Василий Верешчагин. 1868 йилда Самарқанд (рассом хотиралари)

III

Тун бўйи замбарагимиз ва ёқимтой командир Служенкога тиним бўлмади. Унинг «Биринчи! Биринчи!» дея жаранглаб турган буйруқлари остида уйқуга кетдим. Шундоққина кўча юзасига тахталарни тўшаб, милтиғимизни тахт қилган ҳолда ёнбошладик, бундай ғалати шароитга кўникмаганим ҳамда бургаларнинг аёвсиз талашига ҳам парво қилмай, донг қотиб ухладим.

Тун ярмидан оққанда ғалати овоздан уйғониб кетдим — биз ўт қўйган мачит ағдаралиб тушган эди. Ҳаммамиз девор устига чиқиб, ишимизнинг натижасини томоша қилдик; ажойиб кеча эди, ҳаво майин, осмон тўла юлдуз; қоровуллар ўз жойида ҳушёр, атрофни зийраклик билан кузатишади, бирпас гурунглашиб тургач, яна уйқуга кетдик.

Эрта тонгдан гоҳ биз томонга, гоҳ кечаги жойга, ундан ҳам нарироқдаги шаҳарга кириладиган асосий йўл томонга тинимсиз ҳужум қилиб туришди. У ёқдаги дарвозалар олдига ҳам замбараклар қўйилди, қулай маррани эгаллашганди, бу томондан қалъага фақат хандақ устига қурилган кўприк орқалигина кириларди, шу туфайли у ёқлар анча бехавотир эди. Мабодо адашмасам, Жиззах дарвозаси деб аталган мазкур маррага чннакам хохол, ажойиб инсон капитан Шеметило раҳбарлик қилганди. Аҳвол танг бўлиб қолган пайтда Назаров ҳар икки томонга ҳам мадад кучлари юборди; биз кеча жанг қилган жойга ҳужум қилишаётгани яққол кўриниб турарди, ҳужумга ўтган оломон «ур» деган қийқириқлар остида бўғотларгача чиқиб келишар ва бир қанчаси ўлиб, ярадор бўлгандан кейингина чор-ночор орқага чекинишарди.

Ниҳоят, ҳаммаёқ Тинчиди. Николай Николаевич мени нордон овқат еб олишга кўн-дирди, улар карам шўрвани шундай аташаркан. Бизга эргашиб келган савдогарлар хоҳлаган вақтимизда, ҳатто хавф-хатар ёғилиб турган пайтда ҳам овқат топилишини кўпдан бери қулоғимизга қуйиб келишарди. Савдо-сотиқ ишларини йўлга қўйиш учун Самарқандга бирга келган рус савдогарлари бундай мушкул аҳволга тушиб қолганимиздан норози эди, албатта. Улардан бири — машҳур Немчаниновнинг чой савдоси бўйича ишончли вакили Трубчанинов шерикларига қараганда мард чиқиб қолди, у қизил кўйлак кийиб, ов милтиғини кўтарганча ёнимга келди; қолганлари шунчалик қўрқоқ эканки, отишма бошланиши биланоқ шам ёқиб, икона ёнига тиз чўкиб олишар ва тангрига илтижо қилишдан бошқага ярамасди. Ўқлар ёғилиб, эшикларни тешиб ўтган пайтда улар хонанинг бошқа бурчагига чор-ночор сурилишар, кичик калибрли замбарак ўқлари том устида ёрилганда учинчи жойга ўтиб, ибодат қилишда давом этишарди.

Улар бизни едириб, ичиришар, аскарларга арақ ва қутилаб сигареталар юбориб туришарди, бир гал девор бўйлаб юриб, савдогарларнинг туҳфасини хоҳлаганларга тарқатиб чиқдим. Бечоралар отишма вағала-ғовурдан, ўлгудеқ қўрқишар, «кутилмаган меҳмонлар» ана келади, мана келади деган ваҳимада кун ўтказишаётганини очиқчасига тан олишарди.

Беморлар ва ярадорларимизни маросимлар залига жойлаштиргандик, аммо томни тешиб тиккасига тушган тўп ўқи бир қанча ярадорларга шикаст етказиб, докторни ҳам ўлдиришига сал қолгандан кейин уларнинг бир қисмини уйларга, бояги савдогарлар ёнига ётқизишга тўғри келди. Бояқишлар энди бутунлай оромдан маҳрум бўлишди, чунки Трубчаниновнинг айтишига қараганда, ярадорларнинг кечаю кундуз қилган нолайи зорига тоқат қилиб бўлмас эди.

Темурланг яшаган залга бир қанча жуҳуд оилалар жойлашиб олишганди. Мен Назаровга буларни муқаддас тарихий жойдан кўра бошқа ерга кўчириш маъқул бўлмайди-ми, деб айтган эдим, у; «Нима учун,— деб жавоб берди.— Мен ҳали уларга…[9] ҳам рухсат бераман!» Жуҳудлар ҳам анча-мунча экан, улар бола-чақа, қозон-товоғи билан кўчиб келишганди, шаҳарга руслар киргач, улар яйраб, ўзларини эркин ҳис қила бошладилар, белига арқон ўрнига қайиш боғлаб юрадиган, ҳатто бемалол от минадиган (ва ҳоказо) бўлдилар; булар илгари қатъий ман этиларди, агар улар шаҳарда қолишганда, қириб юборишлари аниқ эди. Менга айтишларича, қаттиқ отишма пайтларида улар даҳшатли дод-фарёд кўтаришар, худога илтижо қилиб, юзларини юлишар экан. Жуҳудлардан бошқа форслар, ҳиндилар, татарлар ҳам бор эди. Буларнинг ҳаммаси биз кириб келган пайтимизда истиқболимизга чиқишиб, энди нима бўлади, деб сўрашган, миннатдорчилик билдиришиб, этагимизни ўпишган эди.

Назаровга яна қўшин тўпланяпти, ҳадемай ҳужумга ўтишса керак, деб хабар қилишди, биз жадаллаб девор томонга юрдик ва ҳужумчилар озлигини кўриб тинчландик. Аскарлар ечинмасдан туни бўйи тупроқ ичида ётиб, ҳашаротларга роса ем бўлишганди, Назаров улардан бир бўлагини ажратиб, яқинимиздаги мачитнинг ҳовузида ювиниб келиш учун жўнатди. Улар кетишаётганда: «Яхшилаб ювининглар, сизларни кўрганда…» деб шундай бир ибора ишлатдики, уни ҳеч қайси тилда ифодалаб бўлмайди. Аскарлар хахолашиб: «Ҳаракат қиламиз, жаноби олийлари!» деб қичқиришди.

Отрядимиз энди анча кўпайиб қолди, чунки бу дарвозада хавф кучли бўлгани учун қутвол тўплаган одамларини бу ёққа юборганди. Тузалаётганлардан бошқа казаклар ҳамда разночинецлар ҳам бор эди, улар «ура» деб қичқиришарди-ю, нарироқда, уйларнинг панасида туришни маъқул кўришарди. Икки-уч батальон зобитидан ташқари, Назаров ихтиёрида яна иккита сапёрлик зобитлари юқорида тилга олинган Черкасов ва бутунлай ғўр, дўмбоққина, яқинда билим юртини битирган Воронец ҳам бор эди. Кўпчилик ёш бўлганлиги учун орадан кулги ва ҳазил-ҳузул аримасди, фақат фалончи ўлди ёки яраланди деган хабар келгандагина сукут сақланарди. Дарвоқе, бизнинг Служенко ҳам оғир ярадор бўлган эди. Мен йўқ эдим, кейин Воронец айтиб берди, бу жанговар зобит оқ китель кийиб, огоҳлантиришларига қулоқ солмай, ташқаридагиларга яхшигина нишон бўлган ҳолда қора арғумоқда девор бўйлаб айланиб юрган экан. «Қарасам, эгар устига энгашиб қолди,— деб ҳикоя қиларди Воронец,— Служенко, сенга нима бўлди, деб сўрасам, жавоб бермайди. Отдан тушириб олдик, қорнидан ўқ еган экан».

Осойишталик бўлиб турганидан фойдаланиб, ҳамла пайтида ўлжа олинган туркман саманини синаб кўрмоқчи бўлдим. Аммо ҳали 100 саржин юрмасимданоқ нақ жаҳаннам ичига тушиб қолгандек бўлдим — қалъага қилинган ҳужумлар ичида энг даҳшатлиси бошланган эди.

Дуч келган казакка отимни бериб, жангга ташландим. Ўзбеклар туташ уйлардан ўтиб, бизга сездирмасдан худди мана шу ерда, яъни дарвоза олдида аллақачон деворга чиқиб олишган экан, биз лоақал бирон-бир сас-садо эшитмабмиз ҳам, улар бинолар ичидан ўтиб, замбаракларимизга қараб югуришди. Шу дақиқада том устидан биз томонга ўқлар билан бирга саноқсиз тошлар ёғилди, олдиндан тайёрлаб қўйишган экан. Мен учун биринчи сийлов шу бўлдики, чап оёғимга кучли зарб билан отилган катта тош келиб тегди, оғриқдан додлаб юбордим, оёғим синди деб ўйлагандим, йўқ, ўтиб кетди. Ҳамма «ура!» деб бақиради-ю, аммо олдинга ҳеч ким юрмайди. Кўриб турибман, ғазабдан қип-қизариб кетган Назаров аскарларни қилич дастаси билан туртиб, илгарига ундар, улар эса тихирлик қилишарди. «Черкасов!—унинг овози гуриллаб эшитиларди.— Бу аблаҳларни боплаб саваланг!..» Бундай вақтларда мияда фикр чақмоқдек тез туғилади, хаёлимга келган биринчи мулоҳаза шу бўлди — боришни хоҳлашмаяптими, демак кимдир уларни етаклаши керак; иккинчиси — олдинга юриш қандай бўлишини кўрсатиб қўяди-ган фурсат келди; учинчиси— ахир, ўлдириб қўйишади-ку; тўртинчиси — балки ўлдиришолмас! Бу ўйлар икки дақиқагина давом этди; олдимда қандайдйр харилар уюлиб ётарди, эгнимда тилга олишга арзимайдиган костюм, кулранг пальтомнинг олди очилиб кетгаи, бошимда кулранг момиқ шляпа, милтиғимни даст кўтарганча хари устига сақраб чиқдим, аскарларга қараб: «Биродарлар, орқамдан олға!» деб қичқирганимча душман тўдаси жойлашиб олган уйга қараб югурдим, улар тезда бу ерни тарк этиб, орқага чекинишди. Шу пайтдаги барча хатти-ҳаракатларим, кечинмаларимни ақлимда чамалаб кўраман, дастлабки ишим — уй олдига эсон-омон етиб олгач, деразалар оралиғидаги деворга қапишиб олдим, қочишга шайланган душман дўлдек ўқ ёғдирарди, ўқ тегмайдиган жойда эдим; мендан кейин ўлимни бўйнига олиб чопиб келган Назаров ҳам шундай қилди, аммо орқамиздан эргашган аскарларнинг кўпчилиги шу ерда макон топди; баъзилари тил тортмай ўлди, кўпчилиги яраланди, таъқибга қизиқиб, илгарилаб кетганларнинг аксарияти душман қўлига тушди, уларнинг калласини кесиб, ўзлари билан олиб кетишди.

Ёш акарларнинг бири мени майиб қилиб қўйишига сал қолди; бошига ўқ тегиб устимга шундай гурсиллаб қуладики, пальтом бошдан-оёқ қонга беланди. У хириллаб ётарди, бир чеккага олиб чиқишим биланоқ ўлиб қолди. «Нега бизни бу ёққа бошладинг?» дегандек таънага тўла аянчли нигоҳ ташладики! Ўлаётган одамнинг бундай қарашларини бир умр унутиб бўладими?!

Ёдимда бор, 1 май куни Самарқанд остонасида — Чўпон отада бўлиб ўтган ва шаҳарни забт этиш билан якунланган биринчи жангдан кейин генерал Кауфман яраланганларни кўргани борган эди, у бошидан жароҳатланган, шифокорларнинг хулосасига кўра ўлиши муқаррар бўлган ёш зобитга яқинлашди. Генералнинг меҳрибонлик ва ёқимтойлик билан берган барча саволларига ярадор оҳиста, бамаъни ва хушмуомала жавоб қайтарганини эшитиб турдим. Кауфман асосий иш қилингани, душман мағлуб бўлиб, шаҳар ишғол этилгани ҳақида гапира бошлаган эди, бемор ҳеч қандай жавоб бермади, аммо шундай тикилдики, нигоҳида қанчалик алам, нафрат яширин эди!

Душман чекинганига қарамай, ҳали кетмаган, ўқ узиб бизни безовта қилиб турарди, Назаровни ҳужумга ўтишга кўндирдим: тўсиқдан сакраб ўтдик ва кучли «ура!» садолари остида рақибнинг ўнг қанотига қараб ташландик. Мен олдинда чопиб борардим, бахтимга орқамга бурилиб қарадим. Қарангки, ҳеч ким изимдан келмаётган эди, аскарлар қўй подасига ўхшаб бир жойда ғуж бўлиб олишган, «ура!» деб бақиришар, ўқ отишар, аммо жойидан қимирлашмасди. Назаровнинг дўппослашлари, аблаҳлар, қўрқоқлар деб сўкинишлари беҳуда кетди, менинг: «Биродарлар, орқамдан олға!» деб кучим борича қич-қиришларим беҳуда кетди — орқамдан ҳеч ким бормади; бутунлай томоғим бўғилиб, сабр-тоқатим тоқ бўлгандан кейин Назаровга мурожаат қилдим: «Боришмайди, Николай Николаевич, қайтишга буйруқ беринг!» Ноғорачи ҳордиққа чорлади, изимизга қайтишга мажбур бўлдик. Аскарлар нега боришдан воз кечишди? Биз оз эмас, юз эллик чоғлик эдик, душман ҳам нари борса икки юз киши атрофида, бунинг устига тўзғиб кетган, руҳсиз аҳволда эди, аниқ эсимда қолгани шуки, олдингилар ҳадеб орқага яширинишга уринишар, юзларига даҳшатли қўрқув ифодаси муҳрланиб қолганди, тўла ишонч билан айта олмайман-ку, аммо тахминимча, аскарларимиз ташқарига чиқиб, қалъадан узилиб қолишдан ва шаҳардаги беҳисоб кўчалар, торкўчаларда адашиб, йўқ бўлиб кётишдан қаттиқ ҳадиксирашганди. Нима бўлганда ҳам душман улоқтириб ташланди, сўнгги ҳамламиз бежиз кетмади, шундан кейин биз томонга камроқ ўқ отиладиган бўлди.

Шу ерда айтиб ўтишим керакки, мен қўрқоқлик сифатида баҳолаётган бояги ҳолатни тушуниш ва авф этиш лозим, деб ҳисоблайман, сабаби ҳали бундан ҳам кучли хавф-хатарга дуч келишимиз мумкин эди. Баъзан шундай бўладики, «Кўнглим сезяпти, фалон нарса мана бундай бўлмасайди, деб қўрқяпман», сингари тахмин билан қийналиб, гапириб юрасан. Аслида, бутунлай бошқача бўлиб чиқади ва бояги ҳолатни унутиб юборасан. Ёш зобитлардан бири тўсиқ ортида томлардан ёғилаётган ўқ ва тошлардан яшири-ниб ётганча, қўрқув босиб, қалтираб қолди. Олдига эмаклаб борганимда, қулоғимга шивирлади:

— Бугун мени ўлдиришади, сезиб турибман.

— Бемаъни гапларни қўйсангиз-чи!—- жеркиб бердим мен.

— Ишонмаяпсизми? Мана, ҳали кўрасиз…

Мунозара қилиб ўтиришга фурсат йўқ эди, лекин у охирги сўзларни қанчалик ишонч билан айтаётганига ҳайрон қолганим эсимда.

— «Бечора». Хаёлимдан шу фикр ўтди. Бундай кераксиз туйғу қандай қилиб кўнгли-дан шу қадар мустаҳкам жой олди экан? Хўш, кейин нима бўлди дейсизми? У соппа-соғ қолди, ҳатто яраланмади ҳам.

Жанглар пайтида биз анчагина одамимизни йўқотдик. Кейинчалик ўзим икки арава мурдани саржин қилиб тахладим. Баъзилари таёқдек қотиб қолган, бошқаларининг оғзидан пуфакчалар ҳамон чиқиб турарди, бу жанг олдидан бир қадаҳ ортиқча арақ ичганидан нишона эди. Шу пайт негадир замбарагимиз ўқ отмаётганини сезиб қолдик. Назаров суриштириб кўрди, маълум бўлишича, ҳар доим ўз бурчини аъло даражада адо этиб келган тўпчи ғалабани эртароқ нишонлаб қўйган экан; у бир неча қадаҳни ортиқроқ отиб олиб, ширакайфлик билан гранатани қувурга шундай жойлаштирибдики, уни на отиб, на олиб бўларди! Вақтихушлик билан тарқалишдик. Ҳаммамиз шунчалик толиққан эдикки, ҳатто ўлган ва яраланганларни йиғиштириб олишга ҳам ҳафсаламиз келмади.

Калласи кесиб олинган бир неча мурда қараб бўлмайдиган ҳолатда эди, аввал айтганимдек, ўлжадан қуруқ қолмаслик учун улар елкадан жуда чуқур кесиб олинганди. Аскарлар мурдалар атрофида уймалашиб, марҳум «Сидоров ёки Фёдоров» эканини аниқлашарди, фақат жасаддаги айрим нозик белгиларга кўра ҳамюртлари биттасини зўрға танишди. Маълумки, душманнинг ҳар бир кесилган боши учун, асосан қимматбаҳо тўн билан тақдирлашади, бу одат фақат Ўрта Осиёдагина эмас, Европадаги турклар, албанлар, черногорликлар ва бошқаларда ҳам мавжуд. Бу нарса менинг суратларимдан бири учун мавзу бўлди, унда ўлдирилган душманнинг бошини қопга солиш манзарасини акс эттирдим.

Ўша ҳамла пайтида бир ўқ бошимдаги шапкани учириб туширди, иккинчиси кўкрагимда турган милтиқ дастасини пачақлади — бир мўъжиза билан омон қолдим. Кейинги кунларда зобитлик фуражкамнинг оқ ғилофини кийиб юрдим, у ҳозир ҳам буюмларим орасида сақланади. Назаров зиён-заҳматсиз чиқди. Бу одамда қандайдир фавқулод-да жасорат бор эдики, аскарлар тилида у бебош жасорат деб аталади. Ҳужум чоғида рақибларимиз анча ичкарига кириб боришган, ҳатто дарвозага туташган уйлардан бирининг пештоқига,— нималардир ёзилган, назаримда Оллоҳнинг номи бўлса керак,— катта қизил байроқ тикиб кетишган эди, қарама-қарши кўчадаги уйлардан ҳамон ўқ узиб туришгани учун уни олиб ташлаш қийин эди. Бутун қалъа аҳлини иснодга қолдирган бу байроқни ечиб тушишга аҳд қилдим, Николай Николаевич билан маслаҳатлашиб олгач, ён-атрофга ўқ ёғилиб турганига қарамай, бу вазифани муваффақият билан адо этдим. Қўлга туширган ўлжамни дастасидан баланд тутган ҳолда тантанали равишда отахон командиримизга, яъни Назаровга топширдим. У нима қилди денг? Қутволга бердими? Сафар черкови остонасига қўйдими?—Йўқ, мени танг қолдирганча, байроқни пайтава қилиш учун аскарларга ошириб юборди. Кейинроқ Кауфман чодири атрофига қўйилган байроқ ва нишонларни кўздан кечиргач, меники улардан кўра каттароқ ва чиройлироқ эканига ишонч ҳосил қилдим. Бундан ҳам аянчлиси шу бўлдики, отимни зўрға қидириб топдим, уни арқонлаб қўйишибди, мен ватан учун қон тўкиб юрган пайтимда ёрдамга ҳайдаб келинган казаклардан бири юганни шилйб кетибди. Тан оламанки, бунақасини кутмаган эдим!

— Василий Васильевич,— мени чақирди Назаров ҳамма иш саранжом бўлгач,— юринг, нордон нарсалардан тамадди қилволайлиқ.

Сарой ҳовлисига кириб борганимизда, ҳамма миннатдорчилиқ билдириш учун ёпирилди, жуҳудлар, татарлар, форсларни қўяверинг, ҳатто ярадорлар ҳам эмаклаб келиб Назаровни табриклашди. Даҳшатли отишмаю қичқириқларни эшитиб жим ўтириш ва ҳар дақиқада тўғон ёрилиб, ҳаммаёқни сел босиши мумкинлигини ҳис қилиб туриш қанчалик оғирлигини англадим. Биздан кўра, четдагиларга қийин бўлгани аниқ.

Таниш савдогарлар эса нақ бўйнимизга осилиб, шу пайтгача бунақанги отишма ва урҳо-ур бўлмаганию ҳар дақиқа биз учун тоат-ибодат қилиб туришганини тан олишди.

— Яраландингизми?— деб сўрашди пальтомдаги қон доғларини кўриб, қўшним мени қандай қилиб қонга бўяганини айтиб беришимга тўғри келди.

Оёғимни кўздан кечириб, суякдаги кичкина жароҳатдан анча-мунча қон кетганини сездим. Меҳрибон Трубчанинов ваҳимага тушиб, докторга боришга ундади, аммо на кўйлагим, на шим, на ич кийимларим йиртилмаган, оддий лат ейиш эканлиги шундоқ кўриниб турарди, тош тегиб яраландим, деб юришнинг ўзи уят эди. Спуженкони кўргани кирдик. У бизни танигандек бўлди, аммо гапиролмади. Ёнидагиларнинг айтишича, у оғ-риқдан қаттиқ қийналарди. Бир кундан кейин ўлганини эшитдик. Дарвоза олдига қайта-ётиб, бир неча зобитга дуч келдик, улар жанг тафсилотларини билгани келишибди, қан-дай олишганим, жонимни жабборга бериб ҳаракат қилганимни орқаваротдан эшитиш-ган экан, мени самимий қутлашди.

— Биринчи мукофот сизники, Василий Васильевич,— деди Б- мени хурсанд бўлади, деб ўйлаб. Аммо бунга қатъиян қарши чиқдим, сабаби, тан оламанки, бундай олқишлар гарчи шуҳратпарастлик сари етакласада, у барибир табиий нафрат туйғуларига йўғрилиб кетади, сабаби, ҳаётимнинг энг яхши дақиқалари саналадиган мана шу икки кунни энг юксак дўстлик, самимий қардошлик руҳида ўтказдик, ҳаммамиз бир жону бир тан бўлиб ягона мақсад — қалъани сақлаб қолиш учун курашдик. Мен яхши эслайман ва астойдил айтаманки, жанг пайтида қандайдир мукофот олишни хаёлимга ҳам келтирмаганман, энди дабдурустдан ким қандай хизмат қилгани-ю, ким нима олиши (олармикин?) мумкинлигини ҳисоблай бошлашибди. Биродарлар! Шафқат қилинглар… Диққатим ошиб, милтиғимни олдим-да, «қуён»ларни отиш учун, йўқ, йўқ, ўқлар остида сайр қилиш учун дарвоза тепасидаги минорага қараб кетдим.

Кечга яқин биздаги аҳволни билгани бошқа дарвозалар олдидан икки зобит келди. Осойишталик ҳукм сураётгани учун уларни дарвоза ортидаги «хиёбон»га, яъни мурда-лар қалашиб ётган кўчага таклиф қилдим. Қўлларидан ушлаб тўсиқдан ташқарига олиб ўтдим; Назаров, Черкасов ва бошқа зобитлар, бизга ҳамроҳ бўлишди. Очиғини айтсам, ҳозирги сукунат юракни сиқиб юборадиган даражада оғир эди, яқин жойда ит ҳурар, ёниб тамом бўлаётган уйларда олов чирсилларди; мендан бир газ наридаги қум уюми-га шипиллаб теккан ўқ бизни кузатиб туришганини англатса, яқинлашиб келаётган овоз-лар вақт ғаниматда жуфтакни уриш лозимлигини билдирарди, бунинг устига қуроллан-маган эдик. Қоронғи тушгандан кейин Назаров бизни яна ҳамлага бошлаб борди: девор ёнидаги уйларнинг ҳаммасини ёндириб, бу гал анчагина узоққа, дастлаб манзил қилга-нимиз бурчаккача бордик, ёнғин шуъласи қаҳрамонлигимизни қамал қилувчиларга билдирадиган даражага етгандан кейин биронта одамимизни ҳам йўқотмай, қочиб қолишни маъқул кўрдик.

Назаров бутал ҳам туфлида экан, оёғини куйдириб олишига сал қолди, нима ҳам дейсиз, тарки одат — амри маҳол экан-да!

Навбатдаги — учинчи кунда отишмалар гоҳ зўрайиб, гоҳ камайиб турса-да, қалъага кучли ҳужум бўлмади. Назаров девор бўйлаб кетган иккинчи кўчадаги уйларни ҳам ёндириб юбориш учун шаҳар ичкарисига ҳамла уюштирди, бу оддий хавфсизлик учун зарур бўлиб, бош қўмондон уни анча илгари амалга ошириши керак эди, табиийки, у азбаройи оқкўнгиллиги туфайли ҳамда аҳолига ортиқча зарар етказмасликни ўйлаб бун-дай қилмаганди — оқибатда анча одамимиз қирилди, бунинг устига, қалъадан ажрали-шимизга сал қолди, мабодо енгилганимизда бутун Ўрта Осиё халқи қўзғалиб кетган бўларди. Агар қалъа атрофи вақтида тозаланиб, хавфсизлик сарҳади вужудга келтирил-ганда, ҳужум бўлган тақдирда ҳам ишимиз ҳозиргига қараганда беш баравар осон ке-чарди. ..

Ҳамлага шайланган отрядимиз бир қисм аскар ва зобитни Бухоро дарвозасида қолдириб, Жиззах дарвозасига йўл олди. Замбаракдан ўқ узилгандан кейин ялписига «ура»! деб қичқирганимиз заҳоти Назаров мушукдек эпчиллик билан деворга тирмашди. Мен уни тезда қувиб етдим, олдинга чопиб ўтдим ва биринчи кўча муюлишига борга-нимдан кейин, дўкон олдида тўхтаб шерикларимни чақирдим: тўзғиб кетган бир тўда оломон кўз олдимда қочиб борарди, баъзилари орқасига ўгирилиб ўқ узишар, кўпчилигида милтиқ ҳам йўқ, қўлларидаги батик[10] ёки қилич билан ўзларини ҳимоя қилишарди. Шу ерда бир кўнгилсиз иш бўлиб ўтди: «ура!» деб қичқирганча кўча бўйлаб чопиб борардик, мен ҳаммадан олдинда эдим, қочаётган икки сартни қувишга берилиб кетиб кўчанинг ўнг юзига ўтдим, улар ҳам ўнг томонда эди, изма-из чопавердим. Олдиндагиси дарвозага кириб улгурди, орқадагисига етиб олдим, у бурчакка қапишган ҳолда калтагини шай қилиб, мени пойлаб турарди, зарб билан найза санчдим, аммо пахталик тўни қалин экан, бунинг устига у жон-жаҳди билан найзага чанг солиб, ҳамлани қайтарди, ўз навбатида қўлидаги калтаги билэн тушириб қолди. Ёқа бўғишиб, олиша кетдик. Бошига мушт туширишдан бошқа чора тополмадим, чангалимда уйларни ёқишга мўлжалланган гугурт бор эди, у аланга олиб, қўлимни куйдирди. Бундай уқувсизларча олишаётганимни кўрган рақибим, (у соқоли оқара бошлаган бақувват киши эди) қўлидаги қуролини ташлаб, меникини тортиб олишга урина бошлади, бахтга қарши дарвоза ортига яширинган сарт ҳам қайтадан мўралаб, бурнини чиқариб қолди. Ҳозир мени ўлдиришларига эқлим етди, атрофда ҳеч ким йўқ эди, кучим борича: «Биродарлар, қутқаринглар!» деб қич-қира бошладим, ёрдам келишига ишонмагандим, эммо эскарлар эшитишибди: биттаси чопиб келиб қолди, қўлида милтиқ, қулочкашлаб урди, аммо сарт бу гал ҳам жон-жаҳди билан ёпишиб, найзадан омон қолди, шунда солдат яна санчди, бу сафар найза ўз кучини кўрсатди— рақибим букчайиб қолди. Мен аскарга чин дилдан миннатдорчилик билдирдим ва қутқаргани учун 10 сўм ваъда қилдим. Аммо бу сабоқ кўзимни очмаган экан, аскарлар орқасидан югуриб бориб, иккинчи марта олдинга ўтиб кетдим. Узлуксиз «ура» садолари остида сийраклашиб қолган душманни таъқиб қилар эканмиз, бир нечтаси дўконга кириб олганини кўрдим, яна шерикларимдзн ўзиб кетиб, уларнинг орқасидан ўзимни урдим. Кўпчилик бўлиб менга ташланишди, биттаси нима биландир туширди, бошқалари милтиғимни тортқилашарди. Тан оламанки, биродарлар, милтиқни олдириб қўйсам шарманда бўламан, деб ўйладим. Тағин аскарлар жонимга ора тушди, ҳэммаси-ни найзагэ санчиб, мени қутқариб қолишди. Вақти-вақти билан тўхтаб, бордонларни ёқиб бордик: тез орада бутун кўча аланга билан қопланди, қаердан ўтган бўлсак, орқамиздан қорэ тутун бурқсиб кўтариларди.

Ҳэммзёқ дўконга тўла бўлса ҳам эскарлар ўзларини тийиб боришди, талончилик қилиш хаёлда ҳам йўқ эди, ўлдиришга келганда-ку, элбэттэ, кимки дуч келса ҳаммасини ўлдириб кетаверишди, аммо ортиқча шафқатсизликка йўл қўйилмади. Бир марта кўриб қолдим, эскарлардан бири чўзилиб ётган ўликнинг кўзига найза санчди ва шундай торт-қилаб ағдардиқи, ҳатто қирсиллаган овоз чиқиб кетди, мен: «Нима қилаяпсан, ўзи», дейишга оғиз жуфтлаган ҳам эдимки, Назаров унинг башарасига шарақ этказиб тарсаки солиб юборди: «Ҳой аблаҳ, ўликкаям тегасанми!» Шу тахлитда Бухоро дарвозасигача етиб бордик, икки-уч кишигина сафдан чиқди, улар ҳам яраланган эди, холос.

Қайтиб келсак, бизни қутвол бир неча зобит билан кутиб турган экан, Назаров жудэ оз одам билэн таваккал қилиб ҳужумга ўтди, деган хабарни эшитиб, қаттиқ қўрқиб кетибди, талафот кўрмагзнимизни билгандан кейингина у тинчланди. Биз сафга тизилдик, мен ўнг қанотдэ турдим; Штемпель таъсирли иборалар билан ҳужумларни қайтарганимиз ва дадил ҳамла уюштирганимиз учун миннатдорчилик билдирди, шаънимга айтилғон бир неча жуфт мақтов сўзларини йиғидан ўзимни зўрға тийган ҳолда тўлқинланиб эшитдим.

Маълум бўлишича, шоввоз Штемпелга: «Назэров одамларни роса маст қилиб улар билан шаҳарга қочиб кетди», деб уни ишонтиришгэн экан — у ноқулай эҳволда қолди ва бундан қутулишнинг тўғри йўлини топди. Боз устига, минг эшитгандан бир кўрган яхши деганларидек, истиқболимизга чиқиб ҳамма шубҳаю гумонга чек қўядиган иш қилди.

Менинг олишувларим ҳақида роса ҳэзил-ҳузул гэплар тарқалди. Биринчи гал-дагисини «халоскорим» бичиб-тўқирди, кейин етиб келганлар бу тўқнашувни кўролмай қолишганди. «Кимдир «Қутқаринглар!» деб бақираётганини эшитиб қолдим,— дер эди у.— Ғизиллаб борсам, Взсилий Васильевич, рангида қон қолмапти, нақ ажалнинг ўзи дейсиз! Кекса бир сарт билан олишиб ётипти…» Иккинчи «ҳодиса» катта кўчада, ҳамманинг кўз ўнгида юз берган эди, уни кўрган зобитлар кейинчалик: «Василий Вэсильевич, нима гап ўзи, дўконга таклиф қилишувдими?» ёки «Василий Васильевич, милтиғингизни тортиб олишларига сал қолди дейишади, шу гап ростми?» қабилида тегажоқлик қилиб кулиб юришди… Тан олэмэнки, мени бошқа нарса худди ваҳимали тушдек қаттиқ азобга соларди, буни бошқаларга билдирмасдим, албэтта. Нега револьверимни ишлатмадим ўшанда? Чўнтагимдэ кичикроқ бўлса-да, «Смит и Вессон» бор эди, калибри унчалик эмасди-ку, аммо яқин масофадан отилса одамни ўлдиришга кифоя қиларди. Нимэ учун уни ишлатмэдим? Жавоби осон, уни унутиб қўйган эдим. Кейинчалик ҳам, гоҳо кундузи, гоҳо уйқуга ётганимда ё беҳос уйғониб кетганимдэ эна шу пайтдаги хатти-ҳаракатларимни кўп марта таҳлил қилиб чиқдим, хаёлимдз ўша олишувни жонлантириб кўрдим ва револьверимдан икки, ҳатто уч бор ўқ уздим ёки худди аскар қилгэни каби душман қўлидан найзани тортиб олиб, қайтадан санчиб, ич-ичигача киргаздим… Ҳар ҳолда, буни эскаргина эплай оларди, деб таскин берардим ўзимга, сабаби, мен рақибнинг калтак тутган қўлини ушлаб тургандим. Нима бўлганда ҳам эпсизлигимни кечиролмай юрдим, фақат яқиндагина бир ишонч туфайли тасалли топдим, энг оддий нарсани амалга оширишдан қийини йўқ экан…

(давоми бор)