ҚАЙТА ҚУРИШ ЙИЛЛАРИДА ЁЗИЛГАН МАҚОЛАЛАР
(1985-1991)

ШАХСЛАР МАМЛАКАТИ
(Муҳаммад Солиҳ ва Иван Жданов суҳбати)

Муҳаммад СОЛИҲ: “Адабиётга кириш” ибораси одамнинг қитиғига тегади: ҳар бир авлод, кўпинча, ёзувчилар қароргоҳига ташланган десантдай қабул қилинади. Менинг биринчи китобим 1977 йилда чоп этилганди, мени ўшандаёқ Ёзувчилар союзига қабул қилишган. Бир йил ўтгач эса, шеърият бўйича Кенгаш раиси бундан афсусланган, мен уларнинг сафига сездирмай кириб олиб, унинг ижоди ҳақида “ношукрлик” билан гапирибман. Лекин мен бир нарсага амин бўлдим: биринчи чиқишлар қанчалик сершовқин бўлса, шунчалар тез “адабиётга кириш” мумкин — шундай ниятингиз бўлса, шов-шув остида киринг.

Бу яқиндагина, етмишинчи йилларда бўлган эди. Лекин бу давр шунчалик тез ўтмишга айланди-ки, энди истаганингизча хотиралар ёзишингиз мумкин. Бу — ошкоралик даврининг ўзига хос туйғуси.

Иван ЖДАНОВ: Ҳозирга қадар адабиётга янги шоирларнинг кириб келиши табиатдаги фасллар алмашувидай бир маромда кечар, гўё ҳисоблаб қўйилган йўлаклар ва қайчиланган ниҳоллари бор боғдай эди. Бу боғни Худонинг қайси бандаси яратган — ҳеч ким билмас, лекин унга кираётган ҳар бир янги одам унинг тартибига бўйсуниши керак эди. Акс ҳолда, у боққа умуман кира олмасди. Ҳа, ёшларнинг орасида ҳам бу боғнинг ишқибозлари чиқди, ва унга кираётганлар нимага бораётганларини яхши биладилар. Бу боғнинг ташқарисида ҳам ҳаёт ўз йўриғида давом этар, янги номлар пайдо бўлар, турли нашрлардан четда бўлса ҳам, ўқувчиларига йўл топиб юрарди.

Боғдан ташқаридаги адабиёт ривожланди, ўсди, аста-секин аввалги шовуллашда давом этаётган боғнинг овозини босиб кета бошлади. Шундай қилиб, терминологик мутаассибликнинг дурдонаси “ёшлар” атамаси дунёга келди. У на ёшни (шартли қилиб ёш дейишарди), на маҳоратни билдирарди. Ким ўзи булар — ёш аталишни истамаётган ва боғнинг тартибига қарши турганлар?

Муҳаммад СОЛИҲ: Боғнинг назарича, биз — “80-йиллар бошловчилари”миз. Биз эса ўзимизни “турғунлик болалари”, вақтсизлик фарзандлари ҳисоблаймиз. Зеро, бугун биз чоп эттираётган асарларнинг аксарияти 70-йилларда ёзилган.

Мана, сизларни “метафористлар” — мажозийлар деб аташади. Аслида, метафора ҳамма халқлар шеъриятида, ҳамма замонларда бўлган. Шоир Александ Межиров “Литературная газета”да “шеърият чўққиларида метафора йўқ” деб ёзди. Буни ўта шартли тушуниш мумкин. Биз билган барча чўққиларда метафора — бош фигура.

Етмишинчи йиллар метафорасига келсак, бу бор-йўғи уйғониш даври мусаввирлари тананинг уятлигини беркитган ҳаё пардаси ниқоб, холос.

Тўғри, бу анча кўламли, ўзгача ниқоб эди. Ахир, вақтнинг ўзи шахсан эҳтиёткорликни талаб қиларди.

Бундан ташқари, анча вақт шеъриятга адабиётдаги исёнчи сифатида қараб келишди. Бунга асос бор эди, шекилли. Шеърият фикран ботинийлиги туфайли ўзида жамиятга қарши танқид уруғини асрай олади, наср эса, ушбу танқидни синчков кимсаларнинг кўз олдида тезда фош қилиб қўяди. Шундай қилиб, шеърият ҳамма замонларда ўз билганидан қолмай. Ҳақ сўзни айтишнинг турли йўлларини топган, биз унинг овозини доим эшитиб турдик.

И. ЖДАНОВ: Яъни, бу қайсидир маънода чекланишга уриниш, муносиб аталган, аслида номуносиб қатнашимни истамаслик, сохта идеалларни инкор қилиш ва ҳақиқийларини излаш ҳамдир. Ўша йиллар бу уринишлар муқаррар эди. Ичкинлик, четланишга, ёлғизликка уриниш — шахснинг маълум қолипига сиғмаслиги натижаси.

М. СОЛИҲ: Бари бир, шахс “қолип”нинг остида бўлса ҳам яшашга йўл топади.

И. ЖДАНОВ: Шахснинг мустақиллик ҳолати — ўта романтик ҳолат ҳамдир. Бу ҳатто бугунги ёшларнинг кайфиятида ҳам бор — турли уюшмаларнинг юзага келаётгани ҳам бежиз эмас. Менимча, тарихга қизиқишнинг кучайгани, ҳозирги аҳволнинг қандай юзага келганини тушуниш, тепасида фалокат шамшири осилиб турган аждодлар маданиятидан ўзига таянч ахтариш ҳам шу туфайли бўлса керак. Тарихий тажриба шахс тажрибаси сифатида қарала бошланди. Биз турғунлик фарзандлари бўлиб қолишни истамадик, маданият фарзандлари бўлишга уриндик. Ёш ўзбек шоирларида ҳам ўз илдизларига қайтишга уриниш бўлганми?

М. СОЛИҲ: Ҳамма гап шундаки, тарих — чизиб бўлинган сурат, уни ўзгартириб бўлмайди. Унинг замондаги муқимлиги бугуннинг тезкорлигидан ишончлироқдир. Унда собитлик бор, шунинг учун инсон унга таянади. Тарих ўзининг тугаллиги билан — келажак ҳақидаги хомтамаликдан кўпроқ кишини ўзига тортади.

И. ЖДАНОВ: Ҳа, айнан бизнинг давримиз дунёга халпарастларча қарашни шубҳа остига қўйди. Турғунлик давридан олдинги хомхаёллик ўзликни сўндиришга баробар эди. Шахсни ва турли ижтимоий институтларни мукаммаллаштириш учун тинимсиз ишлаш ўрнига, аллақандай гармоник шахслар дунёсига томон сакраш, ҳаммани бахтиёр қиладиган қандайдир сеҳрли кучни излашга зўр берилди… Бугун ҳаётнинг ўзи шундай саволни кўндаланг қўйди: хаёлпарастлик керакми, қачонгача инсон ўзини овутиб яшайди? Иккинчидан, хаёлчанликдан жудо бўлиш инсонга қимматга тушади. У мўъжизага ишонмай қўяди.

М. СОЛИҲ: Хаёлпарастлик нафақат адабиётда бўлган, Хрушчевнинг остонада турган коммунизм, армиясиз жамият ва ҳоказолар ҳақидаги орзуларини эсла. Олтмишинчи йиллар шоирларининг “хаёлпарастлиги” — бошқача ҳодиса. Бу — фақат шуҳратпарастлик эмас, самимийликдир. Улар шеърият бизни тузутади, деб ишонардилар. Олтмишинчи йиллар шоири “чақиб олишни”, одамларни ўзига қаратишни, ҳайратлантиришни биларди… Бу узоқ хонанишинликдан кўчага чиққан янги шеърият эди. Унда ҳама нарса қоришган. Унинг техникаси нафақат сўз ўйини, балки шоир ҳам — унинг ташқи кўриниши, овози, кийиниши, талаффузи ҳам кирарди.

Шунинг учун, афсуски, уларнинг кўпчилиги шон-шуҳратнинг асирларига айландилар. Уларнинг сурати менга шундай туюлганди: “Чақмоқдай “ялт” этди янги бир фикр, Шиддат тикон гулдай барқ урди, Ўрнидан турди, Ёришди ним қоронғу тафаккур, “Тўқнашув” деб ёзди қоғозга! Ўйлаш мумкин эмас эди, Афсус ўйланди — Устидан чизилди “тўқнашув”. Ёнига ёзилди “юзма-юз”. Ўйлаш ўлим билан баравар эди, Лекин қўрқмади, “юзма-юз”нинг ҳам “Учрашув”, деб қўйди ёнига. Энди ўйлаш ўлим деган гап эмас. Энди у мутлақо хотиржам — Бир-бир босиб, хиромон юриб, “Учрашув” “Висол”нинг ёнига келди.”

Бир сўз билан айтганда, олтмишинчи йиллар шеъриятига бўлган ишончимиз сўнди. Гўё бизни алдаб қўйдилар. Нега? Буни фақат “хаёлпарастлик” оқибати деёлмаймиз.

И. ЖДАНОВ: Бизнинг авлодимиз онгида хаёлпарастликнинг назари бошқа ёққа йўналгандай: биз учун қадимий қийматлар, минг йиллик тажрибадан ўтган осори атиқалар азизроқ бўлаётир. Аввалги хаёлпарастлик эса, кулги ва киноянинг нишонига айланди.

М. СОЛИҲ: Ахир, ясама кўтаринкилик чарчаб қола бошлади-да. Биз жуда узоқ умумий бахтиёрлик ҳақида куйладик, гўё аллақачон ҳамма фаровон бўлгандай эди. Эндиги киноя — инсон бахтига хайрихоҳлик, ҳамдардликдир. Шунинг учун бизнинг интилишимиз шубҳа уйғотаётибди.

И. ЖДАНОВ: Авлодимиз томонидан шеъриятнинг ўрни ҳам қайта кўриб чиқилди. Авваллари у эзгуликка, ҳалолликка, масъулликка ва ҳоказо чақириққа (ҳатто буйруққа) тўла бўлса, энди эслатишга, эсдаликларга, тикланишга мойил бўлмоқда. Бу ғайритабиий ҳолат, табиий-ки, ўз ғайритабиий тилига, ифодасига ҳам эга эди. Шунинг учун “шубҳа” пайдо бўлдики, гўё оддий, аён нарсаларни шоирлар ғалати, мавҳум тилда айтаётганлар эканлар.

М. СОЛИҲ: Пол Валери шундай деган эди: “Энг мукаммал ёзувчи шундай тушунилади: Агар ёмғир ёғаётганини айтмоқчи бўлсангиз: “Ёмғир ёғаяпти” деб ёзинг. Бунинг учун ёзувчи бўлиш шарт эмас.”

И. ЖДАНОВ: Шундай қилиб санъатни оддий рефлексияга айлантириш хавфи пайдо бўлади, у ишончсизликка олиб келади…. Биз тарихга нафақат ўрганиладиган фан сифатида қарашни, балки кундалик турмушимизни тарих оқимига улаб, шу оқим нуқтаи назаридан турмушимизга қарашни истардик.

М. СОЛИҲ: Турмушни тарихга улаш. Жуда тўғри айтдингиз. Бироқ, қайси томондан уламоқ керак? Ҳамма гап шунда. Биз ғайриихтиёрий равишда қулай томонини излай бошлаймиз. Умуман, ҳар бир давр ўз манфаатларига боғлаб тарихни ўзига мослаштиради.

И. ЖДАНОВ: Тарих ҳақиқатига келиш керак, уни қалбаки қабул қилмай, тирикликнинг ана шу тарихий контекстига йўғрилиш лозим — ана шу бурч бизни “хаёлпарастлик”дан қайта фикрлаб олишга мажбур қилади.

М. СОЛИҲ: Ҳамма ҳам буни тушунган эмас. Ҳали-вери тушунадиган ҳам эмас. Яқинда Тошкентда москвалик маърузачи чиқиш қилди. У Рус чўқинтирилганлигининг минг йиллиги муносабати билан Инжил қайта нашр қилинаётган бир пайтда бизда Қуръонни нашр этиш мумкин эмасмикан, деган саволга шундай жавоб берди: “Христианлик инсоният тарихида прогрессив рол ўйнаган, ислом ҳақида бундай дейиш қийин”.

Тарихий қийматларнинг бундай ўзбошимчалик билан талқин қилиниши ҳеч қачон атеизмга фойда қилган эмас, тарих ҳақиқатининг бузилиши олиб келади, холос.

Бугун ислом динига қизиқиш кучайгани ҳақида кўп гапиришмоқда. Айтиш мумкин-ки, нафақат исломга, христиан динига ҳам, умуман бошқа динларга ҳам қизиқиш кучайди. Бунинг сабабини, масалан, бизда Эрон билан, Эрон инқилоби билан боғлашмоқда. Аслида, динга қизиқиш сезилаётган қишлоқларимизнинг нафақат Эрон билан, ҳатто шаҳарларимиз билан ҳам алоқаси йўқ ҳисоби. Динга қизиқиш сабабини ўз заминимиздан излаш керакдир. Турғунлик йииллари бизни идеалларимиздан айирди. Ҳалоллик ҳақида гапирганлар ноҳақлик қилди, яхшилик ҳақида гапирганлар бир-бирини ғажишга тайёр эди. Бундай иккиюзламачиликдан озор чекиш, идеаллардан кўнгил совиш шеъриятда ҳам кўринди.

И. ЖДАНОВ: Менимча, бу яна шунинг учун ҳам юз берадики, шахснинг ўзига қизиқиши кучайди. Шахс аллақандай иккинчи даражали нарса ҳисобланган пайтда, у аён четлашиши, танҳоликка эҳтиёж сезиши муқаррар эди. Бондаренко “Москва” журналида биз аввалги бирликка эришишимиз керак, дейди. Аслида, бирликка бурч ва номусни англай оладиган ҳар бир шахснинг ривожи орқали эришиш мумкин. Бу Шахслар мамлакати бўларди. Шунинг учун бизга диний онг тажрибаси муҳим.

М. СОЛИҲ: Тўғри, дунёвий динларнинг тарихига назар солсак, улар ахлоқ ва маънавий покликнинг зиёдалигидан дунёга келган эмаслигини кўрамиз. Исо пайғамбар туғилмасидан аввалги Қуддусдаги қабилалар жанглари, шафқатсизлик, нафратни эсланг. Ёхуд Муҳаммад алайҳиссалом туғилгунча ўтган даврдаги қурайшлар жамоасиини эсланг. Муҳаммад алайҳиссаломнинг тарихий миссияси тарқоқ қабилаларни бирлаштириб, кучли давлат тузиш эди, деган ақида бор. Бу нотўғри. Чунки, Муҳаммад алайҳиссалом бу вазифани динга эмас, миллатчиликка суяниб ҳам амалга оширган бўларди. Яъни “ғайридинларга” эмас, “босқинчилар”га қарши курашган бўларди. Лекин у бундай қилмади. Чунки, унинг вазифаси инсонни ўз нафсидан озод қилиш эди. У шахс тенглигини ижтимоий тенгликдан устун қўйди. Бошқача айтганда, шахс эркинлигини ижтимоий инқилобдан афзал деб билди.

Бизда, репрессия даври ва турғунлик йилларида, шахс ўз қобиғига ўралиб олди, ўзи билан ўзи гапиришга маҳкум бўлди — у, ҳамма ёлғон сўйлаётганда, сукут сақлаш шарафдир, деб билди.

И. ЖДАНОВ: Шеърий авлодимизнинг “сукунат”га баробар ифодага интилиши ҳам шу туфайлидир. Кимдир ҳақиқатни очиқ айтса, остонадаёқ, шубҳа остига олинарди. Шунинг учун шоирнинг сўзи ҳақиқатга айланиш учун сукут йўлидан боришга мажбур эди. Бу нафақат исённинг ифодаси, балки, тилнинг илдизларини излаш ҳамдир.

Кейинги йиллар шу фикрнинг тасдиғи каби, иттиффоқдош республикалардан кутилмаган хабарлар кела бошлади. Ҳозир аллақандай украин, белорус, болтиқбўйи, ўзбек “метафорист”лари ҳақида гапиришмоқда. Улар Москвани четлаб, ўзларича алоқа ўрнатишаётган экан. Одатдаги пойтахт орқали ўтадиган йўлдан бошқа ўзига хос ҳалқа юзага келибди. Бу тўғрими, Солиҳ?

М. СОЛИҲ: Ҳамма гап шундаки, миллий республикаларни узоқдан кузатсак, адабий Москва Патриарший ҳовузидаги ўз аксига маҳлиё қараётган нилуфарни эслатади. Агар бизнинг бирор бир афзаллигимиз бўлса, бу Москва бизни эмас, биз уларни кузатиб турганлигимиздир. Бизнинг кўз ўнгимизда нафақат ўзимиз, Москва, бошқа республикалар ҳам турибди.

Ҳозир Тошкентда янги латиш, эстон, рус шеъриятининг антологиялари нашрга тайёрланмоқда. Уларга Виктор Соснора, Андрей Вознесенский, Улдис Берзинш, Паул Эрик Руммо, Дмитрий Пригов, Дорис Карева, Иван Жданов, Алексей Паршиков, Леон Бриедис, Александ Ерёменко каби шоирларниинг шеърлари киради. Кўриб тургандирсан, бу ерда турли авлод вакиллари уюшган, аммо уларни бир ном бирлаштиради — Янги шеърият антологияси.

И. ЖДАНОВ: Сизларнинг шеъриятингизни катта авлод қандай қабул қилаётибди?

М. СОЛИҲ: Ҳозир тенгдошларимизнинг беш-олти китоби чиққач, жуда яхши қарашмоқда. Саксонинчи йиллар бошида роса танқид қилишганди. Танқид адбиётдаги ўрнимизни янада мустаҳкамлади. Ғарбга тақлидда айблаш, метафораларнинг ўта мураккаблигидан нолиш, мавҳумлик ҳозир танқидчиликнинг заиф ери бўлиб қолди. Танқидчилар энди бизга ҳеч қандай атама тақаётганлари ҳам, алоҳида гуруҳга ажратаётганлари ҳам йўқ.

И. ЖДАНОВ: Ғарбга тақлид қилишда айблашганда нимани назарда тутишганди?

М. СОЛИҲ: Айблашлар оғзаки эди, тезда тарқаб кетди. Масалан, етмишинчи йиллар бошларида пайдо бўлган верлибр (“ғарб таъсири” намунаси) ўн йиллик охирига келиб “оқланди”. Маълум бўлишича шеърнинг бу шакли аввалги минг йилликда — қадимий битиклардаёқ мавжуд экан.

И. ЖДАНОВ: Авлодингиз поэтикасига аниқ нима таъсир қолдирди? Масалан, сен ғарб адабиётидан нима “олдинг”?

М. СОЛИҲ: Ўқилган китоблар жуда кўп, бироқ таъсир қилгани кам. Энди, вақт ўтгач, ёдимга эҳтимолки, менга таъсир қилган бор-йўғи бир неча ном келади: бу — “Санъат ҳақида дарғазаб мулоҳазалар” муаллифи Роберт Музил, Пол Валери прозаси, унинг соғлом шубҳаси, Франс Кафканинг ҳаётнинг бу томонга нариги томондан қараши… Албатта, Лотин Америкаси ёзувчилари ҳам.

Такрорлайман, бу шартли саноқ. Биз бу ёзувчиларда изланганимизни, тўғрироғи, ўзимиз англамаган ўзимизникини топдик.

Шунинг учун Шавкат Раҳмон бошқа бировни эмас, айнан Гарсиа Лоркани, Усмон Азим немис шеъриятини, Хуршид Даврон япон шеъриятини таржима қилгандир.

И. ЖДАНОВ: Сизларнинг шеърларингиз бошқа республиикаларда босилдими?

М. СОЛИҲ: Ҳа, Латвияда, Украинада қатор шеърлар босилди, Рауф Парфининг китоби эстон тилида нашр этилди.

И. ЖДАНОВ: Нима деб ўйлайсан, Солиҳ, сизларнинг ижодингиз Москвада тилга тушадими?

М. СОЛИҲ: Биз тилга тушишга интилаётганимиз йўқ. Ўзбек тилида ёзаётган эканмиз, аввало, ўзбеклар ўқишсин. Менинг китобим икки йил аввал Москвада босилган, янги шеъриятнинг Рауф Парфи, Тилак Жўра, Йўлдош Эшбек ва юқорида саналган бошқа вакилларнинг китоблари қачон босилади, номаълум. Ортимиздан яна бир-икки китобни нашр этган янги авлодлар келаётир…

И. ЖДАНОВ: Китобларингизнинг Москвада босилишига нима тўсқинлик қилаяпти?

М. СОЛИҲ: Асосий муаммо — таржимон топишнинг қийинлиги. Қўлёзмани шеъриятимизга хайрихоҳ бўлмаган таржимоннинг қўлига беришга кўз қиймайди.

И. ЖДАНОВ: Демак, таржимонларни эстетик идеаллари сизга яқин шоирлардан излаш керак.

М. СОЛИҲ: Бизда сомеъ шоирлар ўз шеърларини нашр эттиришолмаётир. Таржимага йўл бўлсин!? Тўғрироғи, уларнинг ижодини босишдан кўра, кўпроқ улар ҳақида баҳслашиб ётибдилар.

И. ЖДАНОВ: Китобларингизнинг ҳисобига қараганда, Москвада ҳамфикрларингиздан кўра сизларнинг аҳволларингиз дурустга ўхшайди.

М. СОЛИҲ: Эҳтимол, биз омадлироқдирмиз. Бироқ, бизда шеърий китобларни севиб ўқишади, Москвада эса, магазин пештахталари тўла. Бизда ўн-ўн беш минг нусхада чиққан китоблар тезда сотилиб кетади.

Нашр сиёсати ҳозир на ёзувчиларни, на ўқувчиларни қаноатлантиради. Нега? Тушунтираман: 1940 йилда Ўзбекистонда 4 миллион аҳоли учун 600 номда китоб чиқарилган. Бугун ўзбеклар 13 миллиондан зиёд, нашр- чи, 1979 йилда — 1058, 1985 йилда — 996, 1987 йилда — 900 номда.

Қисқаси, Ўзбекистонда нашр бўйича ҳаракат тескари кетаяпти. Ўқувчилар сони китобга ўсаган сари китоб сони камаймоқда. Пахта, гўшт, мева-чева плани оширилади, нашриётлар плани қисқартирилади.

И. ЖДАНОВ: Таржима масаласига қайтсак. Шоир тили — образ тилидир. Таржимон шеърий матннинг ҳарфхўри эмас, руҳнинг таржимони бўлиши керак, шоир тилига шунғиб кетиши лозим.

М. СОЛИҲ: Ҳамма гап шундаки, ҳар бир шоирда яширин тилшунос яшайди. Агар шоир бир лаҳзагина тўхтаб, диққатини қандайдир иборага қаратса, ўз-ўзидан парчалана бошлайди. Ҳар бир сўз ўзининг бир фурсат аввалги маъносидан чиқиб, ўзагини намоён қилади. Бу сирнинг олдида шоир саводсиздир. У ўзининг эндигина тили чиқаётган ибтидоий одамдай сезади. Агар таржимонга бу сезги ёт бўлса, у шоир эмас, агар шоир бўлмаса, таржима қилмасин.

И. ЖДАНОВ: Мана, қайта қуриш, ошкоралик каби ижтимоий янгиликлар пайдо бўлди. Улар ижодингизда из қолдираяптими? Агар ижодингизда қайта қуриш мумкин бўлса, у қандай кечади?

М. СОЛИҲ: Агар ёзувчининг дунёвқараши ҳар ижтимоий аҳвол ўзгаришига қараб ўзгараверса, у — ёзувчими?

И. ЖДАНОВ: Ишнинг бошқа томони бор: шоир учун бугун гапириш ва сўзини эшиттириш имкони пайдо бўлди. Энди у нималар деяётгани учун масъулият сезиши керак.

М. СОЛИҲ: Ҳа, эҳтимол, гапириш имконида қайта қуриш бўлаётгандир. Лекин, шоир ҳар қачон, ҳеч ким тингламай қўйса ҳам, тўғри гапиради.

И. ЖДАНОВ: Бироқ, ижодкорнинг овози кўпроқ эшитилмоқда. Унга ижтимоий овоз, гражданин овози сифатида қулоқ солинмоқда.

М. СОЛИҲ: Тўғри. Шунинг учун бугун улар адабиётнинг интеллектуал масалаларидан кўра, кўпроқ экология ҳақида баҳслашишмоқда. Бу — давр даъвати. ЮНЕСКОнинг “Инсон ва биосфера” программаси бўйича Ўзбекистон Миллий Комитетининг кенгайтирилган мажлиси бўлди. Сўзга чиққанларнинг ярми ёзувчилар эди. Улар демография масаласида олимлар билан тортишишди. Билсанг керак, республикада туғилишни камайтириш ҳақида масала қўзғалди. “Чеклаш” тарфдорлари болалар ўлимини дефолиантлар, гербитсидларнинг ҳад-ҳудудсиз қўлланишидан, ғариб тиббиёт хизматидан, ҳаво, озиқ-овқат, ҳаттоки, оналар сутига сингиб кетган заҳардан эмас, кўп туғишдан, деб зўр бериб тушунтиришга уриндилар.

Бу — асосий муаммолар: нафақат болалар, умуман қишлоқ аҳолиси орасида ўлим ва касалликларнинг кўпайгани, Оролнинг қуриётгани, пахтанинг заминга ягона ҳукмронлиги, деҳқон меҳнатининг қадрсизлигини яшириш учун ниқоб, холос. Шулар ҳақида гапиршмоқда ёзувчилар.

И. ЖДАНОВ: Ошкоралик тўлқинида овозлар шу қадар кўпайиб кетди-ки, етакчи қайсидир овозни илғаб олиш мушкул. Шуниси ғалатики, илмий техника тараққий қилган оммавий ахборот воситалари тинимсиз ғувиллаб ишлаётган пайтда, биз бир-биримиздан деярли бехабармиз. Ҳатто интернатсионализм ҳам икки юзли “қўриқчи”га айланиб қолди.

М. СОЛИҲ: Ўз халқингнинг миллий туйғулар ҳақида эҳтиёт бўлиб гапирасан. Ҳеч қайси мамлакатда интернатсионализм ҳақида биздай кўп гапиришмаса керак, чунки, ҳеч қаерда биздай “миллатчи” деб ном олишдан қўрқишмаса ҳам керак. Биз Америка тарихини қўшни республика тарихидан кўпроқ биламиз. Ўз тарихимизни ҳам. Қўшниларимиз ҳам бизнинг тарихимиздан кўра, Япония тарихини кўпроқ билишади. Нафақат ҳилпираётган байроқ товушига, балки унинг тагида турган тирик одамларнинг овозига ҳам қулоқ соладиган вақт келганга ўхшайди.

«Литературная Газета»дан таржима килиниб, “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси, 1988 йил, 3 июн сонида чоп этилган

(26)
Муҳаммад Солиҳнинг 2013 йилда Истанбулда чоп этилган “Иқрор” китобидан. (114-123-саҳифалар.)

(давоми бор)