Абдурауф ФИТРАТ

Нажот йўли

(9-қисм)

ТАФСИР ИЛМИ

Маълумки, Қуръони карим араб тилида унинг шеваларига мос ҳолда нозил бўлган. Саодат асрида яшаган араблар бу китобнинг таркиби ва жузъий маъноларидан хабардор эдилар. Улар «Қуръон» нозил бўлган вақтда яшаганлари учун нозил бўлиш сабабларини ҳам билардилар. Баъзи маъноларни тушунмай қолсалар, дарров соҳибшариат алайҳиссалом ҳузурига келиб мушкилотларини, иштибоҳларини ҳал қилиб кетардилар. Шу хусусда Расулуллоҳдан эшитганларини ёдлаб ўзлаштириб олардилар. Ҳазрати Пайғамбар вафотларидан кейин ҳам бир муддат шу тариқа Қуръони карим ҳукмлари ва маъноларини тушунишга ҳаракат қилардилар. Лекин, бора-бора ислом уммати тафсир китоблари ва илмига эҳтиёж сездилар. Бунинг бир неча сабаблари бор эди. Биринчидан, араблар, бир томондан, Рум мамлакатлари, бошқа томондан, Ажам ўлкаларини фатҳ этиб, араб бўлмаган халқлар билан аралашиб кетдилар. Тиллари ҳам омухта бўлиб кетди. Шунинг учун ҳам араб оммаси Қуръоннинг баъзи маъноларини тушунмай қолди.

Иккинчидан, ислом дини оламга ёйилиб кетди. Рум, Эрон ва Туркистон халқлари тўда-тўда бўлиб дини мубинга кирардилар. Энди мусулмон бўлганлар араб тилини ўргансалар ҳам Қуръон ҳукмларини охиригача тушуниш бахтидан маҳрум эдилар. Ваҳоланки, ўзларининг муқаддас китоблари бўлмиш Қуръони карим ҳақиқатларини билиш орзусида эдилар. Ўша давр олимлари ҳам замон эҳтиёжига эътибор назари билан қарамасликлари мумкин эмас эди.

Учинчидан, халойиқ Пайғамбарнинг муборак забонидан узоқликлари сабаб Расули акрамнинг тарбияси таъсиридан четда қолиб кетардилар. Бошқача қилиб айтганда, одамлар ахлоқ салобатлари ва қалбларининг поклигини йўқотардилар. Ислом уламолари агар баъзи Қуръон оятларининг тафсирига айтилган ҳадислар ва хабарлар йиғиб олиниб, китоб шаклига келтирилмаса, ёлғон ривоятлар билан аралашиб, ислом миллатининг таназзулига сабаб бўлиши эҳтимолдан холи эмаслигини тушуниб етдилар. Ана шу учинчи мулоҳаза ислом уламоларини ҳиммат камарини белларига боғлаб, ҳазрат Пайғамбар томонидан Қуръон оятларининг тафсири учун айтилган ҳадис ва хабарларни йиғиб олиб, таҳқиқ қилиб китоб шаклига келтиришларига мажбур этди. Лекин бу тафсирлар ҳам Пайғамбар ҳадисларидан иборат эди, холос. Яъни бундай тафсир соҳиблари бирор-бир оят ҳақида ўзлари бир сўз айтмасдилар, балки ҳазрати Расулнинг муайян бир оят ҳақида айтган гапларини ёзиб олардилар. Мазкур тафсирлар ҳадис китобларининг бир тури эди, олимлар бундай тафсирни «тафсир бар ривоят» (яъни ривоят ила келтирилган тафсир) деб атаганлар. Ибн Аббос⁹³ ва «Тафсири Табарий»⁹⁴ шундай тафсирлардан ҳисобланади. Ислом уламолари томонидан яратилган биринчи тафсир ана шу «тафсир бар ривоят» эди. Ислом аҳли бир муддат шу тафсирлар билан қаноатланди. Лекин бора-бора замона ўзгариб, омманинг эҳтиёжлари ҳам ўзгарди. Бир томондан, ғайрисаҳиҳ ва мавзули ҳадислар тафсирлар таркибига кирса, бошқа томондан, ислом маданияти тараққий топиб, сарфу наҳв, баён, маоний ва бадиий илмлар ривожланиб, алоҳида фанлар сифатида шаклландилар. Аҳли ислом ўзларининг диний қоидалари ва ҳукмларини ақлнинг муаззам қонунлари асосида татбиқ қилишни орзу қилдилар. Бинобарин, ислом уламолари замона ўзгаришларини назарга олган ҳолда тафсир илмининг аввалги шаклини ўзгартирдилар. Энди улар Қуръон маъноларини шарҳлаш учун масъулиятни сезган ҳолда ақлларини ишга солдилар. Ҳар бир муфассир Қуръони карим маъноларини лисоний қоидалар ва ақлларининг кучи ёрдамида тафсир қилардилар. Бундай тафсирларни «тафсир бид-дироят» (ақлий тафсир) дейдилар. Байзовий⁹⁵, Замаҳшарий⁹⁶, «Тафсири кабир»⁹⁷ ва ҳозирги кунгача бўлган тафсирлар шундай тафсирлардан ҳисобланади.

Энди кўрайликчи, тафсир илмининг таҳсилидан нима фойда бор экан? Биз мусулмонларнинг ҳамма диний аҳкомларимиз Қуръони каримда йиғилган. Мусулмон эканмизми, Куръони каримга амал қилишимиз вожибдир. Мен юқорида Қуръон ҳукмлари бизни икки дунё саодатига етказади, деб муфассал баён қилдим. Қуръон ҳукмларини билмоқ ва уларга мувофиқ амал қилмоқ Қуръони карим маъноларини тушунишимизга боғлиқдир. Қуръони карим маъноларини билмоқ учун тафсир ўқимоқ шарт. Шунинг учун тафсир ўқимоқ ҳам бу дунё ва ҳам охиратда бизга катта фойдалар беради. Бинобарин, тафсир таҳсили бизга ниҳоятда зарурдир. Афсус, биз туркистонлилар азиз умримизнинг йигирма йилини илм олиш йўлида сарф қиламиз-у, аммо бу шариф фандан баҳраманд бўлмаймиз.

(давоми бор)

93.Ибн Аббос (тафсири) — Абдуллоҳ бин Аббос «Таржумон ал- Қуръон» номи билан машҳур бўлган. Муҳаммад пайғамбар (с.а.в.)нинг қариндоши. У 686 йили вафот этган (тарж.).
94.«Тафсири Табарий» — асарнинг асл номи «Жомиъ ул-баёни ан- таъвил ал-Қуръон» бўлиб, муаллифи Абу Жаъфар Муҳаммад ибн Жаррир ат-Табарийдир. У 923 йил Бағдодда вафот этган. Асарнинг арабча матни 1903 йили Қоҳирада нашр этилган. Сомоний амири Мансур бинни Нуҳ фармони билан араб тилидаги матни тожик тилида ал-Балъамий томонидан ўгирилиб қайта ишланган. «Тафсири Табарий» шу таржима оркали шуҳрат топган.
95.Қози Байзовий — Абдуллоҳ ибн Умар ал-Байзовий, Қуръон муфассири ва шореҳи, 1286 йили вафот этган.
96.Замаҳшарий томонидан яратилган Тафсир.
97.«Тафсири кабир» — улуғ тафсир, «Тафсири Ҳусайний» назарда тутилган.