Муҳаммад Солиҳ

ЙЎЛНОМА
(Хотира)
(7)

ЎЗБЕКЧИЛИК

Ўзбекчилик совет идораси тарафидан энг кўп қўллаб-қувватланган мафкура эди. Худди қозоқчилик, туркманчилик, тожикчилик ва ҳакозо каби. Бу Ўрта Осиё қавмларининг бирлигига, Ўрта Осиё пантуркизмига ва умматчиликка қарши халқнинг ўзидан чиқарилган бир «соп» эди.

Аммо на пантуркизм, на-да умматчилик советлар қўрқадиган даражада кучли эди. Ҳар иккаласининг илдизини болшевиклар 10-20 йиллардаёқ шафқатсиз болталаб ташлагандилар. Бу мафкураларни тамсил этган юзларча зиёли ва уламо қатл этилганди. Кутубхоналар мусодара қилиниб, китоблар ёқилганди.

Оқибатда, туркчилик ва умматчилик ғоя сифатида кенг қамровли бўлса-да, реал ҳаётда жуда тор доирада қолиб кетганди. Советларнинг ижоди бўлмиш ўзбекчилик 70 йилларда ўз равнақининг энг юксак чўққисига эришганди. Ўзбекчилик руҳи илмнинг гуманитар жабҳаларида, санъатда, айниқса, адабиётда жуда кучли эди.

Ўзбекчилик совет стратеглари тарафидан тожикчиликка, тожикчилик эса, ўзбекчиликка қайраб туриларди. Бобожон Ғофуровнинг «Тожиклар» деб аталган «тарихий асари» ўзбекчиликни ривожлантиришда катта рол ўйнади. Бизнинг ўзбек олимларимизнинг миллий руҳдаги монографиялари ҳам тожикчиликни қувватлантириб турди.

Шоир Эркин Воҳидовнинг «Ўзбегим» деган шеъри 1970 йилда ёзилган бўлса ҳам, 80-йиллар бошигача долзарб шеърлардан бўлиб қолди. Бу бир оз жўн шаклда, ҳамма тушунадиган ўзбекчиликни тарғиб қилган долзарб асар эди. «Бошда дўппим, ғоз юраман гердайиб», дер экан, шоир ундан кейин нима қилишини айтмасди. Чунки, ундан кейини муҳим эмасди. Бошга дўппи кийишнинг ўзи бир исён эди. Гердайишнинг ўзи бир инқилоб эди.

Фақат тожиклар ҳам дўппи кийишарди. Улар кийган дўппи Воҳидов кийган дўппидан ҳеч фарқ қилмасди. Лекин тожиклар ўзбеклардан «фарқ қилиш»га мажбур эдилар. Бу мажбурият «тожик» этнонимининг «тож» сўзидан келиб чиққанлиги ҳақидаги афсонани яратди. Яъни, сизнинг фахрингиз чит дўппи бўлса, бизники тождир, дейишди биродарларимиз. Аслида, дўппи ҳам, тож ҳам оригинал образ эмасди. Советлар гуржи гуржилар «черкеска»сини, туркманлар чўгирмасини, украинлар ёқаси ҳошияли кўйлагини кийиб, худди Эркин Воҳидов каби ёки ундан ҳам ғозроқ, ундан ҳам гердайиброқ юравердилар. Ва ҳаммаси буни миллий ғурур деб билишарди. Ғурурсиз ҳеч ким йўқ эди. Ҳатто Узоқ Шарқ музликларида истиқомат қиладиган қабилалар ҳам ўз пўстинлари билан ғурурланиш учун бир йилда бир марта Москвага келиб-кетишарди.

Москва совет халқининг миллий ранг-барангликни сақлаган ҳолда ҳамжиҳат яшаётганини дунёга шу услубда намойиш қиларди. Яъни, халқларнинг миллиятчилиги руслар изн берган доира ичидагина ҳаракат қиларди. Лекин Совет империясининг қулашида бу «чекланган миллиятчилик» асосий роллардан бирини ўйнади.

(давоми бор)