Абдурауф ФИТРАТ

НАЖОТ ЙЎЛИ

(43-қисм)

Нақлиёт санъати.

Хом ашё ва тайёр маҳсулотларни бир жойдан иккинчи жойга етказиш нақлиёт санъатига ёки нақлиёт соҳасига киради.

Биз юқорида тилга олган учта санъат бир мамлакатнинг бойлигини зиёда қилмайди, балки ҳимоя қилади, сақлайди. Ваҳоланки, ҳар бир миллат ўз хазинасини кундан-кун кўпайиши хусусида ўйлаши лозим.

Зироатчилик билан шуғулланувчи, фабрикадорлик қилувчи ва ерости бойликларини қазиш билан шуғулланувчи халқлар касблари келтирган маҳсулотларни бир-бирларига сотсалар, бу ҳам уларнинг давлатини зиёда қилмайди. Бир миллатнинг давлати қачон зиёда бўлади, қачонки бошқа хорижий давлатлардан пул кела бошласа.

Масъалан, фараз қилинг: бир кишининг беш юз танга пули ва бешта чўнтаги бор. У бу пулларни чўнтакларининг биридан иккинчисига ўтказиб тургани билан то қиёматгача пули беш юз тангалигича қолаверади. Бу кишининг пули қачон беш юз эллик танга бўлади, қачонки четдан чўнтагига эллик танга тушса. Бир давлатнинг ҳам хазинаси шунга ўхшаш, пули кўпайишини истаган миллат чет эллардан пул келтириши керак. Ажабо, бу қай тариқа бўлиши мумкин?

Фарангистон олимлари оташарава ва кемаларни шу муддаони ҳал қилиш учун яратганлар. Биз эса бутун оламдагиларни ўзимизга ўхшатиб, оврўпалилар бу оташарава ва кемаларни ҳою ҳаваслари учун яратган бўлсалар керак, деб ўйлаймиз, лекин аслида ундай эмас. Улар машина ва кемаларни ўзларидаги санъат ва деҳқончилик маҳсулотларини атрофга чиқариб сотиб, пул қилиб, шу йўсинда хазиналарини бойитиш учун (ҳаракат) қиладилар. Уларнинг зироати ва саноатининг кундан-кунга тараққий топиши шу оташарава орқасидандир.

Ҳа, бир мулкнинг зироати ва саноатининг равнақ топишида оташарава ниҳоятда катга аҳамият касб этади. Масъалан, Афғонистонда оташарава йўқ, фараз қилинг-а, Афғонистоннинг ҳамма ерларига ишлов берилса, ҳар йили 200 минг ман буғдой беради. Лекин афғон халқига бир йилда эллик минг буғдой кифоя қилади. Шу ҳолатда афғон халқи фақат ўзига керакли бўладиган миқдорда буғдой етиштириб, қолган ерлар бекор ётаверади, агар бундан кўп етиштирсалар, ортиб қолган буғдой нобуд бўлиши мумкин. Лекин, ҳар бир шаҳарида оташаравага эга бўлган миллат қувватлари етгунча деҳқончилик қилиб ва йиғилган ҳар бир маҳсулотнинг ўзларидан ортганини оташараваларга юклаб, бошқа давлатларга олиб бориб сотсалар, фойда оладилар. Демак, ҳар бир давлат сарвати зиёда бўлиши учун ўзининг молини хорижга чиқариб сотиши зарур экан, бусиз сарват ҳосил бўлмайди.

Ҳозир хотирамга ажойиб воқеа келди, шуни айтиб ўтмоқчиман. Бухорода эканлигимда бир нечта хориждан келган ажнабийлар баъзи бир меваларимизни хомлигича арзонроқ баҳода сотиб олмоқчи бўлдилар. Бухоро ҳукумати амалдорлари уларга рухсат беришмади. Нега? Чунки агар улар меваларимизни хомлигича арзон баҳода олиб кетсалар, Бухорода мева қиммат бўлар эмиш… Ким нима деса десин-у, лекин менинг фикримча, ҳукумат арбобларимизнинг бу ажойиб тадбири фақат кулгуни қистатади, холос. Бир инсоф билан ўйланг-а, фалон бир шаҳарнинг одами келиб, бир оз хом ўрикни икки пул арзонига олиб еса нима қилибди, унга манъ этиб, юзлаб деҳқонларимизни ҳалол пул топишдан маҳрум қилишда не маъно бор экан?

Шу ергача оташараваларнинг баъзи бир умумий фойдаларини зикр қилдик. Оташаравада хусусий фойдаларнинг борлигига ҳам заррача шубҳа йўқдир. Масъалан, бир неча давлатманд одам кенгашиб, бирлашиб, оташаравага имтиёз олиб, уни яратиб, кейин ўзлари бошқарсалар, бир оз муддат ўтмай милйўнлаб сарват эгасига айланадилар.

Бинобарин, бу хусусда кўп гапирдик. Агар бизнинг бойларимиз ҳам кенгашиб катта ишларга қўл урсалар эди, дунё-дунё фойда олган бўлар эдилар, аммо (бу гапларни) «Эшитишга қулоқ қани, кўришга эътибор қани?».

(давоми бор)