Баҳодир ФАЙЗ

ЎЗБЕК МУХОЛИФАТИ ТАРИХИДАН ЛАВҲАЛАР

(2-қисм)

Ёзувчилар уюшмаси

“53 кишининг хати” дан сўнг Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси ҳукуматга норасмий мухолифатда бўлган кучларнинг марказига айланиб қолди. 1986 йилдаёқ ёш ёзувчилар йигирманчи йилларда репрессия қилинган ёзувчиларни оқлаш ва уларни реабилитация қилиш масаласини кўтарган эдилар. Ҳолбуки, бу масалани кун тартибига қўйиш у пайтларда тақиқланган эди. Лекин шунга қарамай у кўтарилди ва жараён давом этарди. Репрессияга учраганлар ҳақида секин аста кекса ёзувчилар ҳам гапира бошладилар…

1988 йил Ёзувчилар уюшмаси тарихда биринчи маротаба ўз котибларидан бирини коммунист бўлмаганлар орасидан сайлади. Бу котиб – Муҳаммад Солиҳ эди. Бу сайлов ва танлов – Ёзувчилар уюшмасининг Коммунистик партия идеологияси маркази сифатидаги фаолияти инқирозининг бошланиши эди! Энди Ёзувчилар уюшмаси олдида Ўзбекистон миллий ҳаракати марказига айланишдек шарафли вазифа турар эди…

СИЁСАТ

1988 йилнинг 11 ноябрь куни шоир ва ҳофиз Дадахон Ҳасановнинг уйида “Бирлик” Халқ ҳаракатига асос солинди. Юқорида айтганимиздек, бу халқ ҳаракатининг бошида Муҳаммад Солиҳ турар эди.

Қайта қуришнинг дастлабки йилларида ёзувчилар, ўз касбларидан келиб чиққан ҳолда, сиёсий ўйинларда ҳали тажрибасиз ва ғўр эдилар. “Бирлик” раҳбариятига халққа умуман таниш бўлмаган ва омма орасида номи чиқмаган кишиларни сайлаб катта хатога йўл қўйишади. Ҳатто ўз сафдошлари орасида “антикоммунист” номини олган Муҳҳаммад Солиҳнинг атрофини ҳам асосан коммунистлар ўраб олган эди. Ажабки, шахсан Муҳаммад Солиҳнинг таклифи ва талаби билан кейинчалик “Бирлик” таназзулига жуда кўп ҳисса қўшган Абдураҳим Пўлатов унинг раҳбари этиб сайланади. Мазкур миллий ҳаракат ветеранлари ҳануз Муҳаммад Солиҳга буни маломат қилиб келадилар. Абдураҳим Пўлатов Кибернетика институтининг илмий ходими бўлиб, унинг директори бўлишни кўнглига тугиб келарди. Фақатгина бу орзунинг амалга ошишида институт директори Восил Қобулов тўсқинлик қиларди, холос. Пўлатов ўз директори устидан “фақат ўзбекларни ишга олувчи миллатчи” деб Москвага шикоятлар ёзиб ҳам натижага эришаолмагач, “Бирлик” норасмий гуруҳлари сафига ўтади. Агар ҳукумат уни ўша пайтлар директорликка тайинлаганида эди, у “ўзбек тили тарафдорлари” га қарши “Бирлик” сафида “ўзбек тили учун” қандай курашган бўлса, худди шундай кураш олиб борган бўларди…

Ўша йиллардаги сиёсий жараёнларни кузатган америкада чиқадиган “Уолт Стрит Жорнал” газетасининг махсус мухбири Питер Гамбел шундай деб ёзади: “Ўзбек жамиятининг янгиланаётганига яна бир мисол шуки, яқинда “Бирлик” халқ ҳаракати вужудга келди. Биз бу ҳаракат билан КПСС партиясига кризисдан чиқишида кўмак бермоқчимиз”, – дейди биз билан суҳбатда КПСС аъзоси Абдураҳим Пўлатов… (Peter Gumbel, The Wall Street Journal, 28.06.1989)

Пўлатов, гарчи компартияга ёрдам берамиз деган бўлса ҳам, лекин ҳеч қачон унинг ғояларига ишонмаган. Лекин партияга аъзо бўлиш учун умрининг ажойиб дамларини ва анчагина пулларини сарф қилган. Чунки партиясиз бўлса, раҳбарликни орзу қилган умри давомида ҳеч нарсага эриша олмаслигини, ҳаётини хор-у зорликда ўтказишини яхши биларди. Эҳтимол шунинг учун ҳам партияга кириши ниҳоятда қийин бўлгандир. Бунинг учун киши ниҳоятда манфур ва фирибгар бўлиши керак шекилли. Пўлатовнинг кутилмаганда қарама қарши лагерга ўтиб кетиши ҳеч кимни ажаблантирмади. Чунки ўша пайтда компартия Ватани бўлмиш бутун Россияда шунақа парокандалик руҳи ҳукмрок эди. Ҳолбуки, Пўлатов партия сафидан чиқмади. Атайлаб чиқмади, кор эҳтиёт учун… Ҳатто уни партия сафидан ўчирмоқчи бўлганларида бирликчиларни уюштириб, ўз ҳимояси учун норозилик намойиши ҳам ўтказди. Ҳолбуки,у раҳбарлик қилаётган “Бирлик” аслида компартия ва унинг сиёсатига қарши кураш учун ташкил этилган эди…

Пўлатов “Бирлик”да ёзувчиларнинг соясида юрарди ва кўп ўтмай соядан чиқиш учун Ленинча метод – иғво ва шантаж ёрдамида уларнинг ўзларига қарши интригаларни бошлаб юборди. Аслида, “Бирлик”ка асос солган ёзувчилар ва кейинчалик уларга келиб қўшилган коммунистлар феълу, табиатлари бўйича бошқа бошқа кишилар эди. Ўзбек махсус хизматлари ёзувчилар билан коммунистик мафия орасидаги бу табиий тафовутдан унумли фойдаланишга ҳаракат қилдилар. Лекин Абдураҳим Пўлатовни ҳеч бир гувоҳ ва асоссиз “у КГБ нинг агенти” десак адолатдан бўлмас. Назаримда у табиатидаги интриганлик ва провакаторлик боис КГБ нинг “Бирлик”ни бўлиш ва парчалаб тугатиш мақсадига мос тушгандир. Негаки, у “Бирлик” раиси бўлган заҳотиёқ бу миссияни шараф билан адо этишга киришган эди…

Пўлатов “Коммунистик ҳокимият билан келишиш борасида” ким у билан якдил бўлмаса ҳаммани айблаб, мағзава тўка бошлади. Уларни ҳатто “Халқ ҳаракати душманлари” дейишгача бориб етди. Ўша пайтларда ашаддий коммунистлар бир юмалаб ашаддий антикоммунистларга айланиб қолишар ва коммунистларга қарши толмас курашчиларга айланишарди. Вазият шу даражага бориб етдики, ҳатто бир намойишда Пўлатовнинг навбатдаги провакациясидан руҳланган оломон Ўзбекистон Компартияси Марказий Комитетига бориб ўт қўйишига оз қолди… Муҳаммад Солиҳ коммунистларни қириб йўқ қилиб ташлашга мутлақо қарши эди. У бу ҳақдаги нутқида шундай деган эди: Коммунистлар осмондан тушган бошқа ирқ эмас. Улар орамиздан чиққан сиз билан бизнинг жигарларимиз, ака опаларимиздир. Биз улар билан бирга яшаб, мустақиллик насимларини ҳам бирга баҳам кўришимиз лозим!”

КГБ эса аллақачон Москвадан ажралиш иштиёқида бўлган ижодий зиёлиларга қарши кенг фронт бўйлаб кураш олиб бораётган эди. Бу яширин кураш “Ҳақиқатгўй Муҳаммаднинг икки қиёфаси” номли мақола (20 декабрь, 1988-йил, “Правда Востока” газетаси. Муаллифлар: Ю.Кружилин, И.Хисомов) эълон қилингандан сўнг очиқ ойдин расмий тус олди. Унда Муҳаммад Солиҳни пахта монокультураси ва Москва мустабидлиги ҳақида Американинг “Нью-Йорк Таймс” газетасига берган интервьюси учун нақ Ватан хоини даражасига чиқариб қўйишган эди…

”Нью-Йорк Таймс” даги интервью

“Нью Йорк Таймс” газетаси ёзади: “Унча катта бўлмаган бир гуруҳ ўзбек ёзувчилари гуруҳи, иқтисодчилар ва расмий доиралар Ўзбекистон пахта плантациялари Москва қарамлиги остида эканлиги масаласини кўтариб чиқа бошладилар. Шоир ва Ёзувчилар уюшмаси котиби Муҳаммад Солиҳнинг фикрича, барча фожеалар Сталиннининг мамлакатни пахта мустақиллиги билан таъминлаш ҳақидаги кўрсатмасидан сўнг бошланган. СССРнинг бу “мустақиллиги” Ўзбекистоннинг қуллиги эвазига пайдо бўлди…” (The New York Times, 06.11.1988, Bill Keller)

1998-йилда бу гапларни айтиш жуда хавфли эди. Агар шу гапларни айтган Муҳаммад Солиҳ мабодо КПСС аъзоси бўлганида эди, у ўша заҳотиёқ партия сафидан ҳайдалган бўларди. Лекин, афсуски, Муҳаммад Солиҳ КПССга аъзо эмас эди ва уни Ёзувчилар уюшмасидан ҳайдашга қарор қилишди. Навбатдан ташқари Пленум чақиришди, лекин йиғилиш уни котиблик вазифасига муносиб деб топди.Энди КГБ тарғиботдан амалий ишга ўтиша бошлади. Чунки унга ҳамкор ва ҳамфикр бўлган норасмий ташкилот ва унинг “қайта қуриш” шарофатидан маст бўлиб юрган йўлбошчиси Пўлатов хизматга доим тайёр эди. КГБ “Пўлатов гуруҳи”нинг (Кейин маълум бўлишича уларнинг аксарияти КГБнинг штатсиз ходимлари экан) жирканч ниятларини амалга оширишда актив ёрдам бера бошлади. Охир оқибатда КГБ шу йўл билан тобора оммалашиб бораётган халқ ҳаракатини тамомила парчалаб, йўқ қилишни ўз олдига мақсад қилиб қўйган эди.

Маҳаллий турк-месхетинларига қарши уюштирилган иғвогарлик ҳаракатлари КГБнинг мафия билан уюштирган дастлабки ҳамкорлиги самараси эди. Ўшанда ҳукумат бунга дастлаб “Бирлик”ни айблаб чиқди. Лекин воқеа жойига етиб келган Муҳаммад Солиҳ ҳукуматнинг бу айблови асоссиз ва бўҳтон эканини ўша куниёқ “Литературная Россия”да ёзиб чиқди. Репрессияга бу гал йўл очилмади. Лекин КГБ бу билан ҳам қаноат қилмай, энди фожеа содир бўлиши лозим маконни яқинроқдан – Ғазалкентдан топди. Бу ерда ўша “яроқсиз ва ўтмас қурол” – Пўлатовдан фойдаланилди. У ўша жойга бориб, халқни очиқ ойдин исёнга, қўзғолонга чорлади. Шундан сўнг ҳукумат маъмурлари митингларни тақиқлаб, Тошкент вилоятидаги фаол “Бирлик”чиларни ҳибсга ола бошладилар. Лекин Пўлатовга тегинишмади. (Мухолифатнинг бошқа лидерларидан фарқли ўлароқ Пўлатов бирор маротаба ҳам ҳукумат томонидан ҳибсга олинмаган…)

Бу Горбачёвнинг “қайта қуриш” йилларидан бўён амалга оширилган биринчи репрессия эди. Оломоннинг кайфиятини яхши ҳис қила билган КГБ унинг фидойилигидан ҳам фидойи ҳамкасбларига қарши яхши фойдалана билди…

Пўлатовнинг “Радикализм”и унинг оломонга ёқиш истагидан келиб чиқади. Буни нафақат “Бирлик” раҳбарлари, балки хорижлик кузатувчилар ҳам эътироф этишади: “Пўлатовнинг машҳурлиги унинг зиддиятли характери ва халққа ёқишга бўлган кучли хоҳиш ва истагидан иборат худбинлик натижасидир”,деб ёзади Билл Фиерман. (Сentral Asian Survey, Vol. 10. No 3. Bill Fierman p. 57 )

Масалан, Муҳаммад Солиҳнинг кутилмаганда “миллатчи” бўлиб қолган коммунистларни тартиб ва инсофга чорловчи чақириқларини КГБ оммага “халқ ҳаракатига хоинлик” деб тағиб эта бошлади. Бу жирканч ишни ҳам “Пўлатовчилар” оғзи билан амалга оширди…

Бу миллий лидерни обрўсизлантириш йўлидаги янги уриниш эди. Лекин бу гал уни икки йил олдингидек халққа хоинликда эмас, балки энди ҳукумат билан тил бириктиришда айблашди.
Муҳаммад Солиҳ шундай деган эди: “Лидер оломон ортидан эмас, аксинча, оломон лидер ортидан юриши керак. Шу боис “Бирлик” раҳбарларини оломон истакларидан қатъий назар, қон тўкилиши олдини олишга чақираман”.

КГБ эса унинг бу сўзларини ёзувчилар орасида ўзича шарҳларди: “Кўряпсизми, йўлбошчиларингиз энди митинг ва намойишга қарши. У Каримовга сотилиб, уйли жойли, машинали бўлиб олди. Унга энди барҳам бериш керак!”

(Давоми бор)