19 аср охири ва 20 асрнинг бошларида Ўрта Осиё тарихида муҳим ўрин тутган Қурбон Мамед Сардор—Жунаидхон (1860-1932) ўз курашларида жосуслик тармоғини йўлга қўйганлиги боис, олдинлари чоризм, кейин большевиклар устидан катта ғалабалар қозонди

Жунаидхон шиддатли жанглар қилиб довруқ таратишига, душманга қаттиқ зарбалар бериб эсанкиратиб қўйишига унинг навкарларидаги жанговарлик ва ватан туйғуси сабаб эди. У ҳар бир навкарни ўзи синаб қўшинига қабул қилар, каттами кичикми гуруҳга бош бўлишга арзирли йигитни эса янада қаттиқ » имтиҳон» дан ўтказарди. Навкарбошиликка номзод бўлган йигитни кенг омма олдидаги майдонга ўтирғизар, одамларидан бирига имо қилса, саксовулзорнинг муштдек чўғини олиб, ўша одамнинг тиззаси устига қўярди.Агар «номзод» чидамсиз бўлса додлаб юборар ва уни яна оддий навкарликка туширишаркан. Гоҳида тиззага қўйилган чўғни сезмагандай оғриққа чидаган номзод гарчи ҳаммаёқни куйган эт ҳиди тутиб кетсада бардош бериб навкарбоши бўларди.

Айнан навкарлардан ҳам зийрак ва чаққон жосусларни Жунаидхоннинг жосуслик маҳкамаси раҳбари вазифасидаги Матчон Тўра ёллаган. У тез-тез қишлоқларда бўлиб турар, олтин эвазига кўплаб хуфияларни ўзига оғдириб оларди.. Ҳар бир жосус уч ёки тўртта алоқачи орқали Жунаидхонга маълумот етказиб турар эди.Кўпинча алоқачилар саводсиз бўлгани боис фақат белгиланган вазифани бажарар, нима қилаётгани ҳақида тасаввурга эга бўлмасди.Алоқачилар хабарларни қовуннинг ичига, чопон қатига, аравалар, тарвузнинг ичига яшириб етказарди.Улар гўё ўзларини тўй ёки маъракага, касал қариндошини кўргани боришаётган, ҳунармандга аравасини тузатдирмоқчи бўлган деҳқон, гоҳида дарвеш, дайди қиёфасида кўрсатиб,Жунаидхон олдига етиб борарди. Хон ҳам ўз мактубларини турли йўллар билан, ҳеч бўлмаса, биттаси етиб борар, деган ниятда бир неча нусхада жўнатарди.

Бир куни, 1924 йилнинг январида Хивадаги Пишканик дарвозаси олдида дафн маросими бўлади. Қариялар ва қариндошлар-у қўшнилар тобут кўтариб, марҳумни қаъла ташқарисидаги қабристондаги ота-онаси ёнига қўйиш учун кетарди. Шаҳардан ҳеч кимни ташқарига чиқармаслик тўғрисида буйруқ берилган, шунинг учун соқчилар дарвозани очишмайди. Шунда бир гуруҳ мулла ва оломон марҳумни ўз вақтида дафн этиш кераклиги ҳақида ваъз-насиҳат қилиб, дағдаға қилишади. Нимадандир шубҳаланган соқчилар—Отажонов ва Қариев бир гуруҳ миршабни чақириб, тобутдаги марҳумнинг кимлигини текширмоқчи бўлишади. Оломон ҳарчанд қаршилик кўрсатмасин, миршаблар тобутни очишади.Қарашса, тобутда тирик одам қўрқувдан дағ-дағ қалтираб ётибди. Тобут ва «марҳум» текширилганида, шаҳар мудофасининг заиф томонлари ҳақида Жунаидхонга етказиш лозим бўлган маълумот топилади. Орадан икки кун ўтиб,Хива қаъласи қамали давом этаётган пайтда Саиджон қори минорасидан намозга чақириқ эшитилади.Лекин муаззиннинг бу галги чақириги, умуман, бошқача эди.»Оллоҳу Акбар, оллоҳу Акбар «сўзларидан кейин муаззин араб тилида Жунаидхон учун керакли хабарни «Қўша дарвоза томонга юр, Шоҳимардон томонга юр» деган сўзларни айтганди. Шаҳар ҳимоячилари муаззинннинг ғалати сўзларини эшитиб, уни қўлга олдилар.Айтилган томон—Шоҳимардон ва Қўша дарвозага борган ҳимоячилар жосус муаззиннинг хабарини эшитиб, қўлида аркон билан юқорига тирмашаётган Жунаидхон навкарларига дуч келишади.

Булар Жунаидхоннинг жосуслик тармоғи нақадар ақл бовар қилмас усулларга бойлигининг айрим тарихий далиллари. Шу туфайли ҳам Жунаидхон 1895-1932 йилларгача бўлган қарийиб 40 йиллик курашда Чоризм ва большевиклар устидан кўплаб ғалабалар қозонганди.

Хуллас, жосуслик тарихи шу қадар қизиқарлики, бу борада тобут ичидаги жосуслик каби кўплаб воқеалар содир бўлган.