Баҳодир ФАЙЗ

ЎЗБЕК МУХОЛИФАТИ ТАРИХИДАН ЛАВҲАЛАР

(7-қисм)

КОТИБНИНГ ИСТЕЪФОСИ

1992 йилнинг охирига келиб мухолифатнинг асосий нашри бўлмиш «ЭРК” газетасининг чиқиши тўхтади. Газета Бош муҳаррири Иброҳим Ҳаққулга нисбатан «бировларнинг гонорарини ўзлаштириш” айби билан жиноий иш очишди. Шунга ўхшаш жиноий ишлар “Эрк” нинг бошқа аъзоларига нисбатан ҳам очилган эди. Бошқача қилиб айтганда, азроилнинг ўзи ҳали кўринмасада, лекин унинг ўткир панжалари ўз машъум ишини қилишга аллақачон киришган эди. Машаққатли ва оғир кунлар келаётганди. Энг “ҳушёрлар” вақтида эсини йиғиб олишга ҳаракат қила бошлашди. Буни биринчилардан бўлиб “ЭРК” нинг асосий котибларидан бир Аҳмад Аъзам амалга оширди. Лекин шуни айтиш жоизки, тобора яқинлашиб келаётган репрессияларга қарамай, аксар эркчилар ўз қўрқоқ котибларининг изидан боришмади. Унинг шармандали истеъфоси кўпларни саросимага солиб қўйса-да, лекин унга бошқалар эргашмади, аксинча “ЭРК” сафлари янада мустаҳкамлана борди.

СЎРОҚЛАР

Уч ойдирки, Ички Ишлар вазирлиги ертўласида Отаназар Орипов, Саловат Умурзоқов ва Ҳазратқул Худойбердиевларнинг “Миллий Мажлис” га оид азоб ва уқубатли тергов жараёни давом этарди. Миллий Хавфсизлик Хизмати ертўласида эса «Миллий Мажлис” асосчиси Бобур Шокиров сўроқ қилинаётган эди. 1992 йилнинг декабрида шу масала бўйича Муҳаммад Солиҳни ҳам КГБ га чақириб сроқ қилишди. У билан бирга «ЭРК” газетаси ходими бўлган унинг кенжа укаси Муҳаммад Бекжонни ҳам бир неча бор сўроқ қилишади.

“The Sunday Telegraph” газетаси 1993 йил 10 январь сонида шундай ёзган эди от: “Муҳаммад Солиҳ ўз офисида ўтирар, авзойи ниҳоятда бузуқ эди. Телефонлар уч ҳафта бурун ўчирилган, ундан “ЭРК” партияси биносини бўшатиб беришни талаб қилишган. КГБ номини СНБ га алмаштирган идора эса мухолифат лидерлари устидан янгидан янги ва антиқа кузатув (слежка) лар ўрнатиб, ўз имкониятларини қайта ва қайта синаб кўраётган пайтлар эди”.

Бошқа бир газетадан кўчирма: “Ҳукуматнинг қаттиқ ва қўпол чора тадбирлари мўътадил қарашдаги мухолифатчилар ҳафсаласини ҳам пир қилди. Расман рўйхатдан ўтган мухолифат партияси лидери Муҳаммад Солиҳ ҳам ўзининг сўнгги интервьюсида: Биз деворга қадаб қўйилгандек чорасизмиз, бирдан бир йўлимиз – бўйсунмаслик ва қарама қаршилик қилиш қолди, холос. Мулоқотлар даври тугади!»

Мазкур баёнотидан сўнг Солиҳ милициянинг қатор сўроқларига дучор бўлган ва охир оқибатда, бизга кейин билдиришича, унга ўлдириш билан таҳдид қилишган.” (The Baltimor Sun, 30.09.1990, Will Englund)

1993 йилнинг мартида Солиҳ яширинча Қозоғистонга бориб, ўзининг «Давлат сирлари” номли китобини ёзиб, ўша ерда эълон қилади. Тошкентга қайтгач эса ўзига нисбатан “Тошкентни тарк этмаслик” ҳақидаги берган кўргазмасини бузганлиги учун яна бир жиноий иш очилганига гувоҳ бўлади.

Унга бўлаётган таъқиб ва тазйиқлар ўзининг “сирли” якунига етаётган эди…

ҲИБС ВА КОНФИСКАЦИЯ

1992 йил якунида Бишкекдан “Бирлик”даги инсон ҳуқуқи ҳимоячиси Абдуманноб Пўлатовни ўғирлаб Тошкентга олиб келишди.

Уни Президент Каримов шаънини ҳақорат қилганликда айблашди. У ИИВ ертўласида икки ойча ўтириб, “Ҳақоратланган Президент” дан узр сўраб, пушаймон хати ёзганидан сўнггина ҳибсдан озод этилди. “Миллий Мажлис” иши бўйича эса тергов ҳануз давом этар, айбдорлар ҳануз ИИВ КГБ ертўласида сақланар эди.

1993 йилнинг февралида ҳукумат «ЭРК” ни қайта рўйхатдан ўтказишни талаб қилди. Бунинг учун эса партия аъзоларининг тўла рўйхати ва яшаш манзилларини ҳам тақдим этиш лозим эди. Партия раҳбарияти бундай рўйхатни ҳукуматга бериш – унинг аъзолари ҳаётини хавф остига қўйиш билан баб-баравар деб бундай қилмасликка қарор берди.

Адлия вазирлиги эса партиянинг бу қарорини ноқонуний билиб, уни рўёхатдан ўтмаган деб эълон қилди.

Газета ”The san Francisco Chronicle” ёзади: “Ўз ҳаётларида ўзгаришлар бўлишини орзу қилган аксар ўзбеклар дин ва тадбиркорлик эркинлиги тарафдори бўлган қирқ уч ёшлик алпқомат ва бўйчан Муҳаммад Солиҳга ишонч билдиришган эди.

Бугун Каримов режими «ЭРК” партияси штаб-квартирасида чироқни ўчириб, газетани ёпди ва бир қанча лидерларни ҳибс этди. Партия фаолларига эса гуруҳ гуруҳ бўлиб тўпланишни қатъиян тақиқлади…

Солиҳга Парламентда сўз беришмади. Махсус хизмат ходимлари унинг халқаро анжуманда иштирок этишига монеълик қилишди. Январь ойида эса давлат рақами бўлмаган автомобиль уни босиб кетишга уринди…

Саросима ва таҳликада қолган Солиҳ ўзининг сўнгги интервьюсида шундай деган эди: “Демократик ҳаракатимиз ўзининг катта-катта ва дадил одимларидан сўнг, ниҳоят, тўхтатилди. Бугун “ҳаёт ва мамот” масаласи кун тартибига чиқди. Вазият шу қадар жиддий. Энди бизнинг вазифамиз – жон сақлаб тирик қолиш!”

Солиҳ бу мушкул ва аянчли вазият «ЭРК” томонидан ҳукуматдаги порахўрлик ва коррупция танқид қилиниб, иқтисодий ислоҳотларни амалга ошириш борасидаги уринишлари боис юзага келганини яхши биларди. “Министрлар кундан кун бой, халқ эса тобора камбағаллашиб бормоқда” деган эди у”.

29 июнда “Бирлик” раҳбари Абдураҳим Пўлатов ва унинг ҳамкори Миролим Одиловлар темир дастаклар билан қуролланган кишилар томонидан ваҳшийларча катлакланишди. Энди Пўлатов Москвада яшаяпти”. (The san Francisco Chronicle, 19.02.1993)

1993 йилнинг мартида партиянинг барча компьютер техникаси ва автомобиллари мусодара қилинди.

Апрелнинг бошларида эса Муҳаммад Солиҳ ҳам ҳибсга олиниб, ИИВ ертўласига ташланди. Уни Тошкент шаҳар прокурори Эркин Жўраев сўроқ қилди. Энди ундан “ЭРК” аъзоси Бахтиёр Исабековнинг чет элда нашр этилган “ҳукуматга қарши” китоби бўйича сўрай бошлашди. Китоб Туркияда чоп этилган бўлиб, Солиҳ унинг ношир ва ҳомийларини билиши мумкин экан. Аслида, бу билан улар Муҳаммад Солиҳни маълум муддат “кўздан яшириб” ҳаёт даражаси кундан кун тушиб бораётгани боис бугун эрта бош кўтаришга шай турган ололмондан узоқлаштиришни мақсад қилган эдилар.

“Эрк” лидерини ИИВ ертўласида уч кун сақлаб, дунё ҳамжамияти талаби билан озод этишади. Кўплар уни Турғут Озал ҳимоя қилган дейишади. Негаки, Солиҳ ҳибс этилганда, Туркия Президенти Тошкентда расмий сафарда эди…

Уни қамоқдан озод этсалар-да, лекин мунтазам кузатар эдилар. Орадан бир кун ўтиб, уни яна ИИВ ертўласига олиб келиб, тунги 12 гача сўроқ қилишади.

Сўнг ИИВ биноси олдида тўпланган сафдошлари талаби билан уни уйига қўйиб юборишади.

Худди шу оқшом унинг уйига келган дўстлари ундан маълум муддат Тошкентни тарк этишини талаб қилишади. Солиҳ уларга қулоқ солмайди. Кўп ўтмай дўстлари яна келиб, охир оқибат уни кетишга кўндиришади.

У Қозоғистонга кетади.

Муҳаммад Солиҳ мамлакатни тарк этганидан сўнг ҳукумат «ЭРК” Марказий офиси жойлашган бинони область ижрои қўмитасига олиб берди…

“ЭРК”НИ ТАВБАСИГА ТАЯНТИРИШ ҲАРАКАТЛАРИ

Муҳаммад Солиҳ мамлакатни тарк этганидан сўнг, ҳукумат ишга киришди. Расман раҳбар бўлиб қолган «ЭРК” партияси Биринчи котиби Содиқали Йигиталиев Президент саройига чақиртирилди. Саройда унга: партияни қайта рўйхатдан ўтказиб, конфискация қилинган мол мулкни қайтариб олишларингиз мумкин. Фақат бир шарти бор: Партия съездини чақириб, Муҳаммад Солиҳни раислик лавозимидан олиб ташласангиз кифоя!

Йигиталиев ҳукуматнинг бу лўттибозлигини сиёсий партия ўлароқ жон сақлаб қолишнинг ягона йўли деб тушунтиришга кўп уринди. Партиянинг бошқа раҳнамоларига ҳам бу йўл маъқулдек туюлди. Лекин кўпчилик қарши чиқди. Барибир партия съездини чақиришга қарор қилишди. Кўпчилик нима деса шу бўлади деб бир тўхтамга келишди.

КГБ Муҳаммад Солиҳни ўзи йўқ бўлса ҳам партия лидерлигидан олиш осон кечмаслигини яхши биларди. “ЭРК” Марказий Кенгашининг партия съездини чақириш ҳақидаги қароридан сўнг махсус ва хуфёна хизматлар кенг фронт бўйлаб партия лидерини обрўсизлантиршга киришди. Бу ишни улар партия съездига қадар амалга оширишлари лозим эди.

Қаердандир “ЭРК” Марказий Кенгаши аъзоси Сафар Бекжонга бир пайтлар қандайдир музей тангасини берган нусхани излаб топишди. Унинг кўсатмасига асосан Сафар Бекжонни ҳибсга олишади.

1993 йилнинг июль ойи эди.

Содиқжон Йигиталиев Сафар Бекжон ҳибсда сақланаётган ИИВ ертўласига келиб бу тангани олишни ундан Муҳаммад Солиҳ илтимос қилган деб кўрсатма беришини илтимос қилди. Унга ҳатто бу ҳақда олдиндан ёзиб қўйилган иқрорлик баённомасини ҳам кўрсатишади. Агар шунга имзо чекса уни ҳозироқ озод қилишга ваъда беришади. Лекин Сафар Бекжон бундай ёлғон гувоҳликка қўл қўйишдан бош тортади. Уни 3,5 йилга озодликдан маҳрум этишади…

Ҳукумат матбуоти эса бу орада Муҳаммад Солиҳ танга ўғриси деган ўйдирма асосида уни айбловчи кампанияни бошлаб юборади.

Бу иш бир ой давом этади. “Ўғри ким?” деган энг сўнгги мақола эса “Ўзбекистон овози” газетасида съездга уч кун қолганда чоп этилади.

“ЭРК” съезди ана шундай тўҳмат ва бўҳтонлар силсиласида бошланади.

Содиқжон Йигиталиев, Тошкент бўлими котиби профессор Шоди Каримов ва яна бир неча Президиум аъзолари Муҳаммад Солиҳни партия раҳбарлигидан силжитиш тарафдори эдилар. Улар уч ой давомида бутун вилоятларга бориб, “Солиҳсиз янги партия” афзалликлари ҳақида оғиз кўпиртириб, тарғибот қилдилар. Ҳаммаси рисолидагидек бўлаётганди. Ҳукумат Йигиталиев гуруҳи фаолиятидан мамнун эди.

Кейинчалик маълум бўлишича, уларнинг барча йўл ва сафар харажатлари ҳам ҳукумат томонидан қопланган бўлиб, вилоятларда уларни маҳаллий ҳокимият вакиллари кутиб ва кузатиб қолишар экан…

Йигиталиев гуруҳи ҳам, ҳукумат ҳам муваффақиятдан умидвор эди.

Партия сьезди 1993 йилнинг 25 сентябрь куни Текстилшик (газламачи)лар саройида бошланади. Унинг Президиумида ҳукумат вакиллари қўр тўкиб ўтиришарди. “ЭРК” тузилгандан бўён бунақаси ҳали бўлмаган эди…

Сьездни Йигиталиев очади. У Солиҳ тарафдорлари реакциясини билгани учун ҳам уларнинг қарши саволларига яхшигина тайёргарлик кўрганди. Лекин у бир нарсани ҳисобга олмаган эди. Аксар «ЭРК”чилар учун ўз лидерларидан у мамлакатда йўқ пайтда воз кечиш, уни алмаштириш одобдан эмаслигини, бу бориб турган виждонсизлик эканини ўйламаган эди. Бундай пайтда эмоция ва ҳис-ҳаяжон кўп нарсани ҳал қилиши мумкин. Ҳукумат ҳам, Муҳаммад Солиҳга қаршилар ҳам айнан шу нарсани ҳисобга олмаганлари боис ютқизишди. Сьезд бир овоздан Муҳаммад Солиҳни яна партия раиси қилиб сайлади. Ҳатто Йигиалиевнинг ўзи ҳам залдагиларнинг гулдурос қарсаклари таъсирида беихтиёр Солиҳ учун қўл кўтариб, овоз беришга мажбур бўлди…

Бу ҳукуматнинг тамомила мағлубияти эди.

Энди у “ЭРК”чилардан шафқатсизларча ўч олишга киришади.

Партиянинг янги сайланган биринчи котиби Самад Мурод ваҳшийларча калтакланиб, беҳуш ҳолда ахлат қутисига ташлаб кетилади.

Съездда иштирок этган икки депутат – Насрулло Саидов ва Имом Файзиевларга жиноий иш очиб, иккаласини ҳам Парламентдан ҳайдашади.

Съездда фаол иштирок этиб, маърўза қилган Эломон Шукуровни эса ўша заҳотиёқ ҳибсга олиб, ўша ерда ўлдириб юборишди Муҳаммад Солиҳнинг съездга йўллаган мактубини ўқиб берган Намоз Нормўмин эса вақтида мамлакатни тарк этгани боис муқаррар ҳибсдан қутилиб қолади.

(Давоми бор)