МАШАҚҚАТЛИ ЙИЛ

1992 йилнинг иккинчи ярми мухолифат учун мухолифат бўлиб шакллангандан бўён бошидан кечирган энг оғир йил бўлди.

“Эрк” партияси котиби Отаназар Орипов, ЭРК Марказий Кенгаши аъзоси Саловат Умрзоқов ва «Бирлик” МК аъзоси Хазратқул Худойбердиевлар ҳануз Ички Ишлар вазирлиги ертуласида ўтирар, “Миллий Мажлис» бўйича маҳкама жараёнини кутишарди. Мухолифатнинг барча фаоллари кузатувга олинган эди. Жумладан Муҳаммад Солиҳ ҳам Тошкентдан ташқарига чиқмаслик шарти билан тилхат бериб, гўё уй қамоғида ўтирди.

“Бирлик” раҳбари Абдураҳим Пўлатов эса яраланган бошини даволаш учун Туркияга жўнаб кетади…

Ўзбекистон Демократик Форуми иқтисодчи олимларни тўплаб «Республиканинг иқтисодий дастури”ни ишлаб чиқмоқчи бўлганида ҳукумат бу олимларнинг одатда Форум аъзолари йиғиладиган «ЭРК” биносига келишларига тўсқинлик қилиб, уларга турли йўллар билан тазйиқ ўтказа бошлади.

Бу воқеалардан бир оз вақт ўтиб социолог Баҳодир Мусаев Муҳаммад Солиҳ билан 1992 йил якунлари бўйича суҳбатлашган эди. Қуйида шу суҳбатдан бир парчани келтириб ўтсам:

“М. Солиҳ: “Эрк” партияси узоқ муддат республикадаги вазиятни барқарорлаштириб келди. Лекин бу ҳукумат томонидан қадрланмади. Аксинча, мамлакатдаги бу барқарорлик фақат давлат олиб бораётган фаолият маҳсули деб қаралди. Биз бу осойишталик ислоҳотларни амалга оширишга хизмат қилади деб ўйлаган эдик. Лекин акси бўлиб чиқди. Бу барқарорлик эски тартиб ва қоидалар, ҳукмдорликлик ва диктатни қайтадан тиклаш учун сарф бўлган экан”. (“Эрк йўлида” Бахтиёр Исо, 1993, Ташкент)

Кейинчалик Муҳаммад Солиҳ ўз мақолаларининг бирида бу барқарорликни «Қабристонлар барқарорлиги”га менгзаган эди. Ростдан ҳам мустақиллик эълон қилингандан сўнг қисқа муддатда республика ҳаётнинг барча жабҳалари бўйича сирли бир сукунатга, ажиб бир бўшлиққа шўнғиган эди…

КОТИБНИНГ ИСТЕЪФОСИ

1992 йилнинг охирига келиб мухолифатнинг асосий нашри бўлмиш «ЭРК” газетасининг чиқиши тўхтади. Газета Бош муҳаррири Иброҳим Ҳаққулга нисбатан «бировларнинг гонорарини ўзлаштириш” айби билан жиноий иш очишди. Шунга ўхшаш жиноий ишлар “Эрк” нинг бошқа аъзоларига нисбатан ҳам очилган эди. Бошқача қилиб айтганда, азроилнинг ўзи ҳали кўринмасада, лекин унинг ўткир панжалари ўз машъум ишини қилишга аллақачон киришган эди. Машаққатли ва оғир кунлар келаётганди. Энг “ҳушёрлар” вақтида эсини йиғиб олишга ҳаракат қила бошлашди. Буни биринчилардан бўлиб “ЭРК” нинг асосий котибларидан бир Аҳмад Аъзам амалга оширди. Лекин шуни айтиш жоизки, тобора яқинлашиб келаётган репрессияларга қарамай, аксар эркчилар ўз қўрқоқ котибларининг изидан боришмади. Унинг шармандали истеъфоси кўпларни саросимага солиб қўйса-да, лекин унга бошқалар эргашмади, аксинча “ЭРК” сафлари янада мустаҳкамлана борди.

СЎРОҚЛАР

Уч ойдирки, Ички Ишлар вазирлиги ертўласида Отаназар Орипов, Саловат Умурзоқов ва Ҳазратқул Худойбердиевларнинг “Миллий Мажлис” га оид азоб ва уқубатли тергов жараёни давом этарди. Миллий Хавфсизлик Хизмати ертўласида эса «Миллий Мажлис” асосчиси Бобур Шокиров сўроқ қилинаётган эди. 1992 йилнинг декабрида шу масала бўйича Муҳаммад Солиҳни ҳам КГБ га чақириб сроқ қилишди. У билан бирга «ЭРК” газетаси ходими бўлган унинг кенжа укаси Муҳаммад Бекжонни ҳам бир неча бор сўроқ қилишади.

“The Sunday Telegraph” газетаси 1993 йил 10 январь сонида шундай ёзган эди от: “Муҳаммад Солиҳ ўз офисида ўтирар, авзойи ниҳоятда бузуқ эди. Телефонлар уч ҳафта бурун ўчирилган, ундан “ЭРК” партияси биносини бўшатиб беришни талаб қилишган. КГБ номини СНБ га алмаштирган идора эса мухолифат лидерлари устидан янгидан янги ва антиқа кузатув (слежка) лар ўрнатиб, ўз имкониятларини қайта ва қайта синаб кўраётган пайтлар эди”.

Бошқа бир газетадан кўчирма: “Ҳукуматнинг қаттиқ ва қўпол чора тадбирлари мўътадил қарашдаги мухолифатчилар ҳафсаласини ҳам пир қилди. Расман рўйхатдан ўтган мухолифат партияси лидери Муҳаммад Солиҳ ҳам ўзининг сўнгги интервьюсида: Биз деворга қадаб қўйилгандек чорасизмиз, бирдан бир йўлимиз – бўйсунмаслик ва қарама қаршилик қилиш қолди, холос. Мулоқотлар даври тугади!»

Мазкур баёнотидан сўнг Солиҳ милициянинг қатор сўроқларига дучор бўлган ва охир оқибатда, бизга кейин билдиришича, унга ўлдириш билан таҳдид қилишган.” (The Baltimor Sun, 30.09.1990, Will Englund)

1993 йилнинг мартида Солиҳ яширинча Қозоғистонга бориб, ўзининг «Давлат сирлари” номли китобини ёзиб, ўша ерда эълон қилади. Тошкентга қайтгач эса ўзига нисбатан “Тошкентни тарк этмаслик” ҳақидаги берган кўргазмасини бузганлиги учун яна бир жиноий иш очилганига гувоҳ бўлади.

Унга бўлаётган таъқиб ва тазйиқлар ўзининг “сирли” якунига етаётган эди…

ҲИБС ВА КОНФИСКАЦИЯ

1992 йил якунида Бишкекдан “Бирлик”даги инсон ҳуқуқи ҳимоячиси Абдуманноб Пўлатовни ўғирлаб Тошкентга олиб келишди

Уни Президент Каримов шаънини ҳақорат қилганликда айблашди. У ИИВ ертўласида икки ойча ўтириб, “Ҳақоратланган Президент” дан узр сўраб, пушаймон хати ёзганидан сўнггина ҳибсдан озод этилди. “Миллий Мажлис” иши бўйича эса тергов ҳануз давом этар, айбдорлар ҳануз ИИВ КГБ ертўласида сақланар эди.

1993 йилнинг февралида ҳукумат «ЭРК” ни қайта рўйхатдан ўтказишни талаб қилди. Бунинг учун эса партия аъзоларининг тўла рўйхати ва яшаш манзилларини ҳам тақдим этиш лозим эди. Партия раҳбарияти бундай рўйхатни ҳукуматга бериш – унинг аъзолари ҳаётини хавф остига қўйиш билан баб-баравар деб бундай қилмасликка қарор берди.

Адлия вазирлиги эса партиянинг бу қарорини ноқонуний билиб, уни рўёхатдан ўтмаган деб эълон қилди.

Газета ”The san Francisco Chronicle” ёзади: “Ўз ҳаётларида ўзгаришлар бўлишини орзу қилган аксар ўзбеклар дин ва тадбиркорлик эркинлиги тарафдори бўлган қирқ уч ёшлик алпқомат ва бўйчан Муҳаммад Солиҳга ишонч билдиришган эди.

Бугун Каримов режими «ЭРК” партияси штаб-квартирасида чироқни ўчириб, газетани ёпди ва бир қанча лидерларни ҳибс этди. Партия фаолларига эса гуруҳ гуруҳ бўлиб тўпланишни қатъиян тақиқлади…

Солиҳга Парламентда сўз беришмади. Махсус хизмат ходимлари унинг халқаро анжуманда иштирок этишига монеълик қилишди. Январь ойида эса давлат рақами бўлмаган автомобиль уни босиб кетишга уринди…

Саросима ва таҳликада қолган Солиҳ ўзининг сўнгги интервьюсида шундай деган эди: “Демократик ҳаракатимиз ўзининг катта-катта ва дадил одимларидан сўнг, ниҳоят, тўхтатилди. Бугун “ҳаёт ва мамот” масаласи кун тартибига чиқди. Вазият шу қадар жиддий. Энди бизнинг вазифамиз – жон сақлаб тирик қолиш!”

Солиҳ бу мушкул ва аянчли вазият «ЭРК” томонидан ҳукуматдаги порахўрлик ва коррупция танқид қилиниб, иқтисодий ислоҳотларни амалга ошириш борасидаги уринишлари боис юзага келганини яхши биларди. “Министрлар кундан кун бой, халқ эса тобора камбағаллашиб бормоқда” деган эди у”.

29 июнда “Бирлик” раҳбари Абдураҳим Пўлатов ва унинг ҳамкори Миролим Одиловлар темир дастаклар билан қуролланган кишилар томонидан ваҳшийларча катлакланишди. Энди Пўлатов Москвада яшаяпти”. (The san Francisco Chronicle, 19.02.1993)

1993 йилнинг мартида партиянинг барча компьютер техникаси ва автомобиллари мусодара қилинди.

Апрелнинг бошларида эса Муҳаммад Солиҳ ҳам ҳибсга олиниб, ИИВ ертўласига ташланди. Уни Тошкент шаҳар прокурори Эркин Жўраев сўроқ қилди. Энди ундан “ЭРК” аъзоси Бахтиёр Исабековнинг чет элда нашр этилган “ҳукуматга қарши” китоби бўйича сўрай бошлашди. Китоб Туркияда чоп этилган бўлиб, Солиҳ унинг ношир ва ҳомийларини билиши мумкин экан. Аслида, бу билан улар Муҳаммад Солиҳни маълум муддат “кўздан яшириб” ҳаёт даражаси кундан кун тушиб бораётгани боис бугун эрта бош кўтаришга шай турган ололмондан узоқлаштиришни мақсад қилган эдилар.

“Эрк” лидерини ИИВ ертўласида уч кун сақлаб, дунё ҳамжамияти талаби билан озод этишади. Кўплар уни Турғут Озал ҳимоя қилган дейишади. Негаки, Солиҳ ҳибс этилганда, Туркия Президенти Тошкентда расмий сафарда эди…

Уни қамоқдан озод этсалар-да, лекин мунтазам кузатар эдилар. Орадан бир кун ўтиб, уни яна ИИВ ертўласига олиб келиб, тунги 12 гача сўроқ қилишади.

Сўнг ИИВ биноси олдида тўпланган сафдошлари талаби билан уни уйига қўйиб юборишади.

Худди шу оқшом унинг уйига келган дўстлари ундан маълум муддат Тошкентни тарк этишини талаб қилишади. Солиҳ уларга қулоқ солмайди. Кўп ўтмай дўстлари яна келиб, охир оқибат уни кетишга кўндиришади.

У Қозоғистонга кетади.

Муҳаммад Солиҳ мамлакатни тарк этганидан сўнг ҳукумат «ЭРК” Марказий офиси жойлашган бинони область ижрои қўмитасига олиб берди…

yangidunyo.org