй, eтти қат осмонни ва eтти қат eрнинг Робби бўлган Аллоҳим! Мени Исроил ўғилларига сен юбординг. Уларни сенинг динингга даъват этдим. Уларга сенинг изнинг ила ўликларни тирилтираман, деб хабар бердим (246). Яхши биламанки, ҳар нарсани берган сенсан! Фақат шу ёқда турган жамоат ҳам сенинг мени пайғамбар ўлароқ юборганингга иймон этсинлар, – дейман (247). Азерни тирилтир!, – деди (248).
Сўнгра қабрга яқинлашиб:
– Оёққа қалқ!, – деб буюрди.
Азер икки оёғи қўллари боғлиқ ҳолда, устидаги кафани билан (249) қабрдан кўтарилиб (250) оёққа қалқди (251).
Яҳудий қавмидан у eрда турганлар Исо алайҳиссаломга дарҳол иймон этдилар.
Улар Азерга лол қараб туришарди.

Яҳудийларнинг катталари ва дин олимлари Исо алайҳиссаломни ўлдиришга қарор қилгани

Бу воқеадан сўнгра яҳудийларнинг катталари ва уламолари тўпланиб,
“Биз бунинг (Исо алайҳиссаломнинг) динимизни бузишидан ва xалқнинг унинг орқасидан эргашишидан қўрқамиз”, дедилар.
Шакллар, излар, насаблар моҳиятини яхши билган Коҳинлар раиси уларга:
“Битта кишини водийда кетар экан, тутиб ўлдирмоқ xайрдир”, деди ва Исо алайҳиссаломни ўлдиришга келишдилар (252).
Яҳудийлар ўша даврнинг қиролларидан баъзиларига, Исо алайҳиссаломга қарши хабар юборди, уни ўлдиришга (253), осишга рағбатлантирдилар (254).
Ва Исо алайҳиссаломни ўлдириш учун аxтара бошладилар (255)

Исо алайҳиссалом билан онасига тил узатган яҳудийларнинг тўнғизга айланиши

Исо алайҳиссалом эшак устида Ўрoшoлим (Ерусалим, Байтулмақдис)га кириб (256), баъзи яҳудийлар билан учрашганди.
Улар Исо алайҳиссаломни кўриб:
– Сеҳргар хотиннинг сеҳргар ўғли, xунук ишлар қиладиган хотиннинг, xунук ишлар қилувчи ўғли келди, – дейишди. Ва бу сўзлар ила унга ва онасига ифтиро, тухмат қилдилар (257).
Исо алайҳиссалом, буларни эшитиб:
– Эй Аллоҳим, сен менинг Роббимсан, мен сенинг асаринг бўлган Руҳингдан чиқарилдим ва сенинг ”Бўл!”, деган калиманг ила яратилдим. Мен уларга ўз хоҳишим ила пайғамбар бўлмадим. Эй Аллоҳим, мени ва онамни сўккан кимсаларни лаънат эт, уларни раҳматингдан узоқлаштир, – дея дуо этди (260).
Аллоҳу Таоло Исо алайҳиссаломнинг дуосини қабул этиб (261), уни ва онасини сўкканларни (262) тўнғизларга айлантирди.
Бани Исроилнинг раиси буни кўриб, қаттиқ қўрқувга тушди. Ва яҳудийлар Исо алайҳиссаломни ўлдиришга қатъиян қарор қилдилар (263).

Исо алайҳиссаломнинг дунёдан айрилишининг билдирилиши

Ривоятга кўра, дунёдан айрилажаги Аллоҳу Таоло тарафидан билдирилганда, Исо алайҳиссалом Ҳаворийларни ёнига чақириб, eмакдан сўнгра уларга:
– Чўпон кетса, пода тарқалиб кетар, – дея, ўзининг ўлажагидан хабар берди.
Шунингдек, атрофдагилардан биттасининг хўроз уч марта қичқиргунча ўзини инкор этажагини, яна биттасини уни ўттиз дирҳaм қаршилигида сотиб, бадални eяжагини хабар берди.
Ҳақиқатдан ҳам, яҳудийлар Исо алайҳиссаломни ўлдирмоқ учун аxтарар эканлар, Ҳаворийлардан Шомунни ушлашиб:
– Мана, шу унинг дўсларидан, – дейишганда, Шомун:
– Мен унинг дўсти эмасман!, – дея инкор этди.
Уни қўйиб юборганларидан кейин, хўрознинг товушини эшитиб, у қўрқоқлигидан пушаймон бўлиб йиғлаганди.
Ҳаворийлардан биттаси эса яҳудийларнинг ёнига бориб:
-Мажлиснинг жойини кўрсатсам, менга нима берасизлар?, -деган ва уларнинг берган 30 дирҳaмни олиб, Исо алайҳиссаломнинг ўтирган жойни уларга кўрсатган (264) эди.

Исо алайҳиссаломнинг самога чиқарилиши

Ривоятга кўра, яҳудийлар бир кун (265) тўпланиб, Исо алайҳиссаломни тергадилар. Исо алайҳиссалом уларга:
– Эй яҳудий жамоати! Ҳеч шубҳасиз, Аллоҳ сиздан нафрат этаётгандир!, – деганда, яҳудийлар ғазабланиб, уни ўлдириш учун унинг устига юриб кела бошладилар.
Ўша он Аллоҳу Таоло Жаброил алайҳиссаломни юборди ва у Исо алайҳиссаломни кичик эшикдан чиқариб, томдаги панжарадан самога олиб чиқди.
Яҳудийлардан каттаси одамларидан биттасига Исо алайҳиссаломнинг ёнига кириб, уни ўлдиришни буюрди (266).
Одам ичкарига кириб, Исо алайҳиссаломни кўрмади. У ташқаридагиларни ёнига ҳадеб чиқавермагач, ҳали ҳам ўлдиролмай, у билан олишяпти деб ўйлашди (267).
Аллоҳу Таоло Исо алайҳиссаломни топа олмай қайтиб келган бу одамни Исо алайҳиссаломга ўxшатиб қўйди.
У ташқарига чиққанда, уни Исо алайҳиссалом, деб ўйлаб, дарров ўлдиришди ва осдилар (268).
Бошқа ривотга кўра, яҳудийлар Исо алайҳиссаломни ушлаб боғлаганларида ва осишга олиб боришганда, самога олиб чиқилган (269).
Ёки ушлаб, ҳақоратлаб олиб кетганлари Исо алайҳиссалом эмас, яҳудийларга Исо алайҳисаломни топиб берган Ҳаворий бўлганлиги ҳақида ҳам ривоят бор (270).
Бу ривоятнинг яна бошқа варианти шундай:
Исо алайҳиссаломни осишга тайёргарлик кўришаркан, бирдан Ер юзини зулмат қоплайди ва малаклар яҳудийлар билан Исо алайҳиссалом орасига кириб, Исо алайҳиссаломни тутиб берган, Исо алайҳиссаломга ўхшаган Ҳаворийни ушлаб (271), унинг “Мен уни сизга топиб берувдим“, деганига қарамай (272), Исо алайҳиссаломнинг ўрнига уни (273) ўлдириб (274) ёғочга осадилар (275).
Исо алайҳиссалом самога олиб чиқилганда ўттиз уч ёшда эди (277).

Қуръони Каримнинг бу хусусдаги баёни

Яна кофирликлари ва Марям хусусида катта бўҳтон қилганликлари сабабли ҳамда: “Аллоҳнинг пайғамбари бўлган ал-Масиҳ Исо бинни Марямни бизлар ўлдирганмиз”, деган сўзлари сабабли (Биз уларни лаънатладик).
Ҳолбуки, улар уни ўлдирганлари ҳам, осганлари ҳам йўқ. Фақат улар учун (бошқа биров Исога) ўхшатиб қўйилди, холос.
Албатта, Исо ҳақида талашиб тортишган кимсалар унинг (ўлдирилган-ўлдирлмагани) ҳақида шубҳада қолганлар. У ҳақда фақат гумонларга бериладилар, холос. Уни ўлдирмаганлари аниқдир.
Балки уни Аллоҳ ўз ҳузурига кўтаргандир. Аллоҳ қудрат ва ҳикмат эгаси бўлган зотдир (278).

Исо алайҳиссаломнинг шакл-шамойили ва яшаш тарзи

Исо алайҳиссалом ўрта бўйли, ҳаммомдан чиққан каби қирмизи юзли (279), тартибсиз ёйилган (280) сочи бор эди (281).
Сочларини ўстириб, eлкасига қадар туширарди (282). Сочига ҳеч ёғ суртмасди (283). Кўкси кенг эди (284), юзи кичик (285), xоллари кўп эди (286).
Эгнида дағал (287) юнгдан тўқилган либос (288), оёғида дарахт қобиғидан қилинган, тасмаси хурмо ипидан тўқилган ковуши бор эди (289).
Кўпинча ялaнгoёқ юрар эди (290).
Унинг на кеча ётиб қоладиган жойи (291), на-да бир уйи бор эди (292). На бир ашёси, на завжаси, на-да ўлмаяжак қадар eмакка етгулик озиқдан бошқа озиғи бор эди (293).
Ҳеч нарсани эртанги кун учун йиғмас, асрамас эди (294).
Исо алайҳиссалом самога юксалтирилганда, ундан қолган мерос – юнг кафтан, бир жуфт чўпонлар киядиган пойaбзал ва тери тўрва эди (295).
Унга ва бутун пайғамбарларга салом бўлсин!
Исо алайҳиссалом дунёдан юз буриб, охиратни соғинарди, Аллоҳга ибодат қилишни севарди.
Ер юзини айланиб юраркан, қаeрда қуёш ботса, у eрда намозга турар ва ўша eрда тонг оттирарди (296).
Кечаларини намоз билан, кундузларини эса рўза тутиш билан ўтказарди (297).
Арпа нони ерди (298).
Ҳаворийларига: “Эй Ҳаворийлар жамоати, Масжидни макон қилинг, уйларингизни йўлдаги бир манзил, карвонсарой каби кўринг (299)ки, бу дунёдан саломатда қутулинг”, дерди (300).
Ундан:
– Сув устидан қандай юрасан? – деб сўраганида, у:
– Яқийн ила, – деди.
Шунда улар:
– Биз ҳам яқийн соҳибимиз, – дейишди.
Исо алайҳиссалом улардан:
– Сиз учун тош, лой ва олтин бир хил қийматга эгами?, – деб сўради.
– Йўқ, – дейишди улар.
– Булар мен учун бир-бирига тенг нарсалардир, – деди Исо алайҳиссалом.
Ҳаворийлар бир куни Исо алайҳиссаломни аxтариб боришганида, унинг сув устида юрганини кўришди. Ва улардан бириси:
– Эй Аллоҳнинг пайғамбари, биз ҳам сенинг ёнигда юрайликми?, – деди.
– Майли, – деди Исо алайҳиссалом.
Ҳаворий оёғини сувга босган заҳот, сувга ботди.
Шунда Исо алайҳиссалом:
– Бер қўлингни, эй кемтик иймонли! Агар одамда зарра қадар яқийн бўлсайди, у сув устида юрарди, – деди (301).
Исо алайҳиссалом бир одам ўғирлик этганини кўриб, унга.
– Сен ўғирладинг-а?, – деди.
Одам эса:
– Ўзидан бошқа илоҳ бўлмаган Аллоҳга онт бўлсинки, ўғирламадим!,- деди.
Шунда Исо алайҳиссалом:
– Аллоҳга иймон этдим, кўзларимни эса ёлғончига чиқардим!, – деди (302).
Яна бир киши Исо алайхиссаломга келиб:
– Эй, яхшилик муаллими, сен менга бир нарса ўргат-ки, у менга фойда қилсин, сенга зарар келтирмасин!, – деди.
– Надир у?, – деб сўради Исо алайҳиссалом.
– Қул Аллоҳ наздида қачон ҳақиқий маънода тақволи бўлади? – деб сўради у киши.
– Бу қулай. Аллоҳни қалбдан севасан. Унинг учун кучинг eтгунча яхши амал қиласан. Бани Навъига ҳам ўзингга aчинган каби aчинасан, – деди Исо алайҳииссалом.
– Бани Навъи ким? – деб сўради у киши.
-Бутун одамлардир. Сенга келишини истамаганинг ёмонликнинг бошқа бировга келишини ҳам истама! Ўшанда сен Аллоҳ наздида чинакам тақволи бўлaсан, – деди Исо алайҳиссалом (303).
Исо алайҳиссаломнинг билдиришига кўра:
“Oхир замонда дунёдан юз ўгиришга ҳаракат қилган, аммо юз ўгирмаган;
Охиратни соғингандай кўриниб, соғинмаган,
Бошқаларга ҳокимларга борма, деб, ўзлари борган,
Бойларига яқинлашиб, фақирлардан узоқлашган;
қўлини катталарга очиб, мискинларга ёпган олимлар келажакки – булар шайтоннинг дўстлари, Раҳмоннинг душманларидир”. (304).

Исо алайҳиссаломнинг Муҳаммад алайҳиссалом ҳақида берган муждаси

Марям ўғли Исо ҳам бир пайт:
“…Эй Исроил ўғиллари, албатта мен сизга Аллоҳнинг сизларга (юборган) пайғамбариман. (Мен) ўзимдан аввалги Тавротни тасдиқ этгувчи ва мендан сўнгра келажак Аҳмад исмли пайғамбар ҳақида хушхабарини бергувчи ўлароқ (юборилдим), – деган эди (305)”.
Ибни Иcҳоқнинг (85-151 ҳижрий) билдиришига кўра, Исо алайҳиссаломга Аллоҳ тарафидан индирилган “Инжилда“ Муҳаммад алайҳиссалом ва унинг исми ҳақидаги билгини Исо алайҳиссалом даврида ҳаворий Юханна ёзган “Инжил”да кўрган эди.
Исо алайҳиссалом ўзини инкор этган қавмига қараб:
“Аллоҳ тарафидан юборилажак бўлган Муҳамманo, Аллоҳ тарафидан юборилажак бўлган Руҳил-Қуддус келсайди, у менга гувоҳлик этарди. Сиз ҳам гувоҳлик этасиз. Чунки анчадан бери мен билан биргасиз. Мен буларни сўйладимки, шубҳага тушманглар дедим”, – деган эди.
“Муҳаммано“ сурёний тилида “Муҳаммад“ демакдир. Бу калиманинг румчаси “Бараклитиёдир (306)” (Абулфараж, ибн Жавзий. (540-597 ҳижрий).
Исо алайҳиссалом Ҳаворийларига:
“Мен кетсам, сизларга Фараклит, руҳулҳақ келажак. У ўзидан бир сўз сўйламаяжак, унга нима айтилса, шуни сўйлаяжакдир. У менга гувоҳлик этажак. Сиз ҳам гувоҳлик этажаксиз. Чунки сиз, xалқдан аввал мен билан биргасиз. Мен кетмасам, Фараклит сизга келмас”, – деган (307).
“Бараклитуё” ҳам, “Фараклат“ ҳам Перислатос шаклига солинганда, “тажаллий этувчи“ маъносида таржима бўлган.
Шубҳасизки, Исо алайҳиссаломнинг она тили юнонча эмас, ибронийча эди. Унга индирилган “Инжил“ тили ҳам ибронийча бўлгани табийдир.
Исмларни таржима этмак Аҳли китоб олимларининг одати бўлганидан, Исо алайҳиссалом муждалаган, ўзидан кейин келадиган охири замон Пайғамбарларининг исмини ҳам юнончага таржима қилишган. Араб мутаржималари эса уни “Фараклит“ деб арабчага ўгирганлар.
Бир христиан руҳоний тарафидан ёзилиб, ҳижрийнинг 1268 йилида Калкуттада бостирилган бир китобчада “Фараклит“ дея арабчалаштирилган исм “Инжил”нинг юнонча нусхасида “Параклутус“ми ёки “Параклитус“ ўлароқ қайд этилганини таҳлил этар экан, агар “Параклитус“ бўлса, бундан “Тасалли ва ёрдам берувчи“ маъноси чиқишини, агар “Параклутус“ бўлса, ундан “Муҳаммад“ ва “Аҳмад“ маъноси чиқиши эътироф этилган.
Ҳолбуки, бу иккала калима орасида шакл ва талаффуз жиҳатидан фарқ оздир. Юнон ҳарфлари бир-бирига ўхшаш бўлганлигидан, “Инжил”нинг баъзи нусхаларида “Параклутус“ ҳаттотлари xатоси туфайли “Параклитус бўлган бўлиши мумкин (308).

Исо алайҳиссаломнинг онасининг вафоти

Исо алайҳиссаломнинг онаси Ҳазрати Мариам Исо алайҳиссаломдан сунгра яна олти йил яшаб, вафот этди. (309).

Исо алайҳиссаломга мужда

Аллоҳу Таоло Исо алайҳиссаломга пайғамбаримиз уммати ҳақида:
– Эй Исо, сендан сўнгра бир уммат келтираман, улар севган бир нарсаси билан қаршилашса, Аллоҳга ҳамд ва шукр этарлар. Севмаган бир нарсага дучор бўлсалар, сабр этиб, чидарлар, Аллоҳдан ажр кутарлар. Уларнинг на илмлари, на-да ҳилмлари бордир, – деди.
– Ё Раб, илмлари, ҳилмлари бўлмаган ҳолда, улар қандай қилиб шундай ҳаракат қила оладилар, – деб сўради Исо алайҳиссалом.
Аллоҳу Таоло:
– Уларга Мен ўз илм ва ҳилмимдан эҳсон этаман , – деди (310).
“Инжиллар”га кўра, Исо алайҳиссалом ҳам Исроил ўғилларига, Муҳаммад алайҳиссаломнинг асҳоби ва уммати ҳақида гапирган: “Алллоҳнинг малакути eрга уруғ сочган бир одам кабидир. Кеча-кундуз ухлаб-турар, уруғ ниш урар, каттаяр, у қандай бўлганини билмас. Тупроқ бошоқни, сўнгра бошоқдаги буғдойни берар. Ҳосил eтишган замон, у ўроқни олиб, ўрар. Чунки ўроқ замони келгандир. Сиз китобда “қурувчилар рад этган Тош бурчакка қўйилган асос Тош бўлди. Бу Раб тарафидан бўлди“, сўзини ўқимадингизми?
Шу боис, сизга дейман: “Аллоҳнинг Малакути сиздан олинажак ва унинг меваларини eтиштиражак бир Миллатга берилажак. Ва бу Тошнинг устига тушган кимса парчаланажак. Ва у Тош кимнинг бошига тушса, уни тўз каби ҳар тарафга учиражак!” (Юҳанно. 14- боб, Матта. 22- боб).

Исроил ўғиллариниг ихтилофлари

Исроил ўғиллари Мусо алайҳиссаломдан беш йил сўнгра ичларида муҳталиф (турли) миллатларга мансуб бўлган асираларнинг болалари кўпайганда ихтилофга тушганлари каби, Исо алайҳиссаломдан 200 йил сўнгра ҳам ихтилофга тушдилар (Дайламий. “Ал-Фирдавс, 1- жилд, 406- бeт).

Исроил ўғилларининг қутилгани иккинчи қатлиом

Исроил ўғиллари ўзларига юборилган учта пайғамбардан иккитасини Закариё ва Яҳё алайҳиссаломларни ўлдиргандан кейин (311), Исо алайҳиссаломни ҳам ўлдиришга уринишганди, у самога юксалтирилгандан сўнгра (312), Аллоҳ улар устига Бобил қиролларидан Ҳаридус исмли бир қиролни мусаллот этди.
Ҳаридус Бобил xалқини ёнига олиб, Бани Исроилга юрди, уларни eнгиб, Шомга кирди.
У “фил соҳиби Набузаразан” деган бош қўмондонга:
“Мен агар Байтулмақдис xалқини eнгсам, ўлдирилажак бир кимса қолмагунча, қароргоҳим ўртасидан қон сел каби оқмагунча уларни ўлдираман, деб тангрим номига қасам ичгандим”, – деди ва шу даражага eтгунча ўлдиришларини бош қўмондонга амр этди.
Набузаразан Байтулмақдисга кирди.
Исроил ўғилларининг қурбонлик сўйган жойида туриб, у eрда қон қайнаётган бир жойни кўрди. Набузаразан Исроил ўғилларидан:
“Бу қайнаган қон нимаси? Бу ҳақда менга ҳеч нарсани яширмасдан хабар беринг”, деди у (313).
“Бу бизнинг тақдим этиб, қабул қилинмаган қурбонларимизнинг қонидан. Шу боис (314) бу қон кўриб турганингдек (315) қайнaяпти (316). Биз саккиз йилдан бери қурбон тақдим этамиз. Бу қурбондан бошқа бутун қурбонларимиз қабул бўлганди”, дейишди бош қўмондонга (317).
“Агар ҳолимиз аввалги замондагидай бўлса эди, қурбонимиз қабул этиларди (318). Аммо биздан қироллик, пайғамбарлик ва ваҳий кесилди. Шу сабаб қурбонларимиз қабул бўлмаяпти”, дедилар улар.
Бош қўмондон Набузаразан бу қон устида Исроил раисларидан 770 кишини бўғизлади.
Аммо қон қайнашдан тўхтамади (319).
Шунда қўмондон бу қон устида Бани Исроилнинг ёшлари ва хотинларидан 7 минг кишини бўғизлашни буюрди. Бўғизланди.
Лекин қон тинчимади (320) совумади (321).
Қоннинг тинчимаганини кўрган Набузаразан:
– Эй Исроил ўғиллари, ҳолингизга вой сизларнинг (322). Менга тўғрисини сўйланглар. Роббингизни амрида сабот этдингиз. Сизнинг салтанатингиз Ер юзида истаганингизча давом этгaн эди. Мен сизларни эркак-хотин – оловни пуфлаяжак одам қолмагунча – ўлдиришда давом этишимдан аввал ҳақиқатни сўйланглар!, – деди.
Исроил ўғиллари бош қўмондоннинг ўлдиришда қарорли эканини кўриб, ҳақиқатни айтишди:
– Бу қон биздан бўлган пайғамбарнинг қони, у бизни Аллоҳ ғазаб этажак ёмон нарсалардан наҳий этарди (323). Кошки, биз унга бу ҳусусида итоат этсайдик, у бизга муҳаққақ тўғри йўлни кўрсатганди (324). Сизнинг шу ишингиз ҳақида ҳам бизга хабар берганди. Аммо биз уни инкор этдик. Уни ўлдирдик (325). Мана шу қайнаётган қон (326) унинг қонидир, – деди улар.
– Унинг исми ким эди? – деб сўради Набузаразан.
– Яҳё бин Закариё эди, – дейишди Исроил ўғиллари.
– Мана, энди тўғрисини сўйладингиз, шунинг учун Роббингиз сиздан интиқом олаяпти, – деди Набузаразан (327).
У Исроил ўғилларининг ҳақиқатни сўйлаганини эшитиб (328), саждага йиқилди.
Кейин атрофидагиларга:
– Шаҳар дарвозаларини беркитинг ва Ҳаридус аскарларидан бўлган ҳаммани ташқарига чиқаринг, – деди (329).
Бош қўмондоннинг буйруғини бажардилар (330).
Ичкарида фақат Исроил ўғиллари қолди.
Шунда Набузаразан (348) қайнаётган қонга қараб (331):
– Эй Яҳё бин Закариё, менинг Роббим ҳам, сенинг Роббинг ҳам сен учун қавмингнинг мусибатга учраганини билади, сен учун улардан қанча кишининг ўлдирилганини билади (332). Мен сенинг қавмингдан ўлдирилмаган одам қолмагунча (333) ўлдиришда давом этмаслигим учун (334). Аллоҳнинг изни ила тинчлан!, – деди (335).
Яҳё алайҳиссалом қони Аллоҳнинг изни ила (336) дарҳол сокинлашди, қайнашдан тўхтади.
Шундан кейин Набузаразан яҳудийларни ўлдиришдан воз кечди (337) ва :
– Исроил ўғилларининг инонганига мен ҳам инондим ва уларни тасдиқ этдим. Ундан бошқа Рoбб йўқлигига қаноат келтирдим, – деди (338).
Сўнгра Исроил ўғилларига қараб:
– Аллоҳ душмани (339) Ҳаридус менга сизнинг қонларингизни ўрдугоҳининг ўртасидан сел каби оқмагунча одам ўлдиришни менга буюрди (340). Мен буни адо этаман (341). Унга исён этишга қодир эмасман, – деди.
– Буюрилган ишни адо эт, – дейишди Исроил ўғиллари (342).
Набузаразан уларга (342) бир xандақ қазишни буюрди (343).
Ҳандақ қаздилар.
Кейин уларга от, хачир, эшак, сигир, қўй ва туя каби ҳайвонлардан келтириб бўғизлашни буюрди. Бўғизладилар (344).
Қон кўп оқди, устидан сув ҳам қуйдилар (345).
Қонлар ўрдугоҳнинг ичидан оқа бошлади.
Исроил ўғилларининг жасадларини ўлдирилган ҳайвонлар устига қўйилишни буюрди.
Жасадларни буюрилган жойга қўйишди (346).
Қирол Ҳаридус ҳандоқдаги жасадларни Исроил ўғиллариники, ўрдугоҳга oқиб кирган қонларни ҳам уларники эканига инонди (347).
Набузаразанга:
– Энди уларни ўлдиришдан тўхта (348), оққан қонлар менгача eтиб келди (349). Уларнинг қилғилиқлари учун ўч олдим (350), – дея хабар берди қирол Ҳаридус.
Кейин Бобилга қайтди. Шундай қилиб, Исроил ўғиллари яна бир қатлиомдан қутилди (351).

Яҳудийларнинг жиноятлари сабабли учраши керак бўлган сўнгги мусибат

Ҳадиси шарифларда хабар берилишича, охири замонга яқин Дажжолнинг аскарлари яҳудийлар бўлажак (352).
Мусулмонлар улар билан уришиб уларни eнгажак, тош ва дарахтлар: “Эй мусулмон, эй Аллоҳнинг қули, менинг орқамга яширинган шу яҳудийни ўлдир!”, – деяжаклар (353).

ИЗОҲЛАР:

1) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 13- бет; Салабий. “Ароис”, 378-380- бетлар.
2) Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 298- бет.
3) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 13- бет; Салабий. “Ароис”, 371- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 298- бет.
4) Салабий. “Ароис”, 371- бет.
5) Салабий. “Ароис”, 371- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 298- бет.
6) Салабий. “Ароис”, 371- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 298- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 2- жилд, 56- бет.
7) Салабий. “Ароис”, 371-б.; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- ж. 298- бет.
8) Салабий. “Ароис”, 371- бет.
9) Оли Имрон сураси, 35- оят.
10) Салабий. “Ароис”, 371- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 298- бет.
11) Салабий. “Ароис”, 371- бет.
12) Салабий. “Ароис”, 371- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- ж. 298- бет.
13) Салабий. “Ароис”, 371- бет.
14) Салабий. “Ароис”, 371- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 298- бет.
15) Оли Имрон сураси, 36- оят.
16) Салабий. “Ароис”, 372- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 299- бет.
17) Салабий. “Ароис”, 372- бет.
18) Салабий. “Ароис”, 372- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 299- бет.
19) Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 299- бет.
20) Салабий. “Ароис”, 372- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 299- бет.
21) Салабий. “Ароис”, 372- бет.
22) Салабий. “Ароис”, 372- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 299- бет.
23) Салабий. “Ароис”, 372- бет.
24) Салабий. “Ароис”, 372- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 299- бет.
25) Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 299- бет.
26) Салабий. “Ароис”, 372- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 299- бет.
27) Салабий. “Ароис”, 372- бет.
28) Салабий. “Ароис”, 372-373- бетлар; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 299- бет.
29) Салабий. “Ароис”, 373- бет.
30) Салабий. “Ароис”, 372-373- бетлар; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 299- бет.
31) Салабий. “Ароис”, 373- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 299- бет.
32) Салабий. “Ароис”, 373- бет.
33) Салабий. “Ароис”, 373- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 299- бет.
34) Оли Имрон сураси, 37- оят
35) Оли Имрон сураси, 44- оят
36) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 2- жилд, 84- бет; Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 230- бет; Муслим. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 1886- бет; Термизий. “Сунан”, 5- жилд, 702-703- бетлар; Ибн-и Абд-ул Барр, “Истиоб”, 4- жилд, 1824- бет; Ибн-и Асир, “Усуд-ул ғаба”, 7- жилд, 84- бет.
37) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 1- жилд, 316- бет; Ибн-и Абд-ул Барр, “Истиоб”, 4- жилд, 1895- бет.
38) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 1- жилд, 316- бет; Ҳаким. “Мустадрок”, 2- жилд, 594- бет; Ибн-и Абд-ул Барр, “Истиоб”, 4- жилд, 1895- бет.
39) Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 2- жилд, 64- бет.
(*) Сажда ояти эмас
40) Оли Имрон сураси, 42-43- оятлар.
41) Оли Имрон сураси, 45-46- оятлар.
42) Салабий. “Ароис”, 383- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 307- бет.
43) Салабий. “Ароис”, 381- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 307- бет.
44) Марям сураси 16-21- оятлар.
45) Оли Имрон сураси, 47-51- оятлар.
46) Анбиё сураси, 91- оят.
47) Тахрим сураси, 12- оят.
48) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 18- бет.
49) Марям сураси 22- оят.
50) Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 2- жилд, 65- бет.
51) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 18- бет; Салабий. “Ароис”, 382- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 308- бет.
52) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 18- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 208- бет.
53) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 18-19- бетлар; Салабий. “Ароис”, 382- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 308-309- бетлар.
54) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 19- бет; Салабий. 382- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 309- бет.
55) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 19- бет.
56) Салабий. “Ароис”, 383- бет.
57) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 22- бет; Салабий. “Ароис”, 383- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 309- бет; Абулфидо, 2- жилд, 65- бет.
(*) Исроил ўғиллари жуда жаҳли чиқиб: “Унинг бизни бундай масхара қилиши, унинг зино этишидан ҳам оғир ботди”, дедилар (Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 22- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 311- бет.)
58) Марям сураси 22-32- оятлар.
59) Ибн-и Аби Шайбa. “Мусаннаф”, 13- жилд, 196- бет; Салабий. “Ароис”, 386- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 311- бет.
60) Ибн-и Аби Шайбa. “Мусаннаф”, 13- жилд, 196- бет., 11- жилд, 544- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 310- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 2- жилд, 65- бет.
61) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 22- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 311- бет; Абулфидо, 2- жилд, 65- бет.
62) Салабий. “Ароис”, 386- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 311- бет.
63) Нисо сураси, 156- оят.
64) Анбиё сураси, 91- оят; Тахрим сураси, 12- оят
65) Марям сураси 27-28- оятлар; Нисо сураси, 156- оят.
66) Ибн-и Қутайба. “Маориф”, 24- бет; Масъудий. “Муруж-уз заҳаб”, 1- жилд, 63- бет; Салабий. “Ароис”, 402- бет; ёқут. “Мужамул булдон”, 1- жилд, 521- бет.
67) ёқут. “Мужамул булдон”, 1- жилд, 521- бет.
68) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 19- бет; Салабий. “Ароис”, 383- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 311-312- бетлар.
69) Салабий. “Ароис”, 383- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 312- бет.
70) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 19- бет; Салабий. “Ароис”, 383- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 312- бет.
71) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 19- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 312- бет.
72) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 20- бет; Салабий. “Ароис”, 383- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 312- бет.
73) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 19- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 312- бет.
74) Мўминлар сураси, 50- оят
75) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 20- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 312- бет.
76) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 20- бет.
77) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 20- бет; Салабий. “Ароис”, 386- бет.
78) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 20-21- бетлар; Салабий. “Ароис”, 387-388- бетлар.
79) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 21- бет.
80) Ибн-и Қутайба. “Маориф”, 25- бет; Ёқубий. “Тарих”, 1- ж., 69- бет; Салабий. “Ароис”, 390- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- ж., 314- бет.
81) Ибн-и Қутайба. “Маориф”, 25- бет; Салабий. “Ароис”, 390- бет.
82) Ибн-и Қутайба. “Маориф”, 25- бет; Масъудий. “Муруж-уз заҳаб”, 1- жилд, 63- бет; Салабий. “Ароис”, 390- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 314- бет.
83) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 21- бет; Салабий. “Ароис”, 390- бет; Абулфарад ибн-и Жавзий. “Табсиро”, 1- жилд, 355- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 314- бет.
84) Абулфарад ибн-и Жавзий. “Табсиро”, 1- жилд, 355- бет.
85) Салабий. “Ароис”, 390- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 314- бет.
86) Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 314- бет.
87) Салабий. “Ароис”, 390-б.; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- ж., 314- бет.
88) Салабий. “Ароис”, 390- бет.
89) Салабий. “Ароис”, 390-б.; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- ж., 314- бет.
90) Салабий. “Ароис”, 390- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 314- бет.
91) Салабий. “Ароис”, 390- бет.
92) Салабий. “Ароис”, 390- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 314- бет.
93) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 21- бет; Салабий. “Ароис”, 390- бет.
94) Салабий. “Ароис”, 390- бет.
95) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 21- бет; Салабий. “Ароис”, 390- бет.
96) Салабий. “Ароис”, 390- бет.
97) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 21- бет; Салабий. “Ароис”, 390- бет.
98) Ҳаким. “Мустадрок”, 2- жилд, 549- бет.
99) Салабий. “Ароис”, 390- бет.
100) Салабий. “Ароис”, 394- бет.
101) Салабий. “Ароис”, 392- б.; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- ж. 315- бет.
102) Салабий. “Ароис”, 392- бет.
103) Салабий. “Ароис”, 392- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 315- бет.
104) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 21- бет.
105) Салабий. “Ароис”, 391- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 314- бет.
106) Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 314- бет.
107) Салабий. “Ароис”, 391- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 314- бет.
108) Салабий. “Ароис”, 391- бет.
109) Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 314- бет.
110) Салабий. “Ароис”, 391- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 314- бет.
111) Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 314- бет.
112) Оли Имрон сураси, 52- оят
113) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 68- бет; Салабий. “Ароис”, 390- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 315- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 2- жилд, 92- бет.
114) Ибн-и Иcҳоқ Ибн-и Ҳишом. “Сиро”, 4- жилд, 255- бет; Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 79- бет; Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 24- бет., “Тафсир”, 6- жилд, 14-15- бетлар; Салабий. “Ароис”, 390- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 2- жилд, 92-93- бетлар.
115) Салабий. “Ароис”, 391- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 315- бет.
116) Салабий. “Ароис”, 391- бет.
117) Салабий. “Ароис”, 391- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 315- бет.
118) Салабий. “Ароис”, 391- бет.
119) Салабий. “Ароис”, 391- бет.
120) Салабий. “Ароис”, 391- б. Ибн-и Асир. “Комил”, 1- ж. 315- бет.
121) Салабий. “Ароис”, 391- бет.
122) Салабий. “Ароис”, 391- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 315- бет.
123) Салабий. “Ароис”, 391- бет.
124) Салабий. “Ароис”, 391- б. Ибн-и Асир. “Комил”, 1- ж., 315- бет.
125) Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 315- бет.
126) Салабий. “Ароис”, 394- бет.
127) Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 315- бет.
128) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 91- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 394- бет.
129) Салабий. “Ароис”, 394- б. Ибн-и Асир. “Комил”, 1- ж., 315- бет.
130) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 91- бет.
131) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 91- бет; Салабий. “Ароис”, 394- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 315- бет.
132) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 91- бет.
133) Салабий. “Ароис”, 394- бет.
134) Салабий. “Ароис”, 394-б. Ибн-и Асир. “Комил”, 1- ж., 315- бет.
135) Абулфарад ибн-и Жавзий. “Табсиро”, 1- жилд, 355- бет.
136) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 91- бет; Салабий. “Ароис”, 394- бет.
137) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 91- бет.
(*) Ваё Ҳом бин Нуҳ (Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 91- бет.)
138) Салабий. “Ароис”, 394- бет.
139) Салабий. “Ароис”, 394- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 315- бет.
140) Салабий. “Ароис”, 394- бет.
141) Салабий. “Ароис”, 394- б.; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- ж., 315- бет.
142) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 91- бет; Салабий. “Ароис”, 394- бет.
143) Салабий. “Ароис”, 394- бет.
144) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 91- бет.
145) Салабий. “Ароис”, 394- бет.
146) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 91- бет; Салабий. “Ароис”, 394- бет.
147) Салабий. “Ароис”, 394- бет.
148) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 91- бет.
149) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 91- бет.
150) Салабий. “Ароис”, 394- бет.
151) Салабий. “Ароис”, 394- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 315- бет.
152) Салабий. “Ароис”, 394- бет.
153) Салабий. “Ароис”, 394- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 315- бет.
154) Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 315- бет.
155) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 91- бет.
156) Салабий. “Ароис”, 394- бет.
157) Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 315- бет.
158) Салабий. “Ароис”, 394- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 315- бет.
159) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 91- бет.
160) Абулфарад ибн-и Жавзий. “Табсиро”, 1- жилд, 355- бет.
161) Салабий. “Ароис”, 394- бет.
162) Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 315- бет.
163) Салабий. “Ароис”, 394- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 315- бет.
164) Салабий. “Ароис”, 394- бет.
165) Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 315- бет.
166) Салабий. “Ароис”, 394- бет.
167) Салабий. “Ароис”, 394- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 315- бет.
168) Салабий. “Ароис”, 394- бет.
169) Салабий. “Ароис”, 394- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 315- бет.
170) Салабий. “Ароис”, 394- бет.
171) Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 2- жилд, 82- бет.
172) Табарий. “Тарих”, 3- жилд, 130- бет.
173) Салабий. “Ароис”, 397- бет.
174) Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 2- жилд, 86- бет.
175) Салабий. “Ароис”, 397- бет.
176) Табарий. “Тафсир”, 7- жилд, 131- бет.
177) Табарий. “Тафсир”, 7- жилд, 131- бет; Салабий. “Ароис”, 397- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 316- бет.
178) Табарий. “Тафсир”, 7- жилд, 133- бет; Салабий. “Ароис”, 397- бет.
179) Табарий. “Тафсир”, 7- жилд, 133- бет; Салабий. “Ароис”, 397- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 316- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 2- жилд, 86- бет.
180) Салабий. “Ароис”, 398- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 316- бет.
181) Салабий. “Ароис”, 399- бет.
182) Салабий. “Ароис”, 398- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 317- бет.
183) Салабий. “Ароис”, 398- бет.
184) Салабий. “Ароис”, 398- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 317- бет.
185) Салабий. “Ароис”, 398- бет.
186) Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 317- бет.
187) Салабий. “Ароис”, 398- б. Ибн-и Асир. “Комил”, 1- ж., 317- бет.
188) Салабий. “Ароис”, 398- бет.
189) Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 317- бет.
190) Салабий. “Ароис”, 398- б. Ибн-и Асир. “Комил”, 1- ж., 317- бет.
191) Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 317- бет.
192) Салабий. “Ароис”, 398- бет.
193) Салабий. “Ароис”, 399- бет.
194) Салабий. “Ароис”, 399- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 317- бет.
195) Салабий. “Ароис”, 399- бет.
196) Табарий. “Тафсир”, 7- жилд, 131-132- бетлар; Салабий. “Ароис”, 397- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 316- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 2- жилд, 86- бет.
197) Табарий. “Тафсир”, 7- ж. 133- бет; Салабий. “Ароис”, 397- бет.
198) Салабий. “Ароис”, 399- бет.
199) Салабий. “Ароис”, 398- б.; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- ж., 316- бет.
200) Салабий. “Ароис”, 398- бет.
201) Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 2- жилд, 86- бет.
202) Салабий. “Ароис”, 399- бет.
203) Салабий. “Ароис”, 399- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 317- бет.
204) Салабий. “Ароис”, 399- бет.
205) Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 317- бет.
206) Салабий. “Ароис”, 399- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 317- бет.
207) Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 317- бет.
208) Салабий. “Ароис”, 399- б.; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- ж., 317- бет.
209) Салабий. “Ароис”, 399- бет.
210) Салабий. “Ароис”, 398- бет.
211) Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 316- бет.
212) Салабий. “Ароис”, 398- бет.
213) Салабий. “Ароис”, 398- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 316- бет.
214) Салабий. “Ароис”, 398-399- бетлар.
215) Салабий. “Ароис”, 399- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 317- бет.
216) Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 317- бет.
217) Салабий. “Ароис”, 399- бет.
218) Салабий. “Ароис”, 398- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 316-317- бетлар.
219) Салабий. “Ароис”, 399- бет.
220) Салабий. “Ароис”, 399-б.; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- ж. 317- бет.
221) Ибн-и Илёс, “Бадойи-уз зуҳур”, 199- бет.
222) Салабий. “Ароис”, 399- бет.
223) Ибн-и Илёс, “Бадойи-уз зуҳур”, 199- бет.
224) Салабий. “Ароис”, 399- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 317- бет; Ибн-и Илёс, “Бадойи-уз зуҳур”, 199- бет.
225) Салабий. “Ароис”, 399- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 317- бет.
226) Моида сураси, 112-115- оятлар
227) Аҳмад бин Ҳанбал. “Эз-зуҳд”, 75- бет; Азроқий, “Аҳбори Макка”, 1- жилд, 73- бет.
228) Ибн-и Иcҳоқ Ибн-и Ҳишом. “Сиро”, 4- жилд, 255- бет.
229) Ибн-и Иcҳоқ Ибн-и Ҳишом. “Сиро”, 4- жилд, 255- бет; Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 24- бет.
230) Салабий. “Ароис”, 399- бет; Замаҳшарий. “Кашшоф”, 3- жилд, 319- бет.
231) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 75-76- бетлар.
232) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 75- бет; Салабий. “Ароис”, 392- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 315- бет.
233) Салабий. “Ароис”, 392- б.; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- ж. 315- бет.
234) Салабий. “Ароис”, 392- бет.
235) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 76- бет.
236) Салабий. “Ароис”, 392- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 315- бет.
237) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 76- бет.
238) Салабий. “Ароис”, 392- бет.
239) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 76- бет.
240) Салабий. “Ароис”, 393- бет.
241) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 76- бет; Салабий. “Ароис”, 303- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 315- бет.
242) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 76- бет.
243) Салабий. “Ароис”, 393- бет.
244) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 76- бет; Салабий. “Ароис”, 393- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 315- бет.
245) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 76- бет.
246) Салабий. “Ароис”, 393- бет.
247) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 76- бет.
248) Салабий. “Ароис”, 393- бет.
249) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 76- бет.
250) Салабий. “Ароис”, 393- бет.
251) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 76- бет; Салабий. “Ароис”, 393- бет.
252) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 76- бет.
253) Диноварий. “Ал Ахбор”, 41- бет.
254) Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 2- жилд, 84- бет.
255) Салабий. “Ароис”, 387- бет.
256) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 76- бет.
257) Салабий. “Ароис”, 400- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 317- бет.
258) Салабий. “Ароис”, 400- бет.
259) Салабий. “Ароис”, 400- б.; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- ж., 317- бет.
260) Салабий. “Ароис”, 400- бет.
261) Салабий. “Ароис”, 400- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 318- бет.
262) Салабий. “Ароис”, 400- бет.
263) Салабий. “Ароис”, 400- б; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- ж., 318- бет.
264) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 22-23- бетлар; Салабий. “Ароис”, 400-401- бетлар; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 318-319- бетлар; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 2- жилд, 93-94- бетлар.
265) Салабий. “Ароис”, 400- бет.
266) Салабий. “Ароис”, 400- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 318- бет.
267) Салабий. “Ароис”, 400- бет.
268) Салабий. “Ароис”, 400-б.; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- ж, 318- бет.
269) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 23- бет; Салабий. “Ароис”, 401- бет.
270) Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 319- бет.
271) Салабий. “Ароис”, 401- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 319- бет.
272) Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 319-320- бетлар.
273) Салабий. “Ароис”, 401- бет.
274) Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 320- бет.
275) Салабий. “Ароис”, 401- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 320- бет.
276) Табарий. “Тафсир”, 6- жилд, 12-17- бетлар.
277) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 79- бет; Салабий. “Ароис”, 403- бет; Абулфарад ибн-и Жавзий. “Табсиро”, 1- жилд, 356- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 2- жилд, 95- бет.
278) Нисо сураси, 156-158- оятлар.
279) Ибн-и Иcҳоқ Ибн-и Ҳишом. “Сиро”, 2- жилд, 41- бет; Абурраззоқ, “Мусаннаф”, 5- жилд, 329- бет; Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 140- бет; Муслим. “Саҳиҳ”, 1- жилд, 152- бет.
280) Салабий. “Ароис”, 387- бет.
281) Ибн-и Иcҳоқ Ибн-и Ҳишом. “Сиро”, 2- жилд, 41- бет; Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 140- бет; Муслим. “Саҳиҳ”, 1- жилд, 152- бет.
282) Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 2- жилд, 97- бет.
283) Салабий. “Ароис”, 387- бет.
284) Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 2- жилд, 97- бет.
285) Салабий. “Ароис”, 387- бет.
286) Ибн-и Иcҳоқ Ибн-и Ҳишом. “Сиро”, 2- жилд, 41- бет.
287) Ибн-и Аби Шайбa. “Мусаннаф”, 13- жилд, 192- бет.
288) Ибн-и Аби Шайбa. “Мусаннаф”, 13- жилд, 193- бет; Абулфарад ибн-и Жавзий. “Табсиро”, 1- жилд, 355- бет.
289) Абулфарад ибн-и Жавзий. “Табсиро”, 1- жилд, 355- бет.
290) Салабий. “Ароис”, 387- бет.
291) Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 2- жилд, 82- бет.
292) Салабий. “Ароис”, 387- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 2- жилд, 82- бет.
293) Салабий. “Ароис”, 387- бет.
294) Ҳаким. “Мустадрок”, 2- жилд, 596- бет.
295) Абдурразоқ, “Мусаннаф”, 11- жилд, 309- бет.
296) Салабий. “Ароис”, 387- бет.
297) Ҳаким. “Мустадрок”, 2- жилд, 596- бет.
298) Ибн-и Аби Шайбa. “Мусаннаф”, 13- жилд, 193- бет.
299) Ибн-и Аби Шайбa. “Мусаннаф”, 13- жилд, 197- бет.
300) Ибн-и Аби Шайбa. “Мусаннаф”, 13- жилд, 193- бет.
(*) Яқийн: луғатда бир нарсани шаксиз, шубҳасиз ҳақиқатан билмоқ демакдир (Ферузободий. “Қомус-ул муҳит”, 3- жилд, 280- бет; Сайид шариф, “Таърифот”, 72- бет).
Яқийн: илимнинг маърифат, дироят ва бу каби хислатлардан устун сифатлардан бўлиб, “Илм-ул яқийн”, “Айн-ул яқийн”, “Ҳақ-ул яқийн” деб уч даражяси ва буларнинг ўрталарида баъзи фарқлари бор (Рағиб, “Муфрадот-ул Қуръон”, 522- бет).
Дин терминалогиясида Яқийн: Бир нарсага, бу мана шундай деб эътиқод этиш билан бир қаторда, бунинг воқеликка уйғун ва заволи имконсиз ўлароқ фақатгина шундай бўла олиши мумкинлигига эътиқод eтиб ишонмоқ, қаноат келтирмоқдир (Сайид шариф, “Таърифот”, 175- бет).
301) Аҳмад бин Ҳанбал. “Эз-зуҳд”, 77-74- бетлар.
302) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 142- бет; Муслим. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 1838- бет; Ибн-и Можа, “Сунон”, 1- жилд, 679- бет; Насоий, “Сунон”, 8- жилд, 249- бет.
303) Аҳмад бин Ҳанбал. “Эз-зуҳд”, 77- бет.
304) Ибн-и Абд-и Раббиҳ, “Иқд-ул фарид”, 2- жилд, 227- бет.
305) “Саф” сураси, 6- оят
(*) Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳисалом ҳам ҳадис-и шарифларида: “Мен бобом Иброҳимнинг дуоси, Исо бинни Марямнинг муждаси (хушхабари) ва онамнинг рўёси (туши)ман-ки, онам менга ҳомила экан, рўёсида Шом кўшкларини (саройларини) унга ойдинлатган нурнинг ўзидан чиққанини кўрган эди. Зотан, пайғамбарларнинг оналари шундай рўё (туш) кўрадилар!”, деб бу мавзуни очиқлаган эдилар. (Ибн-и Сод. “Табақот”, 1- жилд, 149- бет; Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 4- жилд, 128- бет; Табарий. “Тафсир”, 1- жилд, 556- бет; Байҳақий. “Далоил ун-нубувва”, 1- жилд, 68, 71- бетлар; Абулфарад ибн-и Жавзий. “Ал вафо”, 1- жилд, 36- бет; Заҳабий. “Тарих-ул ислом”, 2- жилд, 16- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 2- жилд, 307- бет; Ҳайсамий. “Мажмо-уз завоид”, 8- жилд, 223- бет).
306) Ибн-и Иcҳоқ Ибн-и Ҳишом. “Сиро”, 1- жилд, 248- бет.
307) Абулфарад ибн-и Жавзий. “Табсиро”, 1- жилд, 67- бет.
308) Раҳматуллоҳ Ҳиндий, “Изҳор-ул Ҳаққ”, Таржима, 2- жилд, 262-263- бетлар.
309) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 13- бет; Ҳаким. “Мустадрок”, 2- жилд, 596- бет; Салабий. “Ароис”, 403- бет; Абулфарад ибн-и Жавзий. “Табсиро”, 3- жилд, 356- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 307- бет; Муҳиддин ибн-Арабий. “Муҳодарот-ул Аброр”, 1- жилд, 138- бет.
310) Аҳмад бин Ҳoнбал. “Муснад”, 6- жилд, 450- бет; Ҳайсамий. “Мажмо-уз завоид”, 10- жилд, 67- бет.
(*) Юҳанна: боб: 14, бўлим: 16; боб:15, бўлим: 26; боб: 16, бўлим: 7
(**) Матта: боб: 21, бўлим: 42-44
311) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 16- бет; Салабий. “Ароис”, 342- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 303-304- бетлар.
312) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 16- бет; Салабий. “Ароис”, 342- бет.
313) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 16- бет; Салабий. “Ароис”, 342- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 304- бет.
314) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 16- бет; Салабий. “Ароис”, 342- бет.
315) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 16-17- бетлар; Салабий. “Ароис”, 342- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 304- бет.
316) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 17- бет; Салабий. “Ароис”, 342- бет.
317) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 17- бет; Салабий. “Ароис”, 342- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 304- бет.
318) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 17- бет; Салабий. “Ароис”, 342- бет.
319) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 17- бет; Салабий. “Ароис”, 342- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 304- бет.
320) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 17- бет; Салабий. “Ароис”, 342- бет.
321) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 17- бет; Салабий. “Ароис”, 342- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 304- бет.
322) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 17- бет; Салабий. “Ароис”, 342- бет.
323) Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 304- бет.
324) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 17- бет; Салабий. “Ароис”, 342- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 304- бет.
325) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 17- бет; Салабий. “Ароис”, 342- бет.
326) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 17- бет; Салабий. “Ароис”, 342- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 304- бет.
327) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 17- бет; Салабий. “Ароис”, 342- бет.
328) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 17- бет; Салабий. “Ароис”, 342- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд,.
329) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 17- бет; Салабий. “Ароис”, 342- бет.
330) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 17- бет; Салабий. “Ароис”, 342- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 304- бет.
331) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 17- бет; Салабий. “Ароис”, 342- бет.
332) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 17- бет; Салабий. “Ароис”, 342- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 304- бет.
333) Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 304- бет.
334) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 17- бет; Салабий. “Ароис”, 342- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 304- бет.
335) Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 305- бет.
336) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 17- бет; Салабий. “Ароис”, 342- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 305- бет.
337) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 17- бет; Салабий. “Ароис”, 342- бет.
338) Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 305- бет.
339) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 17- бет; Салабий. “Ароис”, 342- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 305- бет.
340) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 17- бет; Салабий. “Ароис”, 342- бет.
341) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 17- бет; Салабий. “Ароис”, 342- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 305- бет.
342) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 17- бет; Салабий. “Ароис”, 342- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 305- бет.
343) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 17- бет; Салабий. “Ароис”, 342- бет.
344) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 17- бет; Салабий. “Ароис”, 342- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 305- бет.
345) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 17- бет.
346) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 17- бет; Салабий. “Ароис”, 342- бет.
347) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 17- бет; Салабий. “Ароис”, 343- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 305- бет.
348) Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 305- бет.
349) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 17- бет; Салабий. “Ароис”, 343- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 305- бет.
350) Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 305- бет.
351) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 17- бет; Салабий. “Ароис”, 343- бет; Ибн-и Асир. “Комил”, 1- жилд, 305- бет.
352) Табарий. “Тарих”, 2- жилд, 17- бет; Салабий. “Ароис”, 343- бет.
353) Ахмад бин Ҳонбал,”Муснад”,2 жилд,137- бет

Муҳаммад Солиҳ тайёрлаб,
2009 йилда Истанбулда нашр этган
«Пайғамбарлар Тарихи» китобидан.