“ЭРК”НИ ТАВБАСИГА ТАЯНТИРИШ ҲАРАКАТЛАРИ

Муҳаммад Солиҳ мамлакатни тарк этганидан сўнг, ҳукумат ишга киришди. Расман раҳбар бўлиб қолган «ЭРК” партияси Биринчи котиби Содиқали Йигиталиев Президент саройига чақиртирилди. Саройда унга: партияни қайта рўйхатдан ўтказиб, конфискация қилинган мол мулкни қайтариб олишларингиз мумкин. Фақат бир шарти бор: Партия съездини чақириб, Муҳаммад Солиҳни раислик лавозимидан олиб ташласангиз кифоя!

Йигиталиев ҳукуматнинг бу лўттибозлигини сиёсий партия ўлароқ жон сақлаб қолишнинг ягона йўли деб тушунтиришга кўп уринди. Партиянинг бошқа раҳнамоларига ҳам бу йўл маъқулдек туюлди. Лекин кўпчилик қарши чиқди. Барибир партия съездини чақиришга қарор қилишди. Кўпчилик нима деса шу бўлади деб бир тўхтамга келишди.

КГБ Муҳаммад Солиҳни ўзи йўқ бўлса ҳам партия лидерлигидан олиш осон кечмаслигини яхши биларди. “ЭРК” Марказий Кенгашининг партия съездини чақириш ҳақидаги қароридан сўнг махсус ва хуфёна хизматлар кенг фронт бўйлаб партия лидерини обрўсизлантиршга киришди. Бу ишни улар партия съездига қадар амалга оширишлари лозим эди.

Қаердандир “ЭРК” Марказий Кенгаши аъзоси Сафар Бекжонга бир пайтлар қандайдир музей тангасини берган нусхани излаб топишди. Унинг кўсатмасига асосан Сафар Бекжонни ҳибсга олишади.

1993 йилнинг июль ойи эди.

Содиқжон Йигиталиев Сафар Бекжон ҳибсда сақланаётган ИИВ ертўласига келиб бу тангани олишни ундан Муҳаммад Солиҳ илтимос қилган деб кўрсатма беришини илтимос қилди. Унга ҳатто бу ҳақда олдиндан ёзиб қўйилган иқрорлик баённомасини ҳам кўрсатишади. Агар шунга имзо чекса уни ҳозироқ озод қилишга ваъда беришади. Лекин Сафар Бекжон бундай ёлғон гувоҳликка қўл қўйишдан бош тортади. Уни 3,5 йилга озодликдан маҳрум этишади…

Ҳукумат матбуоти эса бу орада Муҳаммад Солиҳ танга ўғриси деган ўйдирма асосида уни айбловчи кампанияни бошлаб юборади.

Бу иш бир ой давом этади. “Ўғри ким?” деган энг сўнгги мақола эса “Ўзбекистон овози” газетасида съездга уч кун қолганда чоп этилади.

“ЭРК” съезди ана шундай тўҳмат ва бўҳтонлар силсиласида бошланади.

Содиқжон Йигиталиев, Тошкент бўлими котиби профессор Шоди Каримов ва яна бир неча Президиум аъзолари Муҳаммад Солиҳни партия раҳбарлигидан силжитиш тарафдори эдилар. Улар уч ой давомида бутун вилоятларга бориб, “Солиҳсиз янги партия” афзалликлари ҳақида оғиз кўпиртириб, тарғибот қилдилар. Ҳаммаси рисолидагидек бўлаётганди. Ҳукумат Йигиталиев гуруҳи фаолиятидан мамнун эди.

Кейинчалик маълум бўлишича, уларнинг барча йўл ва сафар харажатлари ҳам ҳукумат томонидан қопланган бўлиб, вилоятларда уларни маҳаллий ҳокимият вакиллари кутиб ва кузатиб қолишар экан…

Йигиталиев гуруҳи ҳам, ҳукумат ҳам муваффақиятдан умидвор эди.

Партия сьезди 1993 йилнинг 25 сентябрь куни Текстилшик (газламачи)лар саройида бошланади. Унинг Президиумида ҳукумат вакиллари қўр тўкиб ўтиришарди. “ЭРК” тузилгандан бўён бунақаси ҳали бўлмаган эди…

Сьездни Йигиталиев очади. У Солиҳ тарафдорлари реакциясини билгани учун ҳам уларнинг қарши саволларига яхшигина тайёргарлик кўрганди. Лекин у бир нарсани ҳисобга олмаган эди. Аксар «ЭРК”чилар учун ўз лидерларидан у мамлакатда йўқ пайтда воз кечиш, уни алмаштириш одобдан эмаслигини, бу бориб турган виждонсизлик эканини ўйламаган эди. Бундай пайтда эмоция ва ҳис-ҳаяжон кўп нарсани ҳал қилиши мумкин. Ҳукумат ҳам, Муҳаммад Солиҳга қаршилар ҳам айнан шу нарсани ҳисобга олмаганлари боис ютқизишди. Сьезд бир овоздан Муҳаммад Солиҳни яна партия раиси қилиб сайлади. Ҳатто Йигиалиевнинг ўзи ҳам залдагиларнинг гулдурос қарсаклари таъсирида беихтиёр Солиҳ учун қўл кўтариб, овоз беришга мажбур бўлди…

Бу ҳукуматнинг тамомила мағлубияти эди.

Энди у “ЭРК”чилардан шафқатсизларча ўч олишга киришади.

Партиянинг янги сайланган биринчи котиби Самад Мурод ваҳшийларча калтакланиб, беҳуш ҳолда ахлат қутисига ташлаб кетилади.

Съездда иштирок этган икки депутат – Насрулло Саидов ва Имом Файзиевларга жиноий иш очиб, иккаласини ҳам Парламентдан ҳайдашади.

Съездда фаол иштирок этиб, маърўза қилган Эломон Шукуровни эса ўша заҳотиёқ ҳибсга олиб, ўша ерда ўлдириб юборишди Муҳаммад Солиҳнинг съездга йўллаган мактубини ўқиб берган Намоз Нормўмин эса вақтида мамлакатни тарк этгани боис муқаррар ҳибсдан қутилиб қолади.

МУСТАҚИЛ ЎЗБЕКИСТОННИНГ БИРИНЧИ САЙЛОВЛАРИ

1995 йилнинг бошларида Парламентга илк сайловлар бўлиб ўтади. Бўлғуси депутатларнинг рўйхати аллақачон тайёрланган бўлиб, уни шахсан Президент кўриб тасдиқлаган эди.

Бу парламентга ҳукуматга меҳр қўймаган бирорта ҳам депутат сайланмади…

ИСТАНБУЛ, ГЕРМАНИЯ, АМЕРИКА

Муҳаммад Солиҳ Туркияда ҳукумат мулозимларини дарғазаб қилмай бир йил ҳам яшолмади.

Унинг иштироки қисқа муддатда халқаро муаммога сабаб бўлади. Муҳаммад Солиҳнинг Европадан кўра Туркияда яшаши ҳам маиший ва ҳам сиёсий жиҳатдан афзалроқ эди. Унинг Туркия сиёсатчилари, зиёлилари ва жамоат арбоблари орасида ҳамфикр дўстлари талайгина эди. Улар демократия тантанаси борасида Солиҳ олиб бораётган кураш тарфдори эдилар ва бу борада ундан қўлларидан келган ёрдамларини аямас эдилар. У Туркияда нафақат шоир ва сиёсатчи сифатида, балки Турк халқларини бирлаштириш тарафдори сифатида ўнг миллатчилар ва сўл тарафдорлар орасида ҳам маълум ва машҳур эди.

Ўзи асли шоир бўлган сўл демократлар партияси лидери, Туркия Премьер Министри Булент Ежевит Муҳаммад Солиҳ китоби сўзбошисида шундай сўзлар битган эди: “Ғарб сиёсатчилари орасида шоирлар жуда кам, Шарқда эса уларни давлат мулозимлари орасида тез тез учратиш мумкин. Муҳаммад Солиҳ – бугунги замонавий Турк сиёсатчи шоирининг мукаммал ва типик намунасидир!”

Муҳаммад Солиҳ ўз шеърларини тоталитар тузум даврида ёзган. Афсуски, бу тузум қайсидир маънода бугунги мустақиллик даврида ҳам давом этаётир. Айни шундай қийин бир шароитда эрк ва озодлик маёқини доимо ёниқ ҳолда тутиб туриш ҳар кимнинг ҳам қўлидан келмайди. Бу – ҳақиқий истеъдод соҳибларигагина хос фазилатдир!

Муҳаммад Солиҳ ўз поэзияси билан курашга даъват этади:

Мени ҳаддан зиёд ерга уриб, таҳқирламаганларида эди, мен осмонга бу қадар сакрамаган бўлардим…”

(“Коке сачраябилен бир озан”, Булент Ежевит, Агачлар шаир олса, 1997, Истанбул, Отукен нешрияти).

Каримов Солиҳнинг нуфузини яхши билгани учун ҳам Туркиядан уни ушлаб беришни ва ё бошқа мамлакатга чиқариб юборишни қаттиқ талаб қила бошлади.

1995 йилнинг бошида Америка Қўшма Штатлари Миллий Демократик институти ташаббуси билан Ўзбекистонда ҳукумат ва мухолифат мавзуига бағишланган семинар бўлиб ўтади. Унга Франкфуртдан Муҳаммад Солиҳ (“ЭРК”) ва Истанбулдан Абдураҳим Пўлатов (“Бирлик”) таклиф этилган эдилар. Шунингдек мазкур семинарда Каримов ҳукумати вакили – Ўзбекистон Адлия вазири Алишер Мардиев ҳам иштирок этади. Семинарга раислик қилган АҚШнинг фавқулоддаги элчиси Нельсон Ледский ўзбек ҳукумати билан мухолифат орасида бирон бир яқинлик топиб, мулоқот бошлашга қанчалик уринмасин, унинг бу самимий ҳаракати барибир натижа бермади.

Ҳар ким аравани ўзича олиб қочарди. Мухолифатнинг ўзъаро келишмовчилиги қалқиб чиққач эса, масала янада чигаллашди.

Мазкур семинар иштирокчиси Алибой Йўляхшиевнинг гувоҳлик беришича, Муҳаммад Солиҳ анжуман бошланишидан олдин Абдураҳим Пўлатовдан ички муаммоларни кўтариш ўрнига ҳукумат билан тил топиб, мулоқот ўрнатиш йўллари ва мухолифат лидерларини Ватанга қайтиш масаласига эътибор қаратишни илтимос қилган.

Бироқ Пўлатов бунинг ўрнига маърўзасининг бошиданоқ Муҳаммад Солиҳга ташланиб, уни танқид қила бошлаган. Гўёки Солиҳ қайсидир китобида «Болаларни Оллоҳга ишонч ва эҳтиром руҳида тарбиялаш” га даъват этган ва ҳокозо. Бу жуда ҳам ачинарли ва шармандали ҳол эди.

Бунинг устига ўзбек режими вакили ҳам мухолифат ҳақида ҳукумат муносабатини ойдинлаштириш учун тайинли гап айтолмаган. У Америкага гўё бошқа мақсадда келгандек таассурот қолдирган.

Каримов Америкага бу вазирдан бошқа яна бир гуруҳни ҳам йўллаган эди. Бу гуруҳ бошида Президентнинг ишончли маслаҳатчиларидан бири, қачонлардир “Галатепага қайтиш” номли романини дўсти Муҳаммад Солиҳга бағишлаган Мурод Муҳаммад Дўст турарди. Бу гуруҳда Муҳаммад Солиҳнинг яна бир қаламкаш дўсти Эркин Аъзамов ҳам бор эди. Уларнинг иккалови ҳам мухолифатни яраштириш бўйича норасмий мулоқот олиб борар, шу билан бирга улар ўзларининг собиқ дўстлари, эндиликда мухолифатдаги «ЭРК” партияси лидери ва айни пайтда ўзларининг эндиги шефлари Каримовнинг рақиби кўнглига қўл солиб, унинг мақсад ва ниятларини билишга уринар эдилар.

Афтидан, бу дипломатия ҳам самара бермади, чоғи. Америкадаги учрашувлардан уч ой ўтар ўтмас ўзбек режими “ЭРК”чиларга нисбатан матбуотда янги қоралаш кампаниясини бошлаб юборди.

“ДАВЛАТ ТЎНТАРИШИ” УРИНИШИДА АЙБЛАШ

Вашингтон ушрашувлари Ўзбекистон ҳукумати учун Америка олдида ўзини мухолифат билан мулоқотга тайёр қилиб кўрсатиш учун керак эди. Бу учрашувдан сўнг ўзбек ҳукумати “ЭРК” партиясини энди чел эл разведкаси ёрдамида оз эмас, кўп эмас – давлат тўнтариши тайёрлашда айблай бошлади. Гўё Туркия унга ҳомийлик қилганмиш. Давлатни тўнтарувчилар 1994 йилнинг ноябрида ушланган бўлсаларда, лекин бу ҳақда 1995 йилнинг февралигача, юқорида тилга олинган Вашингтон учрашувларига қадар негадир овоза қилинмаган.

“Тўнтарувчилар отряди” 11 кишидан иборат бўлиб, улар уч ва тўрт кишилик гуруҳга бўлиниб, Ўзбекистонга тақиқланган “ЭРК” газетасини олиб боришган. Улар осонгина ушланган, ҳолбуки улар яширинмаганлар ҳам. Негаки уйга, ўз Ватанларига қайтаётган эдилар.

КГБ уларга шарт қўйган, ё улар ўзларининг Туркияда партизанлик ҳаракатига ўқиганликларини тан олишади, ё қамалишади. Уларнинг баъзилари Ўзбекистон телевизори орқали “Истанбулда каратега ўқиганлигини” тан ҳам олди.

Лекин давлат тўнтаришига бунинг нима дахли бор?

Ҳеч ким бу саволни бермади.

КГБ бу “тўнтарувчиларнинг” “гуноҳидан ўтиб” баъзиларини ҳатто милицияга ишга ҳам олди…

Ҳукумат матбуоти эса “ЭРК” ва унинг лидерига нисбатан ўз исботсиз ва ланж хуружини ҳануз давом эттирар эди.

РЕФЕРЕНДУМ

1996 йилнинг январида Президентлик сайловлари бўлиши керак эди. Лекин Каримов уни бекор қилиб, ўз ваколатини узайтириш мақсадида “референдум” ўйлаб топди ва белгилади. Ва бу “референдум” ҳеч иккиланмай, Конституцияни оёқ ости қилиб, унинг ваколатини айтган муддатгача узайтириб берди…

МУХОЛИФАТНИ БИРЛАШТИРИШ УРИНИШИ

1996 йилнинг бошларида – Ўзбекистон Демократик кучлари Форумидан сўнг биринчи маротаба Ўзбекистоннинг собиқ Примъер Министри Шукрилла Мирсаидов мухолифатни бирлаштиришга уриниб кўрди. У “ЭРК” ва “Бирлик” лидерларига ўзи бошчилигидаги Ўзбек Мухолифати Координацион Кенгашини тузишни таклиф қилди. “Бирлик» номидан Абдураҳим Пўлатов, “ЭРК” номидан Муҳаммад Солиҳлар бу декларацияни имзолашди.

Ҳамма иш рисоладагидек бораётганди. Ҳамма бир бирини табрикларди.

Не кулфатки, яна ана шундай муҳим бир пайтда бўлиши лозим бўлган ҳол юз берди. Абдураҳим Пўлатов 1990 йилларда ҳукумат билан бирга бўлган «ЭРК” партияси энди мухолифат сафига ўтмоқчи деб яна иғводан иборат мактуб тарқатди. Ҳа, у яна ўз провакаторлик ролини ўйнади ва Муҳаммад Солиҳ бунақанги «мухолифат координацияси” га киришни, табиийки, рад этди…

Орадан бир мунча вақт ўтиб, ҳукумат Шукрилла Мирсаидовнинг олиб қўйган уйини қайтиб берди ва у бунга миннатдордлик эвазига «Озодлик” орқали мухолифатдан чиққанин эълон қилди…

Яна ҳамма нарса ўз измига қайтган эди…

yangidunyo.org