(Суратда: Муҳаммад Солиҳ Прагадаги Панкрас турмасида, 7 декабр, 2011)

Баҳодир ФАЙЗ

ЎЗБЕК МУХОЛИФАТИ ТАРИХИДАН ЛАВҲАЛАР

(14-қисм)

2000 йилдаги маҳкама

Ўзбекистон ҳукумати “16 феврал портлашлари”да айбланганларнинг жиноий ишларини маҳкамада кўришни бошлади. Асосий айбланувчилар ичида Муҳаммад Солиҳ ҳам бор эди. АҚШ ҳукумати балки шу сабаблими “Эрк” партиясини демократик дея эътироф этиб баёнот тарқатганди.

АҚШ ҳукумати баёноти шундай янграганди.

Бу баёнотдан 45 кун ўтгач, суд спектакли бўлиб ўтди, маҳкама ҳукми билан Тоҳир Йўлдош ва Жума Намангоний сиртдан ўлимга маҳкум этилдилар, Муҳаммад Солиҳ эса 15,5 йилга озодликдан маҳрум этилди. Суд фақат бир одам, фақат Муҳаммад Солиҳ учун ташкил этилгани, мақсад уни ўзбекистонга қайтиб келишига тўсиқ ўрнатиш эканлиги аён эди.Уни 15,5 йилга озодликдан маҳрум этишдан яна бир мақсад, Солиҳга ўз ватанида ўлим таҳдид этмаётганини намойиш этиш ҳам эди.
Бироқ суд қарори мухолифат лидерини ҳукумат қўлига топшириш учун етарли эмас эди. Бу Муҳаммад Солиҳни Ўзбекистон талаби билан Интерпол томонидан Прагада ҳибсга олинганда очиқ кўринди.

Прагадаги ҳибс

Муҳаммад Солиҳ 2001 йилнинг 27 ноябрида, ҳибсга олинишидан бир кун олдин Брюсселда бўлиб ўтган Бўҳронларни олдини олиш гуруҳининг Марказий Осиёда террорчилик (айни шу) мавзуидаги семенарда иштирок этганди.

2001 йилнинг 28 ноябрида Солиҳ “Озодлик” радиосининг таклифга кўра Амстердамдан Прагага учди.Прага қўнимгоҳида (аэрапорти) уни ҳибсга олишди. У бир вақтлар Чехия президенти Вацлав Хавел ўтирган Панкрас турмасига жойлаштирилди. Солиҳ турмада 14 кун бўлди, бу кунлар эса ташқарида демократия тўлқини остида кечди. Нафақат Солиҳ учун, балки Марказий Осиё демократик жамияти учун демократия тантанаси эди у кунлар. Ғарб жамияти тўлалигича ўзбек мухолифати лидери томонида эди. Шу 14 кун ичида ўзбек демократияси ҳақида кейинги ўн йил ичида ёзилганидан кўпроқ нарсалар ёзилгандир. Қисқача бу воқеа муносабати билан эълон қилинган фикрларга эътибор қаратсак:

“Ассошейтед Пресс”, 29.11.2001 йил, Анқара, Карел Яничек. Прага. Чехия Республикаси (АП).

“Озодлик” радиоси таклифи билан Прагага келган ўзбек мухолифати лидери “Интерпол” талабига кўра ҳибсга олинди. Ҳимоячи Мирослав Кохоутовнинг айтишича, Муҳаммад Солиҳ чоршанба куни Прагадаги Рузина қўнимгоҳида ҳибсга олинган ва кейинги пайшанба куни уни ватанига экстрадиция қилиш масаласи ҳал бўлади. Ўзбекистон президенти Каримов Америка Қўшма Штатларига ўз ҳарбий базасини тақдим этиб Ғарб эътиборига сазовор бўлди, бироқ ҳуқуқ ҳимоячилари уни қатағонлар зўридан асосий оппонентлари радикаллашаётган мамлакатда инсон ҳуқуқларини қўпол равишда бузиб келаётганликда айбламоқдалар.”

“Хюман Райтс Вотч” ташкилоти қуйидаги баёнотни тарқатди: “Таниқли ўзбек диссиденти Муҳаммад Солиҳ Ўзбекистон ҳукуматининг сиёсий сабаблар билан эълон қилган айбловига кўра ҳибсга олинди ва экстрадиция билан юзма -юз турибди. Солиҳ “Эрк” демократик партияси раисидир. У 1991 йилги президентлик сайловида Ўзбекистон президенти Ислом Каримовга ҳақиқий муқобил сифатида қатнашганди.2000 йилнинг ноябрида Ўзбекистон Олий Суди Солиҳни “террорчилик ва ҳукуматга қарши фаолияти учун” 15,5 йилга озодликдан маҳрум этганди. Бироқ маҳкама жараёнини кузатган “Хюман Райтс Вотч” ушбу судни совет даврини ёдга солувчи спектакл деб топди. Унда Солиҳ айбини исботловчи бирорта ҳам далил йўқ эди.”

“Уруш ва Тинчликни ёритиш институти” шарҳловчиси Галима Бухарбаева ёзади: “Тошкент ҳукуматини Солиҳни панжара ортида кўриш истагини тушуниш мумкин. Орадан саккиз йил ўтганига қарамай, у (Солиҳ) Каримов бошқарувидаги автократик ҳукумат ва ўзининг ҳақиқий рақиблари учун дунёвий мухолифат тимсоли бўлиб қолди.”

Чехия Информация Агентлиги СТК 2001 йилнинг 30 ноябр куни қуйидаги маълумотни тарқатди: “Прага (СТК). Президент Вацлав Хавел ўткан куни ҳибсга олинган Муҳаммад Солиҳ иши билан қизиқди. Хавелнинг матбуот котиби Ладислав Спачек шундай деди: Президентнинг бу ишга аралашишга ҳаққи йўқ. Бироқ у бу ишда қандайдир рол ўйнаши мумкинлигини ҳис қилган пайтдан бошлаб, ишга киришади. Маълумки, Солиҳ Каримовнинг диктаторлик режимидан қочиб чиқишга мажбур бўлган ва айни пайтда Норвегиядан сиёсий бошпана олган. Пайшанба куни Норвегия Ташқи Ишлар Вазири, Ўзбекистон уч марта Солиҳни экстрадиция қилишни сўрагани ва ҳар гал рад жавобини олганини айтди. Вазир бундан кейин бу ишни жуда эътибор билан кузатишларини билдирди.”

“Хюман Райтс Вотч”, “Амнести Интернейшнл”, “Мемориал”, “Лига фор Хюман Райтс” ва бошқа инсон ҳуқуқлари ташкилотлари Солиҳни ҳибсга олинишини дастлабки кундан кузата бошладилар ва зудлик билан уни озодликка чиқаришни талаб қилиб чиқдилар. 30 ноябр куни Брюселда, “Европа Парламенти” аъзоси ва Марказий Осиё бўйича Парламент делегацияси президенти Барт Стаес матбуот анжумани чақириб, Муҳаммад Солиҳни ҳибсга олинишини кескин муҳокама қилди.Жамоатчиликнинг кучли эътирозига қарамасдан, Прага шаҳар суди 30 ноябрда бўлган мажлисида Муҳаммад Солиҳни Ўзбекистонга экстрадиция қилиниши эҳтимоли билан қирқ кунлик қамоққа ҳукм қилди.Вазият анча таранглашган эди.

2001 йилнинг 1 декабрида “Нью Йорк Таймс” шундай ёзди: “Хюман Райтс Вотч ташкилотининг Европа ва Марказий Осиё бўйича Ижрочи Директори Элезабет Андерсен Солиҳнинг ҳаёти хавф остида эканлигини айтди. Агар у Ўзбекистонга топширилса, қийнаб ўлдирилиши мумкин.”

Айни шу пайтда Норвегия Солиҳнинг тақдири борасида жиддий ташвишга тушиб қолганди ва Ташқи Ишлар вазирлиги даражасида ўзбек диссидентини озод қилиш учун дипломатик ишларни бошлади. Чех Информация Агентлиги СТК 2001 йилнинг 1 декабрида шуни маълум қилди: Норвегия Ташқи Ишлар вазири Ян Петерсен ўзининг Чехиядаги ҳамкасби Ян Кавандан Солиҳни Норвегияга қайтаришларини сўради. Петерсен ва Каван ҳафта охирида Бухарестда ЕХҲТ йиғилишида учрашдилар. Норвегиянинг бу борадаги расмий талаби Прагага етиб келганди. Солиҳнинг экстрадиция қилиниши эҳтимоли ЕХҲТ кўмитасида, Америка Қўшма Штатлари Конгрессида муҳокама қилинди.

Ҳимоячи Кохоутованинг айтишича: “Солиҳни озод этиш бўйича жуда катта халқаро босим мавжуд. Дунёдаги кўплаб одамлар мен билан алоқада туришибди ва кўп кишилар норозилик намойишига тайёрланишмоқда. Чехия ҳукумати Ўзбекистондан Солиҳни айбдор эканлигини тасдиқловчи ҳужжатларни кутмоқда. Агар улар қирқ кун ичида юборилмаса Солиҳ турмадан озодликка чиқарилади”.

2001 йилнинг 3 декабр куни Норвегияда чиқадиган “Афтен Постен” газетаси шундай ёзди: Муҳаммад Солиҳнинг аёли Ойдин ва ўғли Темур Ослода яшайди. Улар оила бошлиғи ҳаётидан жуда хавотирда. Ойдин ўзини суратга олишимизни истамади.Бу оила 1993 йилда Ўзбекистонни тарк этган ва шу вақтга қадар жуда таҳликали вазиятда яшаб келган.

-Биз Президент Хавелга умид қиламиз, деди Темур. Яна Темурнинг айтишича уни амакилари, отасининг уч укаси Ўзбекистон турмасида тутқун каби ўтиришибди.”

Солиҳни Прагада ҳибсга олиниши билан боғлиқ жуда кўп баёнотлар ичида ўта кескинлари ҳам бор эди.

Америкадаги Жорж Майсон Университети профессори Марк Катз “Москов Таймс” газетасида 2001 йилнинг 3 декабр куни босилган “Диктаторни эмас, демократияни ҳимоя қилинг” номли мақоласида ёзганди:

“Диктаторнинг “исломий террорчиликка қарши кураш” сафсатаси жонга тегиб кетди. Ўзбек лидери, диссидент Муҳаммад Солиҳ ўтган ҳафта охирида Ўзбекистон талаби билан ҳибсга олинганди. Мен Солиҳ билан 1992 йилнинг октябрида Тошкентда учрашганман. У ислом фундаменталисти эмас, балки демократдир.У 1991 йилги президентликка сайловда Каримовнинг рақиби бўлган. Ҳатто сайловда сохтакорликка йўл қўйилган бўлсада, у 12,7 фоиз сайловчилар овозини олган. Кузатувчилар фикрича, бу сайловда у кўп овоз олган. Солиҳ менга Каримов демократик мухолифатни ғарбга “исломий фунтаменталист” каби кўрсатиб келгани ҳақида гапирган эди. Солиҳ ғарбни бу каби ёлғонларга ишонадиган даражада содда эмас деб умид қилган, бироқ ишонишларидан хавотирга тушган эди. Солиҳнинг башоратига кўра Каримов дунёвий мухолифатдан жуда осон қутилиши мумкин, у ҳолда ҳақиқий исломий мухолифатдан қутилиш жуда қийин бўлади. Башорат тугади….

Кўпчилик ҳозир ўзига ўзи савол бермоқда: биз дунёнинг нариги қисмига нима олиб борамиз, демократиями ёки иттифоқдошлар қўлловидаги диктатураними? Солиҳнинг келажакдаги тақдири шу саволга жавоб бўлиши мумкин.”

Ҳибсга олишнинг бешинчи кунида Норвегиянинг фавқулодда ва мухтор элчиси Лассе Сеймга Солиҳ билан учрашишга рухсат этилди. Элчи Солиҳни Норвегия ҳукумати иш судга ҳам етмасдан қамоқдан озод қилиш учун барча имкониятларни ишга солиши ҳақида ишонтирди. У экстрадиция хавфи ҳали ҳам мавжудлигини ва шу боис бу жуда муҳим эканлигини айтди. Муҳаммад Солиҳ эса, судга қадар кутишини билдирди. Элчи ташвишга тушиб қолганди. У Солиҳни вазиятни жуда қалтис эканлигига ишонтиришга урунди, Солиҳ эса ўз сўзида туриб олди. У ўзини суд қилишларини, бу Ўзбекистон ҳукумати туҳматларини рад этиш учун ягона имконият эканлигини айтди. “Мен қанча вақт бўлса кутишга тайёрман, ўзбек ҳукумати мени айбдор эканлигим ҳақидаги барча ҳужжатларни тақдим этсин, суд эса уларга кўра ҳукм чиқарсин”, деди у.

Айни чоғда Озодлик ва Озод Европа радиоси президенти Томас Дайн Чехия пракуратурасига ўзига хос хат билан мурожаат қилди. У Муҳаммад Солиҳни Озодлик ва Озод Европа радиолари кафолати остида судга қадар озод этишни илтимос қилганди. Чехия судида шу пайтгача бунақа ҳодиса содир бўлмаган эди, агар содир этиладиган бўлса, бу мамлакат суд-ҳуқуқ соҳасида биринчи ҳодиса эди. Томас Дайн ўз хатида шундай ёзганди: “Биз жаноб Солиҳни ўз ватанини демократлаштириш ва инсон ҳуқуқларини яхшиланиши учун курашувчи, ажойиб, ростгуй ва жасур инсон сифатида яхши биламиз. Шунинг учун ҳамкасбларим ва мен Чеҳия қонунларига асосан уни судгача озод этишга чақирамиз. Биз суд қарори эълон қилингунича уни Чехияни тарк этмаслигига кафолат берамиз”. (05.12.2001, RFE\RL)

Бу хатга умуман кутилмаган жавоб олинди. Чехия Республикаси Полицииси спикери Данис Храблов шундай деганди: “Бизни жаноб Солиҳ қанақа одам эканлиги қизиқтирмайди. Муҳими шундаки, уни қамоққа олишга ордер бор”. (The Prague Post, by James Pitkin , 05.12.2001)

Чехияга халқаро жамоатчилик босими кундан кун ортиб борарди. Чехия Республикаси Президенти Вацлав Хавел радио орқали чиқиш қилиб, вазиятга баҳо беришга мажбур бўлди. “Мен ишонаманки, у тоталитар ҳукмдорга тортиқ этилмайди, аксинча Норвегияга жўнатилади. Мен бу воқеадан ниҳоятда таассуфдаман. Бу ҳодиса бизни Республикамиз нуфузига соя солади”. Хавел Солиҳ учун барча имкониятни ишга солишини таъкидлади. (07.12.2001, RFE\RL, Jolyon Naegele).

Бироқ Солиҳни озод этилиши борасида бирор мужда йўқ эди. “Нью Йорқ Таймс” газетаси махсус мухбири Питер Грин Панкрас турмасида Солиҳ билан учрашуви ҳақида ёзди: “Панкратс турмасидаги оқ рангга бўялган учрашув хонасида, турма кийим бошида, қимирлоқ ўриндиқ устида ўз халқининг эътироф этилган шоири ўтирарди. Унинг боши ортидаги панжара орқасида эса бир парча булутли осмонни кўриш мумкин эди”. (09.12.2001, “New York Times”)

Ниҳоят, 10 декабр куни Президент Хавел Солиҳ иши бўйича Ички Ишлар вазири Станислав Гросс билан суҳбатлашганини матбуот ходимларига маълум қилиб, Солиҳ тез кунларда турмадан озод қилинишини айтди. “Балки, бу мени кафолатим остида бўлади”, деди у. Президент Хавел шунингдек, озод этилгач Солиҳ билан учрашиш нияти борлигини қўшимча қилди”. (СТК, 10.12.2001).

Ниҳоят 11 декабр куни Рейтер Агентлиги шундай маълумот тарқатди: “Чехия суди Ўзбекистон мухолифати партияси лидерини турмадан озодликка чиқарди ва энди у ўзини экстрадиция қилиниши масаласи кўриб чиқиладиган маҳкамани кутади.
Ўтган ҳафтада Осло Солиҳни Норвегияга қайтаришни расман талаб қилганди. Совет пайтидан буён мамлакатни бошқариб келаётган Каримов Солиҳ партияси “Эрк”ни ислом давлати қуришга урунишда айблаган”. (Reuters, 11.12.2001)

Муҳаммад Солиҳ турмадан озод этилганидан икки соат ўтиб, Озодлик ва Озод Европа радиоларининг катта залида матбуот анжумани ўтказди. У суднинг экстрадиция борасидаги ҳар қандай қарори демократия учун ўзининг ҳаётидан кўпроқ аҳамиятга эга эканлигини айтди.”Президент Буш террорчиликни илдизи билан қўпориб ташламоқни истайди. Биз унга бу илдизларни кўрсата оламиз. Бу илдизлар диктаторлик режимидир” деди у.

Матбуот анжуманида 80 дан ошиқ маҳаллий ва халқаро журналистлар иштирок этишди.
Ўша куни Президент Хавел СТК агентлиги мухбирига 12 декабр куни Солиҳ билан Прага Қасрида учрашишини маълум қилди. Унинг таъкидлашига кўра, Президент офиси Солиҳ ҳимоясига бутун дунёдан келган чақириқларга тўлиб кетган.

12 декабр куни Солиҳ Президент саройида қабулда бўлди. Чехия Президенти Вацлав Хавел меҳмон билан суҳбатда Ўзбекистондаги вазият ва Солиҳнинг режалари билан қизиқди.

Учрашув жуда илиқ вазиятда ўтди.Солиҳ Президентга турмада ёзган ўз эссесини совға қилди.
Учрашув сўнггида Муҳаммад Солиҳ Президент билан биргаликда матбуот вакиллари учун қисқача суҳбат ўтказди.

14 декабр куни Солиҳни экстарадиция қилиш масаласида шаҳар суди мажлис ўтказди. Бироқ у экстарадиция қилинмаслигини ҳамма биларди. Суд Муҳаммад Солиҳга Каримов режими маҳкамаси сохтакорликларини исботлаш учун оз бўлсада имконият берган эди. Ҳақиқатдан ҳам Прага суди Ўзбекистон вакиллари тақдим этган ҳужжатларни ўрганиш натижаси ҳақидаги ўз хулосаларини эълон қилгач, бу мамлакатдаги инсонларнинг ҳуқуқий аҳволллари қай даражада эканлиги барчага маълум бўлганди.

Суд ўзбек томони тақдим этган барча материалларни сиёсийлаштирилганини эътироф этди ва Муҳаммад Солиҳни айбсиз деб эълон қилди.

“Los Angeles Times” газетаси махсус мухбири Давид Холлей 2001 йилнинг 15 декабр куни шундай ёзди: “Адолат тантана қилди, деди Муҳаммад Солиҳ суддан чиққач. Ўзбекистонда минглаб одамлар ўз ғоялари ва сиёсий қарашлари учун таъқиб қилинмоқда ва қийноқларга тутилмоқда, деди у. Чоршанба куни у, коммунистларга қарши ҳаракати учун Солиҳ ўтирган айни шу турмага қамалган Президент Хавел билан учрашувга, Прага Қалъасига таклиф этилганди. Мен шундай хулосага келдим, Солиҳ, ҳукумат томонидан сохта айблов қўйилган инсон, аслида ҳақиқий демократ ва инсон ҳуқуқлари учун курашчидир, деди Президент Хавел”.

Суддан кейин, 14 декабр куни кечқурун, Солиҳ кейинги уч йил ичида ўзи яшаб келаётган Осло томон учди.

(Давоми бор)