Шуайб Қорақош , проф. доктор,

Истанбул Ойдин университети,
Фан-Адабиёт факултети, suayipkarakas@aydin.edu.tr

Кириш сўз

Турк дунёси 19-аср ва 20-асрнинг биринчи чорагида бир-бирларидан жуда узоқ жуғрофияларда, бир-бирларига жуда ўхшаш дейилиши мумкин бўлган бир қадар(тақдир)ни бошидан кечирди. Христиан дунёсига нисбатан идора(ҳукумат идорачилиги, давлат бошқаруви), ҳарбий масалалар, жамият ҳаёти, маданият ва иқтисодий соҳаларда замони тақозо этган янгилик ва ривожланишни ҳақиқатга айлантириб, ўз борлигини давом эттира олиши, ҳур ва эркин(мустақил) қола олиши, ўтган вақт ичида йўл қўйилган йўқотишларни қайта қўлга киритиш ва ўз қадарини ўзи тайинлай оладиган ҳаракату ғайратлар ўша даврнинг яшаш хусусиятини кўрсатарди. Шунинг учун 19-асрнинг иккинчи яримидан бошлаб, Усмонли зиёлилари билан бирга бутун турк дунёси зиёлилари орасида жуда кенг тарқалган миллий шуурланиш ҳаракати, христиан дунёсига қарши табиий рефлекс ўлароқ табора юксала борган бир жараён юзага келтирган эди. Туркистонда очилган Жадид мактаблари, жадидчилик ҳаракати бу жараён манбасини ташкил этганди. Бунинг ёнида Туркиядаги миллиятчилик ҳаракатлари ҳам ўша илгарилашларда ўз таъсирини сақлаган эди, албатта.

Нутқнинг асосий қисми

100 йиллигини ифтихор билан қутлаётганимиз, хизматларидан ва борлигидан ғурур туяётганимиз, ҳамиша ҳаяжон ва умид манбамиз ҳисобланган, ирқимизнинг муқаддас қиблогоҳи бўлган Турк Ўчоғининг азиз мансублари хотираларини ҳурматла ёд олароқ яшатишга ҳаракат қилаётганларимиз, орамизда ҳис этаётганларимиз Исмоил Бей Гаспиралининг, Юсуф Оқчура Бейнинг, Меҳмет Амин Бейнинг, Зиё Гўқалб Бейнинг, Кўпрулузода Фуат Бейнинг, Ниҳол Отсиз Бейнинг, Ғози Мустафо Камол Пашанинг ва турк тарихининг яқин даврида яратилган яна қанчадан қанча достонлари қаҳрамонларининг идеал қардошлари бўлишган туркчи хонимлар ва бей(жаноб)лар, умид ва ҳаяжонларимизни уфқлардан нариларга олиб ўтишларинг учун омонат этишимиз мумкин бўлган севимли турк ёшлари!

Бу таблиғда, бошқа турк мавзаларига ҳам мурожаат қилиш билан биргаликда асосан Марказий Туркистонда жараён кўрсатган миллиятчилик фаолиятларининг хулосалари келтирилади. Зеро Туркиянинг ташқарисида қолган барча турк минтақаларини бир таблиғнинг ичига тиқиштириб ифодалашнинг имкони йўқлиги ҳам очиқдир. Шу сабабдан Марказий Туркистон ташқарисида қоладиган ўлкалар ва бўзқир соҳаси ҳам бирликда бу тадқиқотдан алоҳида қолдирилади.

Турк дунёси 19-аср ва 20-асрнинг биринчи чорагида бир-бирларидан жуда узоқ жуғрофияларда, бир-бирларига жуда ўхшаш дейилиши мумкин бўлган бир қадарни бошидан кечирди. Христиан дунёсига нисбатан идора(ҳукумат идорачилиги, давлат бошқаруви), ҳарбий масалалар, жамият ҳаёти, маданият ва иқтисодий соҳаларда замони тақозо этган янгилик ва ривожланишни ҳақиқатга айлантириб, ўз борлигини давом эттира олиши, ҳур ва эркин(мустақил) қола олиши, ўтган вақт ичида йўл қўйилган йўқотишларни қайта қўлга киритиш ва ўз қадарини ўзи тайинлай оладиган ҳаракату ғайратлар ўша даврнинг яшаш хусусиятини кўрсатарди. Шунинг учун 19-асрнинг иккинчи яримидан бошлаб, Усмонли зиёлилари билан бирга бутун турк дунёси зиёлилари орасида жуда кенг тарқалган миллий шуурланиш ҳаракати, христиан дунёсига қарши табиий рефлекс ўлароқ табора юксала борган бир жараён юзага келтирган эди. Бундан ҳам кўпроқ бирор маданият ҳаракати ўлароқ ўз борлигини ҳис эттирган бу жараён, 20-асрнинг илк йилларидан эътиборан бутун турк дунёсида янги бир сиёсий моҳият қозонган эди. Герман ва славян қавмлар бошлиғида 19-асрда янада кенгроқ ўлкаларга ҳукм этиш ва мустамлака императорликлари қуриш истагида ирқ вамаданият жиҳатидан бир-бирларига яқин бўлишган миллатларни бирлаштириш ташаббусларини қўлга олишганлари ҳам маълумдир. Ёлғизланиб қолган турк оммаси бунга муқобил, тил ва тарихий ўхшашликларнинг таъсири ҳамда бир-бирларини танишга ва яқинлашишга урина бошладилар.

19-асрнинг иккинчи яримидан бошлаб Россиянинг ишғолига дуч келган Марказий Туркистондаги турклар орасида, айниқса 1905 йилги инқилобдан сўнгра рус мустамлакачи сиёсатидан қутилиш, янгиланиш, миллий ўзлигига эга бўлиш ва туркчилик фикри(ғояси) атрофида бирлашиш тушунчалари ёйила бошлаган эди. Рус истилоси оқибатида бошланган мустамлакчиликнинг оғир шартлари, фақат моддий оғирликлардан иборат бўлиб қолмай, бутун Туркистон халқининг тарихий ва маданий меросига ҳам тажовуз этилгандир, уларнинг тили, дини, тарихи, урф –одатлари, миллий туйғу ва инончлари, номус ва ғурури оёқ ости қилингандир. Жума намозларида мажбуран чор подшоҳи номига хутбалар ўқилгандир. Қуръони каримда келтириладиган “мушрик”, “кофир” калималари Туркистон мусулмон аҳолисининг назарида русларни ифода этганлиги учун у сўзларни Қуръони каримдан чиқарилишини талаб қилганлар эди. Масалан, Андижонда халқ руслар билан тўғри келиб қолганларида улар сажда этишга мажбур қилинарди. Бундай амалиётлар Марказий Туркистонда ҳақли равишда шаддатли қаршиликлар туғдирган эди. Афсуски, кўп ҳолларда ўзларини кўрсатишга қаратилган бу қаршиликлар, ҳамфикрлик асосига суянмаганлиги, яхши тартибланмаганлиги учун ҳар сафар рус қўшинлари тарафидан бостирилиши енгил бўларди.

Бу ҳодисалар қаршисида тукистонли зиёлилар ҳам ҳеч қаршилик кўрсатмасдилар ва тақдирларига рози бўлишгандилар деб қараш ҳам мумкин эмас, албатта. Аксинча, истилочилар тарафидан содир этилган сонсиз-саноқсиз жиноятлар, идроки тиниқ ва иймонли зиёлилар қалбларини яралаган ва уларда босқинчиларга нисбатан нафрат туйғулари билан бирликда уларга қарши кураш орзусини ҳам уйғотган эди. Ана ўша идрок, кун ора бироз-бироз қувватланиб, ривожланиб мустамлакачилик идорасига қарши истиқлол(мустақиллик) учун курашни мақсад этган Жадидчилик ҳаракатини тайёрлаганди. Бу ҳаракат жуда қисқа замон ичида янгиликка интилган ёш зиёлиларни, дин, давлат, илм ва ғоя одамларини, ёзувчи, шоир, журналист, ҳуқуқчи, нашриётчи ва олдинни кўра оладиган тижорат арбобларини ҳам ўз қаврами(структураси-тизими) таркибида тўплай олган эди.

Исён ташаббусларининг батамом муваффақиятсиз тугалланиши, туркистонли зиёлиларда, мустақиллик ва ҳурриятга ҳақли бўлишлари ва унга эришишлари учун энг аввало замон талаб этадиган маданий ва сиёсий савияга кўтарилиш тушунчасини уйғонтирди. Шунинг учун таълим-тарбия масаласи, бутун турк дунёси зиёлиларида бўлгани сингари 19-асрнинг сўнггида туркистонли зиёлиларнинг ҳам зеҳниятини машғул этган энг аҳамиятли масалага айланган эди. Таълим-тарбияда илк учқун деб ҳисоблаганимиз бу зеҳний фаолият, жадид мактаблари воситасида оқибат мақсад жиҳатидан янгилашма ва ниҳоят мустақилликни ва ҳурриятни таъмин этиш йўлида илк жиддий асарини ўртага чиқарган эди. Жадид мактаблари, ўхшашсизлиги, мақсади, таъсир ва натижалари жиҳатидан турк дунёси таълим-тарбия тарихида ҳақиқатан фавқулодда бир мактаб қурилишлари бўлган эди. Жуда қисқа бир вақт орасида сонлари мингларга кўтарилган ва бутун турк юртларида зеҳният ўзгаришини ҳақиқатга айлантира олган у мактаблар, турмушнинг барча жафҳаларини уюштирган жадид ҳаракатини туғдирган эди.

Хулоса қилиш лозим бўлса, жадидчилар, миллат манфаатлари, ўлканинг ободончилиги, фаровонлигини яхшилашда, тижоратда ва қишлоқ хўжалик системасида техникадан фойдаланиш йўлларини ўрганишда Овропадан ўрнак олишни асос қилиб олдилар. Умуман халқ оммасининг моддий ва маданий йўқсулликдан қутилиши учун қобилиятли ёшларни Россия, Туркия ва Овропанинг бошқа ўлкаларидаги университетларга юбориб уларнинг бир тарафдан замон даражасида билим олишларини ва бошқа тарафдан дунё билан бирга нафас олиш, миллий шуур ва мустақиллик ғоясини тетик тутишда ҳам жадид мактаблари муҳим вазифаларни бажардилар. Шунингдек Туркистоннинг бутун халқини мустамлакчиликдан қутилишига сафарбар этишда аҳамиятли рол ўйнади. Шунинг учун жадидчилик ҳаракатини фақат таълим-тарбияда янгиликларга йўл очган бир ҳаракат шаклида ифодалаш ҳақсизлик бўларди. Шу сабабдан ҳам биринчи дастурларини Исмоил Бей Гаспирали тайёрлаган жадид мактаблари, номи келтирилган “Жадидчилик ҳаракати” , бутун турк дунёси ўлчовида янада кенгроқ назарда қаралиши лозим ва буни Овропада уйғониш даври каби турмушнинг барча жафҳаларида янгиланишни, янгидан туғилишни ифодалаган бир атама(термин) сифатида, Турк дунёсининг янгидан тирилиши, “баъсу баъдаъл-мавт”и шаклида қабул қилиниши лозим.

20-асрнинг илк йилларидан эътиборан Муфти Маҳмудхўжа Беҳбудий ҳазратларининг ҳиммат ва ғайратлари билан Самарқанддан бошлаб Туркистоннинг барча шаҳарларида ва ҳатто жуда кўпчилик туман, қишлоқларда очилган жадид мактаблари, уларга қарши қаратилган пропаганда ва ҳокимият тарафидан қийинчиликлар туғдирилишига қарамай, хайрсевар бадавлат кишиларнинг ва халқ оммасининг ёрдамлари воситсида таълим-тарбияда ва халқнинг зеҳниятида ўзгаришлар пайдо қилиш фаолиятларини давом эттиришда давом қилганди. Бу ишларни самарали олиб бориш учун эса, Туркистонда қироатхона, кутубхоналар ва нашриёт уйлари очилган. Моддий жиҳатдан муҳтож ва қобилиятли болаларни ўқитиши мақсадида “Жамияти хайрия”, “Жамияти имдодия(Ёрдам жамияти)”, Тараққийюни Ислом ва Таовун(Ислом тараққиёти ва ёрдамлашма) каби жамиятлар қурилгандилар. Ана ўша жамиятлар ёрдамида 1910-йилларда Россия ва Овропадаги университетларга ва бу орада Истанбулга ҳам талабалар юборилган эди. Ўша даврларда Туркистондан Истанбулга қанча талабанинг ва Истанбулдан Туркистонга қанча муаллим-ўқитувчилар юборилганлигини афсуски бугун ҳам биз била олиш имконига эга эмасмиз. Турк жамияти(Дарнаги), Турк юрти ва Турк ўчоғи доирасида туркчилик фаолиятларининг самарали бир шаклда олиб борилганлиги бу ўтган йилларда Туркистондан талабаларнинг келишлари ва Туркистонга сони маълум бўлмаган қаҳрамонлар қўшини шаклида муаллимларнинг юборилиши буюк бир аҳамият касб этганлиги ҳақиқатдир.

Айни замонда, 1903 йилда Муфти Маҳмудхўжа Беҳбудий тарафидан Самарқандда Жадидчилар тўдаси номли зиёлилар жамияти ҳам тузилади. Бундан бир йил сўнгра Мунаввар Қори бу жамиятнинг Тошкент бўлимини ташкил этади ва Туркистонли зиёлилар бу жамиятнинг атрофида бирлаша бошлайдилар. Халқ оммасининг миллий шуур атрофида йиғилишини ташкил этиш, Жадид мактаблари учун дарсликларни ёзиш, мустақиллик учун кураш, миллий газетачилик фаолиятларини ривожлантириш жамият атрофида йиғилган зиёлилар дастурининг асосини ташкил этган эди. Россиядаги 1905 йилда содир этилган ўзгаришлар юзага чиқарган ҳақлардан истифода этган Туркистонда миллий ғояларни оммалаштиришга қаратилган бир қатор газета ва журналлар нашр қилина бошлайди. 1917 йилги рус инқилоби(давлат тўнтариши)гача давом этган даврда “Тараққий”, “Шуҳрат”, “Ҳуршид”,”Самарқанд”, “Садои Туркистон”, “Турон”, “Нажод”, “Турк сўзи”,”Турк эли”, “Улуғ Туркистон”, “Эл байроғи”, “Кенгаш”, “Тирик сўз”, “Юрт”, “Ойна”, “Ал-Ислоҳ”,каби газета ва журналлар нашр этилиб халқ орасида тарқатилади. Жадид зиёлиларнинг бу шаклда тарқатган газета ва журналлари Туркистонда миллий уйғонишнинг янгидан туғилишида сўзсиз муҳим аҳамиятга эга бўлгандир.

19-асрнинг иккинчи яримида кескин курашларга саҳна бўлган Туркистонда адабиёт ҳам содир бўлган жараёнлар билан паралел алоҳида бир ривожланишга эга бўлган эди. 20-асрнинг бошларидаги илм-билим олиш ва таълим-тарбия сафарбарлиги ва мустақиллик ғояси бу янги адабиётнанг асосий мавзуларини ташкил этди. Натижада адабий асарларда ватан ва миллат масалалари жуда тез-тез учрайдиган бўлиб қолди. Яъни янгидан ёзилган шеърларда эскидан қўлланиб келинаётган ташбиҳ ва мажозларга янгича маънолар юклана бошлади. Авваллари ошиқни ва севгилини тасвир этган сифатлар энди илм, фан, илғорлик, миллий бирлик, ватан ва миллатни тушунтириш учун қўллана бошланди. Тил эса, Туркиядаги янги лисан ҳаракатига ўхшаш бир шаклда арабча ва форсийча калималардан тозаланиб соддалаштирила бошлади. Исмоил Бей Гаспиралининг “тилда бирлик” шиорига мос равишда Турк дунёсида Истанбул туркчаси асосида бир умумий маданият тили тузишга қаратилган ғайратлар қилинди. Турон исми ҳам туркларнинг азалий ва абадий юрти исми сифатида бадиий асарларда тез-тез қўллана бошланди. Бу орада Абдуллоҳ Авлоний тарафидан “Турон” исмли бир театр жамоаси ташкил этилади ва уларда Туркистоннинг турли шаҳарларида жадид ёзувчилари тарафидан қаламга олинган ва миллий тушунчаларни ифодалаган ўйинлар саҳналаштирилади. Туркистонда “Жадид адабиёти” номини олган бу миллий уйғониш даври адабиёти, ўша йилларда Туркиядаги миллий адабиёт жараёнидан деярли фарқ қилмайди.

Туркистондаги ғоявий ва адабий фаолиятлар ҳақида фикр билдирадиган бўлсак, Туркистоннинг ташқарисидан бўлган таъсирларни ҳам хотирлаб ўтиш ўринли бўлади деб ҳисоблайман. Айтганимиздек, Исмоил Бей Гаспирали нашр қилдирган “Таржимон” газетаси, барча турк юртларида бўлгани каби Туркистонда ҳам ҳарорат билан кузатиб борилди. Бу газета, Қозонда тарқатилаётган бошқа газеталар билан биргаликда Туркистондаги миллий газетачиликнинг ташкил этилишида асосий рол ўйнади дейиш лозим бўлади. Шунингдек, Истанбулда нашр қилинган ва тарқатилган “Савати Фунун”, “Сабилуър-Рашад” ва “Турк юрти” журналларининг ҳам Туркистонда обуначилари бўлганлиги маълумдир. Бу ерда исмлар келтириш керак бўлса, Зиё Паша, Намик Камол, Аҳмад Митҳат Афанди, Тавфиқ Фикрат, Меҳмет Оқиф, Ёҳё Камол, Афруқ Нафиз, Рашат Нурий каби шоир ва ёзувчиларнинг асарлари Туркистонда ўқиларди, дейиш лозим бўлади. 20-асрда Туркистонда етишган энг буюк шоир ва романистлардан бири бўлган Ойбек(Мусо Тошмуҳаммадўғли), Жадид зиёлиларидан Аҳмад Митҳат Афандини обрўйлиларидан бири шаклида ўқиганлигини, шеър ёзишни эса, Озорбойжонда нашр қилинган Яҳё Камол асарларидан ўрганганини тан олган эди.

Ўқувчи ва талабалардан ташқари ҳаж ва бошқа хил сабаблар билан Истанбулга келишган туркистонли зиёлилар, Қозон ва Истанбулдан Туркистонга юборилган муаллимлар, биринчи жаҳон урушида русларга асир тушиб, 1917 йил октябр инқилоби сабабли озод бўлишганларидан кейин Туркисонда жойлашиб муаллимлик хизматига киришган Усмонли ҳарбийлари, Озорбойжон ва Қозондан келишган театр жамоа(коллектив)лари ҳам зеҳният ўзгаришларида анчагина таъсир кўрсатганлари ҳам ошкордир. Бу ишларнинг мана шунақа аҳамиятли бўлганлигига қарамасдан, Туркистондаги ўзгаришларнинг ташқий таъсирлари (уларнинг асосий манбаи турк дунёси бўлган эди) бугунга қадар мустақил бир шаклда қўлга олиниб, жиддий бир қўламда тақиқ қилинмаётганлигинин ҳам афсуслар билан билдиришни истардим.

1917 йилда содир этилган октябр инқилобидан сўнгра Туркистон турклари, ўша йилнинг 27-ноябрида Умумий мусулмон Қурултойига тўпланадилар ва ўзлари ўз эркларини белгилаш мақсадида Туркистон Мухториятини эълон қиладилар. 1909-1913 йилларда Истанбул дорулфунида таҳсил кўрган Абдурауф Фитрат, Туркистон Мухторияти эълон қилинган кечани “миллий лайла-тул-қадримиз” деб атайди. “Ҳуррият” газетасининг1918 йил 28-январ сонида Муҳмудхўжа Беҳбудий Афанди қозоқларга аталган “Чироғларим” номли мактубини эълон қилади ва унда янги эълон қилинган Мухторият яшай олиши учун миллий бирлик бўлиши лозимлигини таъкидлайди, туркликка суяниб ва дунёда ўрнак кўрсатишга ҳаракат қилади. Беҳбудий ҳазратлари, мазкур мактубида эски ота юрти Туркистондаги барча қардошлар жамоаларнинг бирга тинч-тотув яшашлари кераклигини изоҳлаб, қуйидагиларни таъкидлаган эди: “Чироғларим! Ҳаммангиз билганингиз каби Туркистоннинг қозоғи, қирғизи, ўзбеги, туркмани, татари, қисқаси ҳаммаси турк болаларидирлар. Улар жаҳонгир Чингиз Хон ва Тимурнинг авлоди ёки бир-бирларининг ака-укаси ва қардошларидирлар. Туркистондаги араб хўжа ва саййидлар ҳам ўз тилларини унутганлар ва ҳатто улар ҳозир араб эканликларини ҳам хотирламайди, турклашиб сизлар билан аралашиб кетишганлардир.

Чироғларим! Бошқа халқлар, масалан, сирблар, италианлар, арманилар, славянлар, поляклар ва бошқалари ҳатто дунёнинг у бир учидаги қардошлари билан бирлашгандилар. Бу соналган эллатлар бошқа буюк давлатларга тобе бўлишиб унутилаёзган ва тилларини йўқотишган ўз авлоддошлари билан бирлашишга бутун куч ва жонларини фидо қилишмоқдалар. Биз агар ўз ичимиздаги қардошларимиздан айриладиган бўлсак, бу биз учун уят василаси ва ахмоқлик бўлади. Бу эса, ўз қўлимиз билан ўз (туркнинг) томиримизни кесиш бўлади …

Чироғларим бирлашайлик! Кўриб турибсизки, барча руслар ҳам бирлашмоқдалар. Ҳозир бирлашиш замонидир. Агар сиз айрилсангиз, туркман қардошингиз ҳам айриладиган бўлса, Туркистон турклари уч жойга тарқалиб кетади ва мухторият ҳеч кимга насиб бўлмайди …

Фақат биз билан сиз эмас, балки Россиянинг барча мусулмонлари бирлашишлари шариат ва ақлга кўра фарздир. “Ваътасиму биҳоблиллоҳи жамиъан
вало-тафаррофий (Ва барчангиз Оллоҳнинг арқонига (Қуръонга) боғланингиз ва бўлинмангиз! ” Ол-и Имрон, 103).

1917 йилда чор ҳокимияти йиқитилганидан сўнгра Туркистонда бир қатор маданият ва адабиёт жамият(гуруҳ)лари тузила бошлади. Буларнинг орасида Абдурауф Фитрат тарафидан 1918 йилда тузилган “Чағотой гурунги” гуруҳи (ёки Чағотой мажлиси) энг аҳамиятлиси бўлган эди. Даврнинг шоир ва ёзувчилари тарафидан қўллаб-қувватланган бу гуруҳ, асосий мавзулар тарих, тил ва адабиёт ҳақида бўлган миллий масалалар ҳақида мунозаралар олиб боришарди. Фитрат билан бир сафда Абдуллоҳ Қодирий (Чўлқинбой), Абдулҳамид Сулаймон(Чўлпон), Маҳмуд Ходиев(Боту), Машриқ Юсупов(Элбек) каби қобилиятли ёшлар, миллий руҳда ёзишган асарларини шу гуруҳ атрофида берардилар.

Руслар тарафидан “Босмачилик” номи берилган “Қўрбоши” миллий мустақиллик ҳаракати 1924 йилда советлар тарафидан тўла назорат остига олинганидан сўнгра, Совет ҳукумати, Жадид ҳаракати йўналишида миллий асар беришган зиёлиларни йўқотиш программасини амалга оширишни йўлга қўйди. Натижада, миллиятчи ғоядаги барча даражадаги кишилар, шоир ва ёзувчилар қамоқларга ташлана бошланади. Шунингдек, бу даврда атеизм(даҳрийлик)ни ёйиш фаолиятлари тезлаштирилади, фикр эркинлиги ҳам жиддий бир таъқиб остига олинади. Бу зулм сиёсатининг оқибатида совет идеологиясини қабул этган янги бир адабиёт вужудга кела бошлайди. Бу сиёсатга муқобил бўлган жадид ҳаракати ва адабиёти эса, 1929 йилда Сталиннинг махсус кўрсатмаси билан мажбуран тугалган эди. Шунинг учун 1929 йил Туркистон тарихига совет идеологиясининг буюк бурилиши номи билан киритилгандир.

Бу “бурилиш”дан сўнгра, масалан, 1930 йилларда жадидчилар жисмоний йўқ қилина бошлайди. Биринчи навбатда 1931 йилда Мунаввар Қори ўлдирилади. 1932 йилда эса, барча шоир ва ёзувчилар Коммунистик партия ва совет идеологияси назорати остига олинади ва бундан буён адабиёт социалистик ғояларга хизмат қилиши кераклиги ҳақида қарорга келинади. Бу қарорга кўра, социалистик ғояларга хизмат қилмайдиган санъат ва санъат асари рад этиладиган ва асарларнинг муаллифларига яшаш ҳақи берилмаслиги керак бўлиб қолади. Масалан, бу воқеалардан кўп ўтмай 1937 йилдан бошлаб Совет давлатининг бутун ҳудудларида қамоққа олишлар, сургунлар ва қатлиомлар бошлатиб юборилади. Ўзбекистонда ҳам Абдуллоҳ Қодирий, Абдурауф Фитрат, Абдулҳамид Сулаймон(Чўлпон), Боту, Элбек, Отажон Ҳошим, Усмон Носир, Ғулом Зафарий, Қаюм Рамазон, Ғози Олим каби бир қатор шоир ва ёзувчилар, 1937-1939 йилларда асарларида миллиятчилик ва ҳатто тўғриси туркчилик фикрини тараннум этганлари учун халқ душмани эълон қилиниб, ўлим жазосига ҳукм қилинадилар.

Иккинчи жаҳон уруши йиллари давомида советларнинг санъат ва адабиёт сиёсатида баъзи бир ўзгаришлар юз беради. Масалан, Туркистон туркларини Россияга бостириб кирган олмон қўшинларига қарши сафарбар этиш мақсадида миллий масалаларнинг ва тарихий шахсларнинг адабий асарларда мавзу бўлишига ижозат берилади. Миркарим Осим, Ойбек ва Масуд Шаихзода тарихий роман, ҳикоя ва пьесаларини ўша йилларда ёзишган эдилар.

Урушдан кейин эса санъат асарларида совет ҳаётини ва космополит совет кишисини кўкларга кўтариш сиёсати такрор ўз изига қайтарилади. Бу вазиятга мослаша олмаган Ойбек, Мақсуд Шаихзода, Мирзокалон Исмоилий, Миркарим Осим, Шуҳрат, Саид Аҳмад, Шукуруллоҳ каби шиор ва ёзувчилар ҳам миллийликни чуқур ҳис этганлари ва социалистик реализм исми берилган совет санъат тушунчасига мухолиф фикрда бўлганлари сабабли қамоқларга ташлаш ва сибирга сургун қилишлар орқали биринчи қадам зиёлилари сингари сукут сақлашга мажбур қилиндилар. Туркистонда тарихий ҳаётни ва анъаналарни тараннум этган “Олпомиш” достони каби миллий руҳдаги асарлар ҳам совет идеологиясига таҳлика келтириши мумкин бўлганлигидан таъқиқлаб қўйилди.

Сталин ўлимидан сўнгра 1956 йилда Коммунистик партиянинг 20-қурултойида 30 йилдан кўпроқ давом қилган совет даври сиёсати қаттиқ танқид қилинади ва бутун мамлакат бўйлаб ҳаётнинг барча жафҳаларида бир мунча юмшашлар, илиқланишлар бошланади. 1930-йилларда ўлдирилган шоир, ёзувчи ва давлат мансабдорларининг гуноҳсиз бўлганликлари тан олинади. Урушдан кейин қамалган шоир, ёзувчилар қамоқдан озод қилинадилар. Бу юмшаш даврида Советлар иттифоқининг бутун ҳудудида миллий ўтмиш(тарих) ва миллий маданиятга қаратилган қарашлар сезиларли даражада қувват ола бошлайди. Классик адабиёт энди синфий нуқтаи назаридан қараб ўрганиш каби қоидадан воз кечиш имкони туғилади. Энди тарихда ҳаёт кечирган камбағал шоирлар қаторида ҳукмдорлар сарайидаги шоирларнинг асарларидан намуналар берила бошланади. Бундай ўзгаришлар, 1960-йилларда янги бир адабиётнинг юзага келишига ва янги бир наслнинг етишишига имкон туғдиради.

Тарихни ва жорий ҳаёт кечирилаётган замонни янгидан изоҳлаш, ватан ва миллат тушунчаларини миллий нуқтаи назардан ифодалаш, социалистик ҳаёт тарзи ва халқларнинг ўзаро қардошлиги билан биргаликда совет системасини баъзан очиқ, баъзан эса метафорик йўл билан сўроқ қилиш ва ҳатто рад этиш, бу янги даврнинг энг муҳим кўрсаткичига айланади. Туркистон тарихини миллий руҳ ила қаламга олинган романлари билан танилган Одил Яқубов ва Примқул Қодиров, миллий ғурурни тараннум этган шеърлари билан Абдуллоҳ Орифов, Эркин Воҳидов, Рауф Парфий каби зиёлилар бу даврнинг аҳамиятли санъаткорлари ва руҳ меъморларидир. Исмлари тилга олинган шоир ва ёзувчиларнинг асарларида коммунистик партия йўқотишга уринган миллий руҳни қайтадан жонлантиришга уринишлар кўринади. 1960-йилларнинг охирларида Совет императорлиги иқтисодий ва идеологик жиҳатдан турғунликка учраганидан сўнгра, шоир ва ёзувчиларга қаратилган сталинча таъқиб сиёсати янгидан такрорлана бошлайди. Бироқ бу замонга келиб, адабиёт миллий уйғониш йўлида сезиларли хизматлар кўрсатган ва энди кишиларнинг ҳам кўзлари очилган эди. Шунинг учун янгидан бошланган қатағон сиёсати 1960-йилларда бошланган миллий уйғониш ҳаракатини тамоман тўхта олмайди. Оқибатда бундай вазият, 1991 йили Советлар мамлакатининг тугатилишигача ва бошқа турк Жумҳуриятлари қаторида Ўзбекистоннинг ҳам мустақил бўлишигача давом қилади. Одил Яқубов, Эркин Воҳидов, Мамадали Маҳмудов, Абдуллоҳ Орифов, Примқул Қодиров, Рауф Парфий, Муҳаммад Солиҳ, Тоғой Мурод сингари шоир ва ёзувчилар бу сўнгги даврда ўзбек адабиётида миллий руҳда асарлар беришган санъаткорлардан баъзиларидир.

1991 йилда Ўзбекистон мустақилликка эришганидан сўнгра сталин замонида ватан хоини, халқ душмани каби уйдурма жиноятлар билан қуршунга тизилган жадидчи шоир ва ёзувчиларнинг асарлари нашр қилиниб, ўқила бошланди. Бугун “Мустақиллик фидоилари” ва “Мустақиллик қаҳрамонлари” каби номланган жадидчилар ҳақида бир қатор китоблар ёзилмоқда ва миллий хусусиятларга эга бўлган адабиёт майдонга чиқмоқда.

Аммо табир жоиз бўлса, Туркистонда эришилган ютуқларни таъкидлаш билан бир қаторда шуни ҳам унутмаслк лозимки, уларнинг озодликка эришишганларига 20 йилдан ортиқ замон кечган бўлишига қарамай. Туркияда Туркистон туркларига ҳалигача “турк” дея олмаётган кишилар ва давралар топилиб турибди. Ҳар ҳолда улар, Турк дунёсининг буюклигидан сескансалар керакки, кўпгина мабуот ходимлари, мансабдорлар ва илм дунёсининг айрим вакиллари ҳам туркистонли туркларни “туркийлар” деб атамоқдалар, давлатларини эса, “Турк Жумҳуриятлари” эмас, “Туркий Жумҳуриятлар” дея аташни афзал кўришмоқдалар. Туркистон Турк Жумҳуриятларида яшашаётган қардошларимиз эса, туркияли турклар, ўзларидан узоқлаштириш мақсадида уларни бундай “туркийлар” аталишидан совуқ туйғулар ҳис этишмоқдалар. Туркларни “туркий”лар деб аташни ёқтиришаётганлар, туркистонликларнинг қандай турк бўлганликларини ва турк бўлишнинг ҳаяжонини қандай чуқур ҳис этишларини, ажоба ҳеч ўйлаб кўрдиларми экан?

Туркистонликларнинг қанчалик турк бўлганлари ҳақида бир фикр билдириш учун Абдурауф Фитратнинг 1918 йилда ўзи нашр қилган “Ҳуррият” номли газетасида босилган “Юрт қайғуси” исмли очиқ шеърини туркия туркчасига ағдармасдан ўз тили(оригинали)да келтириш билан сўзларимни тугатмоқчиман. Абдурауф Фитратнинг ёзганлари эса, Чоризм ва совет ҳукуматларининг жадидчи зиёларга нисбатан нима учун бу қадар зулм қилганлари, ҳатто уларни жисмоний йўқ қилиш(ўлдириш)гача бориб етадиган даражада зулм қўллаганларига ҳам бошқа бир изоҳсиз жавоб беради.

Юрт қайғуси

“Ётсам тушимда, уйғонсам ёнимда, кўз юмсам қаршимда мунгли хаёл келиб турадур! Бу бир хотин хаёли … бир хотинки, енгнида ипакли, лекин йиртиқ ва эски бир куйлакдан бошқа бир кийим йўқ. Бош-оёқлари яланғоч, тирсакларигача қоп-қора лойқадан ботган, Бақиришга товуши, қутилишга кучи қолмаган! …

Қарайман: Кимсасизлик юкидан ориқланган танда золимона урилган қамчиларнинг яраси бор.

Кўраман: Жоҳилона қилинган эмлардан носулга қайтган* яраларидан қонлар оқиб турадур! …

[* эмлардан носулга қайтган – “эмлар”, эмлаш ёки дорилаш деганидир. “носулга қайтган”, гангренага айланган демоқчи. Бутун жумла: “Жоҳилона қилинган эмлардан носулга қайтган,” дейилганда жоҳилона дориланган яралар гангренага айланганда каби тушуинилиши лозим бўлади.]

Эй мунгли хотин, сен кимсан?

Эй ғамли она, нечук мундан айрилмайсан?

Ёнимда, кўзимда, миямда, юрагимда нима ахтарасан. Нечук кетмайсан?

Қайғу тутунлари ичра ёғдусиз қолган кўзларинг, у ёш ёмғирларинг нечун тўкадир?

Зулм занжирлари билан боғланган қўлларинг нечун ҳар ёнга узатиладир, нима тилайсан? …

Оҳ … билдим … билдим … англадим!

Сен менинг Ватанимсан,
Ватанимнинг мунгли хаёлисан.

Эй муқаддас Туронимнинг хаёли, кетмай тур, айрилма.

Туроним, сендан айрилмоқ – менинг ўлимим.

Сенинг учун ўлмак менинг тириклигимдир.

Паноҳим, саждагоҳим, умидим!

Ёвларинг сени шу кунгами солдилар?

Тилагим, истагим, саодатим!

Болаларинг сени шу ҳолдами қўйдилар?

Суюнчим, овунчоғим, ўчоғим!

Золимлар сени кимсасизми кўрдилар?

Йўқ, сен кимсасиз эмассан. Мана мен, бутун борлигим билан сенга кўмак қилирға ҳозир.
Мана мен чин кўнгил билан сенинг йўлингда ўлирға рози.

Қоф тоғлари йўлимда тушса,

Томуғ оловлари қаршимдан чиқса, яна сен сари кетарман.

Устимга инсонлар эмас, Шайтонлар келса,

Оёғимга занжирлар эмас, жаҳаннам илонлари сарилса, яна сен сари кетарман.

Дунёнинг бутун балолари бошингга тўкилса,

Зулм чўлининг темир тиканлари кўзларимга кирса, яна сени қутқараман.

Мен сенинг учун тирилдим,

Сенинг учун яшарман,

Сенинг учун ўлурман.

Эй туркликнинг муқаддас ўчоғи!

Ўлим сенинг ўлимингни истаганларга,

Нафрат сени кўмгани келганларга!”

Мақолани Туркия туркчасидан ўзбек туркчасига
Алибой Йўляхши ағдарди
12 июл 2012 йил, пайшанба