Нуруллоҳ Муҳаммад Рауфхон

БУ КУНЛАР

(79-қисм)

Кўчада      

Тил назариясида бундай бир ҳақиқат бор: кучли тиллар қаршисида кучсиз тилларнинг айниқса от, сифат туркумидаги сўзлари ҳимоясиздир. Яъни, кучсиз тилнинг от ё сифат сўзлари биринчи галда ўзгаришга юз тутади. Ўрнини дарров кучли тилнинг от ва сифатларига бўшатиб берақолади.

Бугун ўзбек тилида айни ҳол жуда тезлашган равишда кўриняпти. Бу тезлик ва палапартишлик одамни қаттиқ хавотирга солади.

От билан сифат бир четда қолиб, бегона сўзлардан ҳатто феълларимиз ҳам осонгина енгиляпти! Бундан ўн йиллар бурун жамоат уловида бир хотин ёш боласига: “Юбкамдан держатса (держаться) қилгин!” деб “меҳрибончилик” кўрсатаётганини эшитиб, тўғриси, тушкунликларга тушиб кетганман. Оддийгина қилиб: “Этагимдан ушла!” демади.

Деса, ёш боласи тушунмасмиди? Тушунмаса, уни ўз тилини тушунмайдиган қилиб қўйган ким?!

Ҳолбуки, бугун кўчада бунақа “тил”да сўзлаш кундалик ҳол бўлиб кетган.

Катталар бугун боласига: “Шапкангни ол”, деяпти, “Телпагингни ёки қалпоғингни ол”, демаяпти. Бола эса, бошидаги нарса тумоқми, дўппими, қалпоқми ё телпакми эканини билмай ўсяпти. Тўртта ўзбекча сўзни ўрисча битта “шапка” сўзи енгди! Бошқача айтганда, ўзбек тили биттагина ёт сўз “ғалабаси” билан нақ тўрт баробарга камбағаллашди.

Тилшунос олимлар тил тозалиги учун жон куйдирмайди, давлат тилни қаровсиз, буткул ўз ҳолига ташлаб қўйган, натижада одамларнинг тили, худди эгасиз қолган пода каби, ёввойи оламга ёйилиб, боши оққан томонга ўтлаб кетган:

“шиппак” аллақачон “тапичка”га, “ҳайинчалак” (ёки “ҳалинчалак”) “качеля”га айланган, ёшлар сўз бойлигида энди “шиппак”, “ҳайинчалак” йўқ;

бугун бир қурувчи уста бемалол, худди ўз энасининг тилидек, сувоқни “штукатурка”, шайинни “уровень”, часпакни “плинтус”, шипни “потолок”… деб ётибди, яъни, қурилиш атамаларининг деярли ҳаммаси ўрисча;

спорт шарҳловчиси ҳакамни “рефери”, биринчилик учун ўйинларни “чемпионат”, “мундиял”, кейинги босқич ўйинларни “плей-офф” дейишга тўла ўтиб олди. Ўнбирметрлик жаримани “пенальти”, ўйиндан ташқари ҳолатни “оффсайт”, “майдондан ташқари”ни “аут”, биринчиликдаги қолоқни “аутсайдер”, “ўйин бошланди”ни, “ўйинга старт берилди” ёки “ўйин старт олди”… демоқда; бу сўз ва ибораларнинг ўзбекча муқобилларини излаб ҳам кўрмаяпти, эсига келса, қўллагиси ҳам йўқ (ўзбекча сўзлар билан ўрисча ифодада гапиришлар-ку оддий ҳол бўлиб қолди);

қассоб сон гўштини “ляшка”, данданани “пирзола”, куракни “лопата”, биқинни “корейка” в.ҳ. дея бошлади, гўё қассобчилик бизда илгаридан бўлмаган, атамаси ила ўрисчадан яқиндагина кириб келгандай;

косиб терини “кожа” деса, сотувчи иштонни “шорт”, калтасини “шортик” дейди;

боғлар “парк”, этиклар “сапог”, кўприк “мость”, омбор “хранилища”, қошиқ “ложка”, ота “пахан”, она “махан”… бўлиб кетганига анча бўлди;

бугун ҳеч ким “бурилиш” (“муюлиш”) демайди, “поворот” дейди; бекатни “остановка”, довонни “перевал”, паккани “пятак” (“питак”)… дейди;

шаҳарда йўл йўқотган киши дуч келган кимсадан “Хирургическийга” ёки “Паркентскийга қандай боради?” деб сўрайди.

Йўл билган киши ҳам: “Ҳов мостдан кейин ўнгга поворот келади, ўшеттан 17-маршруткага ўтирсангиз, прямо Паркентскийга оборади”, деб жавоб қилади.

Бунақа қоришиқ тил кўча учун оддий ҳол бўлиб қолган.

Айтувчи билан эшитувчининг тили бир хил, бир-бирининг гапини осон тушунади. Бордию адашиб кетиб сиз йўлиқиб қолсангиз ва миллатпарварлигингиз тутиб кетиб: “Ҳов кўприкдан кейин ўнгга муюлиш келади, ўша ердан 17-йўналишли аравага ўтирсангиз, тўппа-тўғри Паркент бозорига элтади”, десангиз, эшитувчи бир довдираб олади. Ярим гапингизни тушунмайди, ҳатто қайтадан сўраши мумкин.

Нимага шунақа бўлиб қолди?

Чунки туғилганида чақалоғини она “нинни”, “жижи” ёки “жужуқ” деб суймаган, “ля-ля” деб суйган. “Ля-ля”лар катта бўлганидан кейин биз бугун эшитиб турган бўтқа тилда гапиради-да!

Афсус, аҳволимиз шу.

Тилимиз ҳовлисига бирдан бегона “секурити” деган олифта сўз кириб келди. Рухсат сўрамасдан. Девор ошиб. Қоровулларнинг махсус кийими орқасига “секурити” деб ёзиб қўйиладиган бўлди. Лотинча имлода бундан ҳам “замонавий”, “чиройли”, “оврупача” бўлиб кўринади: SECURITY!

“Қоровул” қаёққа кетди? Қаридими? Мункиллаб қолдими? Кўзимизга хунук кўриндими? “Қоровул” сўзининг гуноҳи нима? Нимаси хунук? Қари бўлса ҳам, у ўзимизнинг сўз-ку!

Аслида, ҳеч ҳам хунук эмас. Ўзбекона-туркона “қоровул” ниҳоятда чиройли сўз. Шундай чиройли сўз турганида кимлар ва нимага “қоровул”ни сиқиб чиқарди, ўрнига “секурити”ни сингдиряпти?

Шу маънони берадиган ўз сўзимиз бўлмаса экан, бегонаси тилимизга чорасизликдан олиб кирилса! Сўзимиз бор ва биз бу касбни ўрни билан “қоровул”, ўрни билан “қўриқчи” ё “қўрима” деймиз!

Худди шунингдек, “йиғилиш раиси” бир юмалаб “модератор”га, “спикер”га айланди! Яқин-яқинларгача йиғилиш орасида ўзбекона “бир пиёла чой” ташкил этиларди, энди “бир пиёла чой” қолоқлик бўлиб кўриндими, “кофе брейк” бўлиб қолди! Тараққий қилган миллатларга қолоқ бўлиб кўринмайлик-да!

Ҳар соҳада Ғарбга тақлид!

Тилни ғарблаштириш – ғариблаштиришдир!

(Давоми бор)

«Бу кунлар» китобини ушбу линкдан юклаб олишингиз мумкин:
nurullohuz.com