ОТАБЕК УСМОНОВ: ТУРКИЙ ТИЛДА СЎЗЛАМОҚ

Кимнидир севсанг, кўксингга сиғмаса муҳаббат – туркийда гапир.(М. Солиҳ)

Дўппини миллий ғурур демоқчи бўлсам¸ ҳудди шундай дўппини бошқалар ҳам кийиб юрибди¸ паловни миллатга оид десам айни паловни қўшнилар еб ўтирибди. Ох миллат рамзи мошкичирим десаммикан. Шавла ғуруримдир десамми? Шўрва ор номусимми? Нима биз учун муҳим .Бу саволга Навоий бобом турк тили деб жавоб беради. Зотан тилимиз турк. Бу кичик баëзга Навоийдан то Муҳаммад Солиҳга қадар юрт ойдинларининг айтмишларини тиздим.

Алишер Навоий
ТУРКИЙ ТИЛ НАЗДИДА

Чунки топтим ул калом ичра камол,
Турк алфози била сурдум мақол…
Турк назмида чу мен тортиб қалам,
Айладим ул мамлакатни якқалам…

* * *

Мен туркча бошлабон ривоят,
Қилдим бу фасонани ҳикоят;

Ким шуҳрати жаҳонга тўлғай,
Турки била дағи баҳра олғай.

Чунки бу кун жаҳонда атрок
Кўптур хуш табъ, соф идрок…

Абдулла Авлоний
ҲИФЗИ ЛИСОН

Ҳифзи лисон деб ҳар бир миллат ўз она тил ва адабиётини сақламагини айтилур. Ҳар бир миллатнинг дунёда борлиғин кўрсатадурган ойинаи ҳаёти тил ва адабиётидур . Миллий тилни йўқотмак миллатнинг руҳини йўқотмакдур. Ҳайҳот! Биз туркистонлилар миллий тилни сақламак бир тарафда турсун кундан-кун унутмак ва йўқотмақдадурмиз. Тилимизнинг ярмига арабий, форсий улангани камлик қилуб, бир четига рус тилини ҳам ёпишдурмакдадурмиз. Дуруст, бизларга ҳукуматимиз бўлғон рус лисонини билмак ҳаёт ва саодатимиз учун ош ва нон каби кераклик нарсадур. Лекин ўз еринда ишлатмак ва сўзламак лозимдур. Зиғир ёғи солуб мошкичири каби қилуб, аралаш-қуралаш қилмак тилнинг руҳини бузадур.

«Ёҳу! Бизга на бўлди? Боболаримиз йўлидан чиқуб кетдук. Яхши қўшнингдан олгунча ёмон уйингни қидир», – демишлар. Боболаримизга етушғон ва яраган муқаддас тил ва адабиёт бизга ҳеч камлик қилмас. Ўз уйимизни қидирсак ва ахтарсак йўқолганларини ҳам топармиз. «Йўқолса йўқолсун , ўзи бошимга тор эди», – деб Ёврупо қалпоғини киюб, кулги бўлмак зўр айб ва уятдур. Пайғамбаримиз: «Эрларда жамол лисон ва тилдур», – демишлар.

Эй она тил, азиз қадрдоним,
Илтифоти руҳим, Раҳмоним.

Туғдиғим кундан айладинг улфат,
Ўлгунча айилма, эй жоним.

Менга илм-у адаб сан ўргатдинг,
Чин адиб, муаллим, шоним.

Миллатнинг руҳини кўтаргучисан,
Эй муқаддас карамли султоним.

Умумий миллий тилни сақламак ила баробар хусусий оғиз орасидаги тилни ҳам сақламак лозимдур. Чунки сўз инсоннинг даража ва камолини, илм ва фазлини ўлчаб кўрсатадурган тарозусидур. Ақл соҳиблари кишининг дилидаги фикр ва ниятини, илм ва қувватини, қадр ва қийматини сўзлаган сўзидан билурлар. «Қуруқ сўз қулоқға ёқмас» – демишлар.

Агар сўз ақл ва ҳикматга мувофиқ бўлуб, ўзига ёки эшитувчига бир фойда чиқадурган бўлмаса, асаларилари орасида ғунғуллаб юрган қовоқари каби қуруқ ғўнғулламоқ фақат бош оғриғидан бошқа бир нарса эмасдур . Бошимизга келадурган қаттиғ кулфатларнинг кўпи юмшоқ тилимиздан келадур. Шунинг учун: «Кўп ўйла, оз сўйла», – демишлар.

Тилларнинг энг яхшиси сўзга уста тил, сўзларнинг энг яхшиси билуб, охирини ўйлаб сўйланган сўздур.

Гўзаллик юзда эрмас, эй биродар,
Сўзи ширин киши ҳар кимга ёқар.
Сўзинг оз бўлсину маъноли бўлсун,
Эшитканлар қулоғи дурга тўлсун.
Сўзинг бўлса кумуш, жим турмак олтин,
Миси чиқғай сўзинг кўп бўлса бир кун.
Кўпайган сўзни бўлгай тўғриси оз,
Шакарнинг кўпидан ози бўлур соз.

Миртемир
ОНА ТИЛИМ

Ёбонларнинг чексизлиги,
Ҳам самуми, ҳам ҳовури,
Онажонлар алласидан,
Қўз ёшидан, оқ сутидан;
Тўқайларнинг тенгсизлиги,
Жилғаларнинг шўх ғовури,
Йигитларнинг ялласидан,
Сулувларнинг сукутидан —
Йўғрилган тил —
Она тилим.

Дарёларнинг тошқин пайти
Арслон янглиғ ариллаши,
Довонларнинг кўк қиёси,
Қорли тоғлар жилосидан,
Чўпонларнинг қамиш байти,
Чилдирманинг дариллаши,
Гўрўғлининг алп сиймоси,
Алпомишнинг даъвосидан —
Туғилган тил —
Она тилим.

Тулпорларнинг асовлиги,
Тош чақиши, оловлиги,
Боболарнинг олтин сўзи,
Бўёқчининг ўланидан:
Тўқувчининг алғовлиги,
Чилангарнинг далғовлиги,
Бу тупроқнинг қўш ҳўкизи,
Қўшчиси ҳам қўланидан —
Яралган тил —
Она тилим.

Шу тупроқнинг жон аямас
Тарлонлари, бургутлари,
Келинларнинг дилдошлиги,
Ёр-ёрларнинг жарангидан;
Босқинларнинг бедодлиги,
Бувиларнинг ўгитлари,
Дўмбиранинг мунгдошлиги,
Дуторнинг ҳам тарангидан —
Таралган тил —
Она тилим.

Элбек
ТИЛ

Мунгли қушим, сайраб-сайраб кел, англат,
Кимлар эрур Турк тилини сотғучи?
Булбул каби сайраб турган бу тилни
Уялмайин бу ўлкадан отгучи?
Болдай тотли, жондан азиз туркчани
Тушунмайин, хўрлаб-хўрлаб ётғучи?
Мунгли қушим, уларни қўй, сен сайра!
Турк тилининг донғин чиқар кўкларга!
Қўй уларни, улар йўлдан озсинлар,
Эл ичида бўш бўғузлик сотсинлар!

Муҳаммад Солиҳ: ТУРКИЙ ТИЛДА СЎЗЛАМОҚ

Туркий тилда сўзламоқ осон.
Туркий тилда сўзламоқ нақадар қийин.
Нақадар лаззатли бу тилда сўзламоқ, нақадар аччиқ.
Агар кайфинг чоғ бўлса, эрталаб ўнг ёнбошдан турган бўлсанг,
ўтган кундан пушаймонинг бўлмаса – собит ишонч бўлса
келажакка – туркийда гапир.
Кимнидир севсанг, кўксингга сиғмаса муҳаббат – туркийда
гапир.
Кимнидир ёмон кўрсанг, бўғзингга тикилса нафрат – туркийда
гапир.

1982

Эркин Воҳидов
ОНА ТИЛИМ ЎЛМАЙДИ

Нотиқ деди:
«Тақдир шул,
Бу жаҳоний ирода.
Тиллар йўқолур буткул,
Бир тил қолур дунёда».

«Эй воиз, пастга тушгин,
Бу гап чиқди қаердан!»
Навоий билан Пушкин
Туриб келди қабрдан.

Ким дарғазаб,
Ким ҳайрон,
Чиқиб келдилар қатор:
Данте, Шиллер ва Байрон,
Фирдавсий, Бальзак, Тагор.

«Ваъзингни қўй, биродар,
Сен айтганинг бўлмайди».
Барча деди баробар:
«Она тилим ўлмайди».

— Ҳей, бу қандай ақида! —
Қўлида табаррук жом,
Гўзал форсий ҳақида
Рубоий айтди Хайём.

Эҳтиросли, оташдил
Беранже сўрди нолон:
— Наҳотки, фаранги тил
Йўқолгуси бир замон!

Неруда, Лорка турди
Сервантеснинг ёнига:
— Ким қасд этиб тиғ урди
Она тилим жонига!

Фузулий ёнди:
— Озар
Тили гулдек сўлмайди.
Барча деди баробар:
«Она тилимўлмайди».

Камалакдек ранго-ранг
Бўлсин деб санъат, тиллар,
Асрларча қилдик жанг,
Армон қилдик минг йиллар.

Беқадр бўлса, наҳот,
Тиллардаги тароват!
Йўқолди бу кун, ҳайҳот,
Қабрларда ҳаловат!

«Фауст» ёнди гуриллаб,
«Хамса» ўтга туташди.
Бир садо жаҳон бўйлаб
Таралди, тоғлар ошди.

Бу садо янграр ҳамон,
Сира адо бўлмайди.
Олам айтар:
Ҳеч қачон
Она тилим ўлмайди!

Абдулла Орипов
ОНА ТИЛИМ

Минг йилларким булбул каломи
Ўзгармайди, яхлит ҳамиша.
Аммо шўрлик тўтининг ҳоли
Ўзгаларга тақлид ҳамиша.

Она тилим, сен борсан, шаксиз,
Булбул куйин шеърга соламан.
Сен йўқолган кунинг, шубҳасиз,
Мен ҳам тўти бўлиб қоламан!

Рауф Парфи
ОНА ТИЛИМ

1. Абут-Турк тарихдан балки бир ҳикмат
Бироқ сен борсан-ку Турон элинда.
Шоир, Сўз айтмакка сен шошма фақат,
Улуғ Алишернинг қутлуғ тилинда.

Ул олис қуёшдир куйиниб ёнар,
Олис хотиротлар ўчмас фалакда.
Ҳақдан, Ҳакиқатдан кўринг, ким тонар?
Дунёвий аламнинг тийғи юракда.

Ватан деб аталган бешик, онажон,
Мен учун ёпилган эшик, онажон,
Мен сокин солланиб илғаб борарман.

Ватан деб аталган тобут қўйнида,
Чувалган булутни қордек қорарман,
Руҳимнинг панжаси чақмоқ бўйнида.

2. Ҳеч зот уза билмас узилган жонни,
Ҳақиқатни уза билмас ҳеч қачон.
Элим, она тилим, руҳимнинг қони,
Бир имдод сўрайман сендан, онажон.

Чаёнзор йўлидир борар йўлларим,
Таним ёнмактадир ишқсиз очунда,
Кўкларга тўқинар сўнгак қўлларим,
Оёқларим менинг тупроқ ичинда.

Барчанинг бошида бирдек беомон,
Манхус замонларнинг ўлик шамоли, —
Бузғун йигирманчи аср аъмоли…

Менинг она тилим, мунис, меҳрипбон,
Сен Туркий Дунёнинг ғолиб хаёли —
Сени ёзажакман, тирилган жаҳон.

3. Улуғ Туркистоним, олтин далалар,
Офтоб сочқи сочар бош узра балқиб,
У сенинг тилингда айтар аллалар,
Қоним, она тилим, оҳ, она халқим.

Навоий байтига ўхшайди йўллар,
Бу тошлар Ҳамзанинг қотили, ҳайҳот!
Наҳотки умрбод ўртаса ўйлар,
Умрбод занжирбанд этса хотирот?!

Занжирбандман, она тилим Она Сўзингга,
Кундайин сўларман, ойдек тўларман,
Мил каби тортарман Сенн кўзимга.

Мен ғариб бандангман. Бир Сўз тиларман,
Бошимни қўярман Сенинг изингга,
Қудсия анфосин айтиб ўларман.

Ҳалима Худойбердиева
«ЭСКИ ЎЗБЕК ТИЛИ»ГА ЁЗУВ

Менинг тиғ тилган тилим,
Менинг кесилган тилим,
Баҳайбат тўғон тушиб,
Йўли тўсилган тилим.

Қушнинг унут патидай
Тўкилган унут жоним,
Китобларнинг қатида
Ранги-рўйи сомоним.

«Эски ўзбек тили»мас,
Дедилар эскирган тил,
Қўрқиб чиқармоққа сас,
Сандиқларга кирган тил.

Сенда бодом иси бор,
Сенда бобом иси бор,
Болам на рус, на ўзбек,
Аросат белгиси бор.

Беш юз йиллар аввалги
Хатни мен англайман, бас,
Мен бугун айтганимни
Болам баъзан тушунмас.

Кўкрагимда дод қотган,
Яқинлашар катта хавф,
Ўз тилини йўқотган
Халқ бўлмасми ердан даф.

Олдга, сафарбарликка
Қандай ярайди болам,
Ортидаги жарликка
Қандай карайди болам.

Уни ким қилиб қўйдим,
Ким бўлди оғам-иним,
Томир-томирим куйди,
Синди бўғин-бўғиним.

Гули унут халқ бўлдик,
Иўли унут халқ бўлдик,
Оммавий гунглик содир,
Тили унут халқ бўлдик.

Умримнинг шом, кечига
Шу ўй санчилиб туриб,
«Луғатит-турк» ичига
Ёшим томчилаб туриб,
Дедим: — Тиғ тилган тилим,
Менинг кесилган тилим.

Хуршид Даврон
ОНА ТИЛИМ

Келиб кетди неча дунёлар,
Кулди ҳаёт, йиғлади ўлим.
Сен деб қурбон бўлди боболар,
Улар кетди, сен қолдинг, тилим.

Беланчагинг узра Кошғарий
Куйлаб ўтди қадим навони
Ва навқирон япроқларингга
Дил қонини берди Навоий.

Самарқанддан Бобур кетаркан
Дилда бўғиб ҳасрат сасини,
Олиб кетди она юртидан,
Туркий тилим, биргина сени.

Машрабмас, сен осилдинг дорга,
Нодирамас, сенсан сўйилган
Ҳозиқнингмас, сенинг, эй тилим,
Бошинг айру, кўзинг ўйилган.

Аммо душман ўлдирган ботир
Тирилгандек яна қасосга,
Мангу борсан ва мангу қодир
Тўлдирмоққа ерни овозга.

Ватан учун бахш этиб жонни,
Кечиб олов, кириб дарёга,
Фарзандларинг тўккан ҳар қонни
Шимирдинг сен ўхшаб гиёҳга.

Она тилим, омон бўл мангу,
Сен борсан-ки мен ҳам ўлмайман,
Тилдан қолсам, сени Ойбекдай
Мен кўзларим билан сўйлайман.

Шукур Қурбон
ОНА ТИЛИМ
Қасида

Юрагимнинг қошида
Сайраб турган булбулим,
Сенсиз очилмас гулим
Руҳият бўстонимда,
Она тилим, жон тилим.

Қадим аждод қонида
Сени таниди дунё,
Инсоният тонгида
Бердинг қалбдан акс-садо.
Суврат бўлиб чекилдинг
Ғорлар ичра бирма-бир:
«Она қўшув бола», севмоқ бу,
«Юрак қўшув ёй ўқи»—сабр.

Ашшурий, бобил, оккад
Тараққиёти бир ён,
Бир ён бўлди қуёшли –
Ўлка қучган шараф-шон.
Маънавият уфқида
Номинг мангу айланди.
Шумерлар миххатига
Оҳангларинг жойланди.

Тош, деганни ким-кимлар
Тепиб ўтмаган бефарқ,
Лекин сен боис уни
Бошга кўтарди башар.
Мисли онг денгизида
Заррин мавж бўлиб қалқдинг.
Буюк «Ўрхун-Энасой
Ёзувлари»да балқдинг.

Шакл—мисли либосдир,
Ўзгарар ўтиб замон.
Айниқса, босқинчи ёв
Бўлса бошда ҳукмрон.
Айниқса, у бор ерда
Сўзлашсанг ўз тилингда,
Билмай хуноб бўлса у
Не борлигин дилингда.
Зўрлаб-да ўз ёзуғин
Пешонангга ўяр у,
Ёт тилда чулдиратиб
Томошангни кўрар у.
Бироқ мазмун-моҳият
Ҳоким эрур шаклга.
Араб имлоси бўйин
Эгди туркий ақлга.

Навоийдай фарзандинг
Дунёга келди шу кез.
Сени деб сарғарди у,
Қон тупурди эрта-кеч.
Парвоз этиб назм аро,
Осмонларга урдинг бош,
Лекин тупроқни қўмсаб,
Пинҳона тўкардинг ёш.
Таъзимда бўй-бастингга
Етмиш олам бош эгди.
Гўзал «Бобурнома»да
Оёғинг ерга тегди.
Ер дардлари шу ондан
Сеники бўлди буткул,
Фалакдан бахт сўради
Машраб – исёнкор ўғил.

Яна шоир зарур бўлди
Сенинг сўз минбарингга,
Она-тилим, чиқди шоир
Турди, яраб корингга.
Муқимликни кўрдинг йиллаб,
Йиғлаб юрдинг фурқатда.

Кўплар сени унутди
Давомли бу кулфатда.
Тумтароқ хонликлардан
Турфа жаҳолат қолди.
Ким неча йиллар янглиш
Халқим оми саналди.

Ким айтар «бу ғалвирдан
Осон ўтди ватаним».
Мен айтарман, “не бахтки,
Омон ўтди ватаним».
Боис – ҳар сўзинг уни
Келажакка чорларди.
Шеърият осмонингда
Чўлпонларинг порларди.

Янгрардинг авж пардада
Яна-да ҳур, яна шан.
Лекин, одат, боқдилар
Сенга ҳам ҳасад билан:
Бир бурчакда тўпланиб
Тил билмас уч-тўрт ғалча,
Фарзандларинг бошига
Мусибат солди қанча.
Китоб кўтарган кимса
Таҳликали кўринди,
Нондай азиз битиклар
Ерга пинҳон кўмилди.
Асил шоирларингни
Халқ душмани дедилар,
Қарғадилар, сўкдилар,
Бир-бир бошин едилар.

Шоирни ўлдирарлар,
Ўлдириб бўлмас сўзни.
Сен тирик қолдинг яна,
Халқимнинг кўрар кўзи.

Не тонг, Мустақилликнинг
Шамоллари эсиб шан,
Олдинг давлат мақомин
Қанча тил аро расман.
Пешонангга тақдирнинг
Саодати ёзилган.
Бугун сенда Қуръони
Карим, ҳадис босилган.

Мен ҳам—улуғлигингга
Орқа қилган қаламкаш.
Сенда қандай куйладим,
Элга ҳавола яккаш.
Тасодиф кўп дунёда,
Шоир бўлсам-да бир кун—
Ҳикматинг мен учун бу,
Мурувватинг мен учун.
Бўлолмасам, айб менда,
Севолмабман сени, оҳ.
Ҳар икки ҳолатда ҳам
Сенга содиқман бироқ,
Она-тилим, жон тилим.

Зеро мен сеникиман,
Сен туйган завқникиман,
Сен куйган қайғуники,
Она-тилим, жон тилим.

Сен мангусан, бақосан,
Мен эсам – ўткинчи зот.
Сен ҳамиша баҳорсан,
Мен – лаҳзалик хотирот.
Она тилим, жон тилим.

Сенсиз мен сўладирман,
Девона бўладирман.
Туққанимга етти ёт
Бегона бўладирман,
Она-тилим, жон тилим –
Юрагимнинг қошида
Сайраб турган булбулим.

Муҳаммад Юсуф
ОНА ТИЛИМ

Гарчи зуғум қилганларни ёқтирмадим,
Шеър ёздиму бўлак ишни қотирмадим.
Тилим туриб ўз тилимда гапирмадим,
Бир эсласам эзилади бағри-дилим,
Она тилим, кечир мени, она тилим.

Онам «эркам» деб қучганда тунлар ярим,
Эрким йўқ деб зирқирарди бир жойларим,
Паровозни ҳансиратган буғдойларим,
Олтинларим, маъданларим, ипакларим,
Она тилим, кечир мени, она тилим.

Кимлар учун биз эдик бир бадавийлар,
Ўзбекни қон қақшатганни узбек сийлар,
Ҳолимизни қон кузатди Яссавийлар,
Топганимиз ҳандалакдек тилим-тилим,
Она тилим, кечир мени, она тилим.

Кимдир майда миллат бўлди, кимдир катта,
Катта миллат — Афандиси йўкдир ҳатто,
Биз пиёда, биз боққанлар юрди отда,
Зулм ўтса фақат сендан ўтди зулм,
Она тилим, кечир мени, она тилим.

Сен бўлмасанг нима бизга силлик шеърлар,
Бу дунёда тили йўкда дил йўқ дерлар,
Баҳоинг-ку бериб кетган Алишерлар,
Юрагимнинг тўридаги сўлмас гулим,
Она тилим, кечир мени, она тилим.

Бир қарасам ҳар шевангда минг жилолар
Ҳар новдангда, ҳар мевангда минг жилолар.
Қодирийлар, Чўлпонлар-у, Абдуллолар,
Сенинг қайтган кунинг мен туғилган йилим,
Она тилим, эй муқаддас Она тилим.

facebook.com