ДАВЛАТ ТЎНТАРИШИ (ПУТЧ)

Мулозимлар Совет Иттифоқини ҳеч қанақанги «янгиланиш” лар сақлаб қололмаслигини англаб етганларидан сўнг, бир нечта юқори мартабали «оташин йигитлар” давлат тўнтариши ясаб, шу йўл билан “империя”ни сақлаб қолмоқчи бўлишди. Лекин бу уриниш мағлубият билан якунланди. “ГКЧП” деб ном олган бу хунта атиги уч кунгина ҳукм сурди, холос.

Бироқ шу қисқа муддат ҳам совет кишилари ва раҳбарлари учун яхшигина синов бўлди десак муболаға бўлмас. Бу қалтис вазиятни Ислом Каримов ва унинг ҳукумати ҳам бошидан кечирди. Ўшанда Ҳиндистон сафарида бўлган Ўзбекистон раҳбари самолёт бортидан хунта раҳбари Янаевга табрик телеграммаси йўллаб, ГКЧП қарорларини тўла қўллаб қувватлашини маълум қилди.

Премьер Министр Шукрилла Мирсаидов эса барча матбуот нашрларига ГКЧП ҳужжатларини зудлик билан эълон қилиш топшириғини берди. Телевизордан сўзлаган депутатлар эса, Москвани ишонтириб, улар бошлаган иш Тошкентда аллақачон ўз самарасини бера бошлаганини башорат қилдилар…

“ЭРК” партияси 1991 йилнинг 19 августида Ўзбекистонда ГКЧП га қарши чиққан ягона сийсий ташкилот эди. Унинг бу борадаги Мурожжат ва Баёнотини чет эл матбуот воситалари бутун дунёга эълон қилди.

“Эрк”чилар бу масалада аслида “Бирлик” билан қўшма Баёнот қилишни мўлжаллашганди. Лекин Пўлатовни Тошкентда топишолмади. Кейин маълум бўлишича у ўша куниёқ Бишкекка жўнаб кетган экан…

Худди шу вазиятда “Эрк” фавқулодда съезд чақириб, ҳукуматдан Март Референдуми боис бекор қилинган Ўзбекистон Мустақиллигини зудлик билан қайта тиклашни талаб қилди.

“ЭРК” съездидан роппа роса беш кун ўтиб йиғилган Олий Кенгаш сессияси Ўзбекистон Мустақиллигини қайтадан эълон қилишга мажбур бўлди…

Михаил Горбачёв ҳокимиятга қайтгани билан, унда энди олдинги салобат ва салоҳият йўқлиги ҳаммага аён эди. Унинг атрофида эмин эркин ўралашиб юрган бир одам бор эди ва у ўзини энди бутун Кремлнинг соҳибидек тутарди. Унинг исми Ельцин бўлиб, воқкалар ривожи ҳам ўз мантиқий якуни сари елиб борарди…

Ўзбек мухолифати эса «ЭРК” тимсолида ўз орзу умидларининг рамзи ўлароқ – мамлакат мустақиллигига эришиш онлари яқинлашаётганини ич ичидан аниқ ҳис этиб турарди. Бу кутилгандан ҳам жуда тез содир бўлди. Ғарб тадқиқотчилари ўша дамларни шундай таърифлашади: ”1990 йилнинг февралидан “ЭРК” партиясига асос солган Муҳаммад Солиҳ иқтидордаги тузум ичида ўз мақсади сари дадил ҳаракат қилаётган лидерлардан бири эди. Лекин бизнинг 1991 йил сентябридаги учрашувимиз Солиҳ фикрларининг бир оз эволюционлашганини кўрсатди: “Ўзбекистоннинг тўлиқ мустақиллигига эришмай туриб на иқтисодий, на маданий ва на бошқа озодлик ҳақида сўз ҳам бўлиши мумкин эмас, деди у.” (N. Diuk & A. Кaratnycky. New Nation Rising. New York, 1991, p186)

“НОРАСМИЙЛАР” НИНГ РАСМИЙЛАШУВИ

1991 йилнинг сентябрига келиб “Эрк” ва “Бирлик” Ўзбекистон адлия вазирлигидан расмий рўйхатдан ўтказилди. “ЭРК” ка бир маротаба телевидения орқали расмий мухолиф партия сифатида чиқиш қилишга рухсат беришди. “ЭРК” газетаси чиқа бошлади. Қисқа фурсатда унинг тиражи 100 минг нусхадан ҳам ошиб кетди. Бу Ўзбекистон шароитида мисли кўрилмаган ҳол эди. Ислом Каримов худди совет давридаги каби Парламентда Президент қилиб сайланди. Энди Президент сайловининг бу эскирган усулини янгилаш лозим эди.

Ҳамма умумхалқ сайлови бўлишини орзу қиларди. Халқ кўтаринки бир руҳда эди. Каримовнинг тақдири Президент сифатида ҳануз Парламентга боғлиқ эди. 1991 йилнинг Октябрида бир гуруҳ депутатлар собиқ бош вазир Шукрилла Мирсаидов раҳбарлигида Каримовни олиб ташлашга уриниб кўришди. Лекин гуруҳ уюшмаганлиги ва Мирсаидовнинг қўрқоқлиги боис уриниш натижа бермади. Каримов сувдан қуруқ чиқди. Кейинчалик у бу “кичик исён» гуруҳи аъзоларидан шафқатсиз ва беаёв қасос олди. Озодлик атиги уч ой – 1991 йилнинг декбридаги Президентлик сайловларигача давом этди, холос…

ПРЕЗИДЕНТЛИК САЙЛОВИ

Парламент Президентлик сайловларини декабрнинг охирида белгилади. “ЭРК” партияси Муҳаммад Солиҳни Президентликка номзод қилиб кўрсатди. “Бирлик” эса Ҳалқ Ҳаракати ўлароқ сайловда иштирок этиши учун бир неча ўн минг имзо тўплаши керак эди. Каримов сайловда муқобил номзод бўлишини истамасди. У Муҳаммад Солиҳ сайлов кампанияси даврида номзодини қайтариб олади деб ишонар эди. Атрофидагилар унинг шундай умид қилишига ишонтиришган эди.

Юқори мартабали мулозимлар Муҳаммад Солиҳдан номзодини қайтариб олишни илтимос қилишди. Лекин Солиҳ охиригача курашишга қарор қилди. Бу сайловга халқаро муносабат ва қизиқиш жуда катта эди. Бир неча Ғарб делегациялари шахсан иштирок этиш учун Ўзбекистонга ташриф буюришди. Америка Қўшма Штатлари сенатор Де Консин бошчилигидаги делегация жўнатишди. Каримов

Ҳисоб Комиссиясига Муҳаммад Солиҳнинг сайлов компанияси учун давлат томонидан ажратилган маблағни беришни тақиқлади. Шунингдек унинг сайловдаги ишончли вакиллари ҳам бир тийин олишолмади. Солиҳ билан бўлган учрашувлар ҳам тазйиқ ва таъқиблар остида ўтар ва ёки умуман ўтишига тўсқинлик қилинарди. Матбуот, радио ва телевидения ҳам фақат бир киши – Каримовни пропаганда қилиш билан банд эди. Муҳаммад Салиҳ фақат бир маротаба телевидения орқали чиқишга эришди, холос. У ҳам бўлса Тошкентдаги телевидения биноси олдида ўтказилган норозилик митинггидан сўнг…

Сайловга ўн кун қоларкан, ҳукумат пойтахтдаги барча талаба ёшларни каникул уюштириб, уйларига жўнатиб юборди. Ҳолбуки Тошкентлик студентлар Муҳаммад Солиҳнинг ашаддий мухлислари эди. Шунга қарамай, Ғарблик кузатувчилар ўз мамнунликларини яширмасдилар: “Кўчаларда “Калашников” билан юриб, одамларни отиб ўлдиришмаганлари учун Худога шукр қилинглар!

Сайловлар бу ҳеч нарса эмас. Улар нохолис ва ноҳалол бўлса ҳам ҳар қалай ўтди-ку! Худога шукр қилинглар!” Ғарбнинг бизга бўлган “иккиламчи” қарашларининг ибтидоси ана шундай бошланган эди. Ҳозир ҳам айнан шу тарзда давом этмоқда… “Бирлик” Ҳаракати ҳам етарли имзоларни тўплашга эришгани билан,ҳукумат турли баҳоналарни рўкач қилиб, уларни сайловга қўйишмади.

Сайлов ўз белгиланган муддати – 1991 йилнинг 29 декабрида бўлиб ўтди. 30 декабрь кундуз куни роппа роса соат 12.00 да Ўзбекистон радиоси сайловнинг тахминий якунларини эълон қилди. Бу маълумотга кўра Муҳаммад Солиҳ Президентликка муқобил номзод сифатида сайловчиларнинг 33 фоиз овозини олгани расман эълон қилинди. Орадан бир неча соат ўтгач эса, худди шу радио “хато бўлганини” айтиб, Солиҳ 33 фоиз эмас, балки, 15 фоиз овоз олганини эълон қилди. Кейинги кун эса Ислом Каримов сайловчиларнинг 86 фойиз овозини олгани, Муҳаммад Солиҳ эса – 12.7 фойиз овозга эга бўлгани эълон қилинди…

(Давоми бор)

yangidunyo.org