Василий Верешчагин. 1868 йилда Самарқанд (рассом хотиралари)

II

Эртаси куни афғоннинг чала қолган суратини битирмоқчи эдим, хизматимдаги казак эндигина олиб келган чойни ичаётган пайтимда узундан-узоқ отишма бўлиб. «ур! ур!» деган даҳшатли қийқириқлар эшитилди ва у кучайгандан кучайиб борди. Аҳвол жиддийлигига ақлим етди: қалъага ҳужум қилишарди!—револьверимни чангаллаб, жоним борича отишма бўлаётган жойга — Бухоро дарвозасига югурдим. Қарасам, ўзи тушган уй олдида ранги оқариб Серов   турибди,   ҳадеб   мўйловини   асабий   ҳолда   юлқиб   бураяпти — бу   жасур, кетворган казак оғир аҳволга тушиб қолганда доим шундай қиларди.

— Мана буни қаранг-а, мана буни қаранг!— деб такрорларди у.

— Нима, ишимиз ёмонми?

— Ҳозирча ёмон эмас, аммо кейин нима бўлади? Ўзингиз биласиз, гарнизонимизда 500 одам бор, улар эса, мендаги маълумотларга кўра, 20.000 дан ортиқ.

Мен олдинга қараб чопиб кетдим. Мана, Бухоро дарвозаси. Тепадаги майдончада тутун ичида қолган аскарлар душман томонга тинимсиз ўқ ёғдиришади, югуриб борар эканман, ҳимоячиларимиз озлигини кўриб, биринчи дуч келган, ўқ еб ўлиб ётган жангчининг милтиғини олдим, чўнтагимни ўқ-дорига тўлдириб, ҳарбий дўстларим билан биргаликда 8 кун қалъа мудофаасида турдим, бу азбаройи қандайдир қаҳрамонлигимдан эмасди, гарнизонимиз оз сонли эди, шунинг учун госпиталдан эндигина тузалиб чиққан, ҳали кучга кирмаганлар ҳам ҳеч бўлмаса найзалар сонини кўпайтириш учун хизматга сафарбар қилиндики, соғлом одамнинг бир чеккада томошабин бўлиб туриши гуноҳи азим ҳамда тасаввурга сиғмайдиган ҳол эди.

Биринчи ҳужумни даф қилиб, дарвозани амаллаб ёпиб олдик, душман орқага силжиб, деярли деворларга туташиб кетган уйларга жойлашиб олди ва биз томонга тинимсиз ўқ ёғдиришда давом этди, улардаги милтиқлар, табиийки, жуда ёмон бўлиб, ўқи йирик эди, аммо мерганлик билан отишарди, бунинг устига биз ўқ узиб, мўлжалга тегизишга қийналардик, сабаби улар уйлардаги кичик-кичик туйнукчалар орқали бизни бемалол нишонга олишарди. Биз томонда бундай туйнуклар йўқлиги учун деворнинг нурай бошлаган бўғотидаги пана жойлардан туриб отардик, талафот ҳам шунга яраша кўп эди. Ёшроқ аскарлардан бири беғамлик қилиб уйдан бошини чиқарган ўзбекни менинг кўз ўнгим-да қулатди, яна ботирлиги қўзиб, туйнуклардан бирига қаратиб чаққонлик билан ўқ уза бошлади, рақибнинг милтиғи ишдан чиқдими ё тумшуғидан ўқ едими, ҳар қалай талай вақтгача у томондан ўқ отилмади. Руҳланиб кетганидан завқланиб кулиб, ўзича ҳазил-мутойиба қилиб турган аскар ногоҳ кесилган дарахтдек қулади, нақ манглайидан ўқ еган эди, унинг отилмай қолган патронларини мерос қилиб олдим. Қовурғасига ўқ теккан яна бир аскар қўлидан милтиғини тушириб юборди, у кўкрагини чангаллаганча майдончада зир айланиб қичқирар эди:

— Ох, биродарлар, ўлдиришди, оҳ ўлдиришди! Оҳ, ажалим етди!

— Нега бақирасан, тентак, ётсанг-чи!—хитоб қилди унга яқинроқда турган ўртоғи, аммо бечора ҳеч нарсани эшитмасди, яна бир марта гир айланиб чиққач, гандираклаб ёнбошига қуладию ўлди, ўқ-дориси ҳам менинг заҳирамга қўшилди.

Кўп ўтмай майор Альбедил келиб, кичик зобитдан қўмондонликни қабул қилиб олди, душман эгаллаган маррани синчиклаб кузатгач, у-бу деб буйруқ берди, аммо у ҳам узоқ раҳбарлик қилолмади, ёдимда бор, ниманидир гаплашаётган эдик, у бирдан ўтириб қолди ва «яраландим» деди. Уни елкамда суяб, аскарлардан бирини чақирдим-да, аввал пастга олиб тушдим, сўнг дарвозадан бир чақиримча узоқликдаги амир саройига жойлашган шифохонагача олиб бордим. Альбедил охирги буйруқларни ҳам мардона берди, довдираб қолган аскарларни қаттиқ туришга, чекинмасликка даъват қилди, сўнг шундай бўшашиб, шалпайиб осилиб қолдики, уни солдатларга бериб юборишга кўнглим бўлмасдан турар жойигача элтиб қўйдим. Ярадор йўлда ниҳоятда толиқди, замбил йўқ эди, манзилга бир амаллаб етдик.

— Сезиб турибман, ярам жуда оғир,— деди у.— Куним битганга ўхшайди. Мен, албатта, унга тасалли бердим, ўқ оёғининг юмшоқ жойига текканини

айтиб, ўтиб кетади, ҳали тузалиб, ўйинга ҳам тушиб кетасиз, деб кўнглини кўтардим. Дарҳақиқат, у тузалди, ўйинга тушадиган бўлди, аммо бухороликларнинг ўқи барибир кучини кўрсатди, у мен ўйлагандан кўра кўпроқ зарар етказди, суякни тешиб ўтмаган бўлса-да, мажақлаб ташлагани учун унга неча йилларгача азоб бериб юрди.

Альбедилни докторга топширгач, яна орқага — отишма ва «урҳо-ур» қайнаб ётган дарвоза томонга чопдим. Озгина юрмасдан, чапда, девор муюлишида турган бир гуруҳ аскарларга кўзим тушди: улар тўда бўлишиб журъатсиз овозда «ура!» деб қичқиришганча ҳужум қилаётганларнинг бошлари ҳар лаҳзада кўриниб турган бўғотларга қараб тартибсиз ўқ узишарди.

— Ҳаммамиз шу ерда ўлиб кетамиз,-— таъкидлашарди қовоғи солиқ, аскарлар.— Парвардигор гуноҳларимиз учун жазо берди! Тирик чиқолмайдиган бўлдик. Кауфмангаям балли-е, истеҳком қурмади-ю, бизни ташлаб кетди-қолди…

Қўлимдан келганча далда бердим:

— Шунчалик обидийда қилишга уялмайсизларми? Ҳали туриб берамиз, наҳотки тириклай таслим бўлсак?

Девор оша биз томонга улоқтирилган номаълум олов жисм аскарларнинг ўтакасини ёриб юбораёзди.

Бир гуруҳ аскарлар зобит бошчилигида девор бўйлаб анча наригача боришди — юқорида номи тилга олинган полковник Назаров қалъага ёпирилган фалокатни кўргач, қамоққа олинганини дарҳол унутиб, қурол ушлашга мадори келадиган шифохонада ётган ўз батальонига қарашли аскарларни тўплаб энг хавфли нуқтага етиб келганди. Унинг ёнига бутунлай довдираб қолган жангчилар чопиб кела бошлашди.

— Жаноби олийлари, ёриб ўтишяпти, ёриб ўтишяпти!

— Қўрқманглар, биродарлар, мен ёнингиздаман.— Унинг хотиржамлик ва ишонч билан берган жавоби тинимсиз ҳужум ва шовқин-сурондан гангиб, ўзини йўқотиб қўйган аскарларга жуда тез таъсир кўрсатди.

Шу дақиқадан бошлаб Ўрта Осиёга доир ҳарбий ҳаракатлар солномасида батафсил баён этилган ва саккиз кун давом этган мудофаа чоғида иккимиз доим бирга бўлдик.

Яна «ур! ур! ур!» деган қичқириқлар тобора яқинлаша бошлади ва девор узра ҳужум қилиб келаётганларнинг каллалари кўринди, улар қалъага ўтишга тайёрланишаётган эди, чамамда. Аскарлар буйруқни кутиб ўтирмасдан. бирва-ракайига ўқ ёғдиришди, каллалар ғойиб бўлди ва атрофга сукунат чўкди, осонгина кириб олишни мўлжаллаган оломон кучли қаршиликка дуч келгач, девордан узоқлашди. Гап шунда эдики, деворнинг нураган мана шу жойида ҳар икки томонга бемалол ўтиладиган сўқмоқ бўлиб, уни ҳали ёпиб улгуришмаганди, қалъага кириладиган махфий йўлларни беш қўлдек яхши биладиган маҳаллий аҳоли ҳужумчиларни бу ёққа тўғри бошлаб келишгани аниқ эди.

Команданинг бир қисмини қолдириб, бошқа томонга кетдик. У ёқдан олдинма-кейин бир неча ранги бўзарган, ҳарсиллаб қолган аскарлар Назаровнинг олдига чопиб келишарди. Улар етиб келмасданоқ узоқдан туриб:

— Жаноби олийлари, у ёқда ёриб ўтишаяпти, у ёқда!— деб қичқиришарди. Дарвозадан   ўнгга   қараб  ташландик,   бир  тўда   қорамағиз  ўзбеклар   деворнинг ўпирилган ва ёғочлар билан нари-бери тўсиб қўйилган жойини эндигина бузишаётган экан, улар найзабозлик тугул узоқдан ўқ узишимизни ҳам кутмаган чоғи, биринчи ҳамладаёқ қочиб кетишди.

Уч чақиримга чўзилган бу қалъанинг ҳамма ёғи  илвиллаб қолган, хоҳлаган жойидан ёриб ўтиш мумкин эди, бунинг устига ичкаридаги сон-саноқсиз уйчалар унга туташиб кетган эдики, мабодо душманнинг озгина қисми кириб олса, уларни ҳайдаб чиқариш жуда қимматга тушган бўларди.

Одам айтишга ҳам, ҳатто эслашга ҳам уялади: биз орқага эндигина бурилгандик. Николай Николаевич Назаров карам шўрва ичиб олсак ёмон бўлмасди, деб оғиз жуфтлаган эдики, аввалги жойимиздагилар изимиздан чопиб келиб қолишди:

— Жаноби олийлари, авф этасиз, ҳужумга ўтишяпти.

Яна югуриб кетдик. Ҳеч ким кўринмаса-да, кучли шовқин-сурон эшитилар ва кучайтандан-кўчайиб борарди, ҳатто қичқираётган алоҳида овозларни ажратиш мумкин эди, улар жуда яқинда бўлиб, табиийки, деворни бузишга тайёрланишаётганди, биз дамимиз ичимизга тушиб, кута бошладик.

— Девор устига чиқайлик, нима қилишаётганини кўрамиз,— деб шивирладим Назаровнинг қулоғига, кутавериб, тбқатим тоқ бўлганидан.

— Жим! — хитоб қилди у.— Қани, киришсинчи.

Мана шу ҳолатни суратларимдан бирида акс эттирганман. Нақ бошимиз устида қийқириқлар эшитилиб турибди, довюрак сарбозларнинг калласи бўғот лабида кўрина бошлади ҳам, «ура!» садолари янгради ва биз томонимиздан шундай кучли ўқ ёғдирилдики, яна найзабозликка эҳтиёж қолмади, душман орқага чекинди.

Бу бетўхтов ҳужумлар аскарларга кучли таъсир қилиб, гангитиб қўйганлиги кўриниб турарди, ҳамма жойда «маконимизни шу ердан топамиз» деб такрорлашарди улар. Вақти-вақти билан ҳазил-мутойиба қилиб, одамларнинг кайфиятини кўтариб Туриш учун Назаров анчагина куч-ғайрат сарфлади. Умуман, ҳужум палласида аскарлар матонат билан туриб беришганини яққол ҳис қилдим. Ҳужумлар орасидаги озгина тиним чоғида ҳам рақиблар тез-тез ғашга тегиб туришарди: аллақанчаси девор бўйлаб яшириниб келар ва кўз очиб юмгунча мил-тиқларини бўшатишиб, довдираб қолган аскарлар жавоб қайтаргунча ғойиб бўлишарди, уларнинг ўқлари онда-сонда нишонга тегса-да, одамларнинг кайфиятини бузарди, бизникилар доим доғда қолишар, отган ўқлари эса девор бўлакла-рини кўчириб туширарди, холос. Буни кўриб ниҳоятда ғазабим қўзиди, мил-тиғимни шайлаб, қорабошлардан бири келармикин, деб анча вақт пойлаб тур-дим, ҳатто сабрим чидамасдан ёмон сўзлар билан сўкиниб юбордим ҳам — аскарлар шу заҳотиёқ танбеҳ беришди:

— Энди сўкишдан фойда йўқ, фурсат ўтди.

Аскарлар олдинига мени «ҳазратлари» деб аташди, аммо Назаров Василий Васильевич деб мурожаат қилаётганини эшитгач, дарҳол уни илиб олишди ва тез орада, бутун гарнизон — касалхонадаги беморларгача — «Василий Васильевич» кимлигини биладиган бўлди.

Шу пайт қалъадаги артиллерия бошлиғи, омадли жасур капитан Михневич ҳаммамизга девордан ошириб, душман тўдасига улоқтириш учун қўл гранаталари тарқатиб чиқди. Бахтга қарши ташқаридаги ғала-ғовур тиниб, уларни қайси тарафга улоқтиришимизни билмай қолдик, бунинг устига яна қандайдир ҳийла ўй-лашаяптимикин, деган хавотир ҳам бор эди — девор устига чиқиб, душман қаер-далиги ва нима қилаётганини билиш жуда зарур бўлиб қолди. Офицерлар бир неча аскарни юборишди, аммо улар бир-бирини туртиб, олдинга унда-шар, муқаррар ўлимга боришни ҳеч ким хоҳламасди.

— Тўхтанглар, мен гимнастикани биламан!—дедиму юқорига югурдим, Назаров: «Василий Васильевич, сизга нима бўлди, қайтинг, бундай қила кўрманг!» деганча қолаверди.

— Тушинг! Пастга тушинг! — шивирлади Назаров, мен орқага қайтмадим, ростини айтсам, ваҳима боссада, орият қўймади. Бўғот лабида ётганимча: «Энди у ёққа қандай қарайман, ўрнимдан турган заҳотиёқ отиб ўлдириша-ди-ку», деб ўйлар эдим, бундай пайтларда ҳар қандай хаёл мияга бир-икки лаҳзадаёқ келади-қолади — шартта ўрнимдан турдим. Қаршимда — девор билан уйлар орасини тумонат одам босиб кетганини кўрдим — ҳаммасининг нигоҳи саллали кишига қаратилганди — қандайдир кенгаш қилишаётганди. Улар ногоҳ бошларини буриб мен томонга қарашди ва илк дақиқада ҳайратдан донг қотиб қолишди — ана шу ҳолат мени қутқарди; эс-ҳушларини тўплаб: «Мана! Мана!» деб бақиришганда яшириниб улгурган-дим,— мен тўрган жойга ўнларча ўқ ёғилди, чанг-тўзон кўтарилди.

— Тушинг, худо ҳаққи, тезроқ!— фиғон қиларди пастда меҳрибон Назаров, албатта, энди буни таъкидлашга ҳожат йўқ эди; одамлар тўпланиб турган тарафни кўрсатдим, кўп ўтмай гранаталар портлаб у ёқда шунақанги Даҳшатли қийчув, тўполон кўтарилдики… Мўлжал аниқ олинган эди.

Назаров ўзига-ўзи хўжайин бўлганлиги учун хоҳлаган жойга бориши мумкин эди, шундан фойдаланиб, деворнинг ҳамма томони бемалол кўриниб турадиган қалъа бурчагига жойлашдик. Тан олиш лозимки, Самарқанд қалъасининг деворлари баланд ва кенг эди, у юз йиллар қаъридан емирилмасдан омон чиққандй, озгина соқчилар ёрдамида ҳимоя қилса бўларди-ю, аммо бахтга қарши унинг кўп жойлари нураб кетган, бирваракайига бир неча ерни қўриқлашга тўғри келарди, мудофаадагилар озчилик бўлиб, ноиложликдан оёққа турғазилган касаллар ва ярадорларни ҳисобга олмаганда бор-йўғи 500 га яқин одам бор эди. Касалларнинг айримлари шунчалик қувватдан қолган эдики, ҳатто «ура» деб қичқиришга ҳоли келмасди; милтиқни зўр-базўр ушлаб туришарди; ёнгинасидаги шериги ўқ еб ўлса ёки яраланса, нарироқдагилар ғазабланиб қичқириб қолишарди: «Ҳой, нега оғзингни очиб қараб турибсан, кўтаришиб юборсанг-чи!»

— Кучи-чим ет-май-ди, қув-ва-тим йўқ.

— Қимирлай олмасанг, нега келдинг?!

— Қайдан билайин, буйруқ шундай бўлди, ҳаммамизни девор ёнига ҳайдаб келишди.

Биз янги кузатув ўрнимизга жуда яхши ўрнашиб олдик. «Барин»дан ажралишни хоҳламасдан мени излаб келган казагимни сигареталаримни олиб келишга юбордим, Назаров нон ва ароқ келтиришни буюрди. Тамадди қилиб, сигара чёкдик — роҳатижон бўлди! Сигара шундай қувноқ кайфият бағишладики, мен яна бир қутисини сотиб олдим ва ён-атрофимиздагиларга улашиб чиқдим — ҳаммаёқ тутунга тўлди. Карам шўрва тарқатилди, ҳамма қорнини тўйғазиб олди, эрталаб-ки ичилмай қолган чойдан кейин кун бўйи қўлимга теккан овқат шу эди. Назаров бутун командаси билан томнинг соясига жойлашди, мен эса девордаги қоровул ёнига бордим у ерда ўқтин-ўқтин милтиқ отилиб турар, ўққа учган айғоқчини қандай йиқилаётганини бемалол кўриш имкони бор эди. Ёдимда, қўшнимнинг ўқи бирини йиқитди, аммо у ўлмади, ғимирлай бошлади, аскар уни биратўла саранжомлаб қўймоқчи бўлган эди, шериклари йўл беришмади.

— Қўй, Серёга, отма!

— Ахир кетиб қолади-ку.

— Кетса-кетаверсин, энди у жангга ярамайди!

Дарҳақиқат, у кетди, бизни ғафлатда қолдирганига тўла ишонган ҳолда усталик билан жила бошлади, у девор яқинида, кўча ўртасига йиқилган эди, тез ҳаракат қилиб сездириб қўймаслик учун ётган жойидан секин ёнбошига ағанади ва шу алфозда оҳиста сурила-сурила тўсиқ ёнига етиб борди, бир неча қўл чўзилиб уни дарҳол тортиб олишди, улар ўрисни лақиллатдик деб ўйлашди, ўрис Серёга ҳамда бошқа кўпчилик ўрислар ўлдиришни хоҳламагани ҳеч кимнинг хаёлига ҳам келмади, албатта.

Мана шундай таъсирчан манзараларни ҳисобга олмаганда, бизникилар ҳеч кимни яқин келтиришмади; аммо бизни ҳам «сийлаб» туришарди! Ўқлар ҳамон уйлардан отиларди, қалъанинг маълум нуқталари кичкина шинаклар орқали ҳар доим нишонга олинган, бош кўтарсанг бас, ўққа учишинг тайин эди. Уларнинг ўқлари сапёрларимиз яқингинада қуриб улгурган тўсиқларга визиллаб келиб уриларди. Бир марта, эндигина тепкини босаман, деб турганимда, ўқ нақ тўсиққа келиб тегди, устимга қум ва қамиш ёғилди. Чидаб туролмасдан қўлларим билан юзимни бекитдим.

Мени яраланди, деб ўйлаган Назаров:

— Дарров олиб тушинг! — деб бақирди пастдан туриб. Бошқа сафар, нишонни пойлаб ётган кўйи, ёнимдаги қўшниларим билан гаплашмоқда эдим — юмшоқ бир нарса келиб урилганини эшитдим — атрофга олазарак кўз ташладим, қарасам, қўшним қўлидаги милтиғини тушириб юборди ва оғзидан кўпик сачратганча девордан умбалоқ ошиб қулади…

Назаров икки ёш офицер билан, уларнинг исми ёдимда йўқ, ўз уйидагидек бемалол жойлашиб олганди. Бир идишдаги арақни бўшатгач, аскарларга яна келтиришни буюрди, одатига кўра хушчақчақ бўлиб, ҳазилкашлик қила бошлади, аскарларнинг қаттиқ кулгиси ва биз эгаллаган тўсиққача эшитилиб турган тилга олиб бўлмайдиган ибораларга қараганда, унинг мутойибалари ҳам ўта камтарона эди. Гўе хавф-хатар ўтиб кетгандек туюларди.

Аммо бу омонат хомхаёл узоққа бормади. Кўп ўтмай, шаҳарнинг Бухоро дарвозаси томонда бизга таниш бўлиб қолган ҳужумга чорловчи хитоблар эшитилди ва отишма бошланди, сўнг «жуда қисиб қўйишди» деб ёрдам сўраб, бир аскар югуриб келди. Назаров бурчакдаги манзилгоҳида бир гуруҳ соқчиларни қолдириб, ўзи илдам юриб, дарвоза томонга кетди: бу ерда бошчилик қилиб турган офицер ўз ихтиёри билан раҳбарликни унга топширди, сапёрлар   бошлиғи   штабс-капитан   Черкасов   ҳам   қўл   остидагилар   билан   унинг измига ўтди. Яна ҳужум даф этилди. Қоронғилик туша бошлади. Мис чойнак қайнатиб, , энди ичамиз, деб тараддуд кўрганимизда улгуролмай қолдик — яна ҳужум бошланди. Мен беихтиёр эрталабки ичилмай қолган ва чамамда, ҳали ҳам хонамда турган чойни ҳамда оёғи чизилмаган, энди қайта қўл уришим даргумон бўлиб турган афғонни эсладим[8]. Бу гал душман жуда тез ортига қэйтди, улар кетиши биланоқ дарвоза орқасида тутун кўринди. «Вой аблаҳлар-эй, ёндириб юборишмоқчи-ку!» Худди шундай бўлди. Тезда кучли аланга ғира-ширз осмонни ёритди. Дарвоза ағдарилиб тушиши биланоқ кучли ҳужум бош-ланди ва у сурункасига узоқ дзвом этди. Деярли юзма-юз отишишга тўғри келди. Аҳвол танг бўлиб, ғала-ғовур, шовқин-сурон кучайиб борарди, шу аҳволда бекордан-бекорга дуч келган томонга ўқ отаётган аскарларга қараб бақириб бердим:

— Осмонга нега ўқ узасизлар, у ёқда нишон йўқ-ку!

— Қўрқитаяпмиз, Василий Васильевич, — жавоб берди биттаси ниҳоятда жиддий алфозда.

Ёдимда, ҳужум қилаётганлардан иккитасини, таъбир жоиз бўлса, профессорларча отиб қулатдим. «Ўқ узишга ошиқма,— дедим мен,— стволни мана бундай тўғрилаб, пойлаб тур», милтиқни деворнинг дўнг жойига қўйдим, худди шу пайт чопон кийган, милтиқ осган киши шундоққина дарвоза ёнида кўчадан чопиб ўтиб қолди; ўқ уздим, у ағдарилиб тушганча жойида қотди. Ўқ жуда яқиндан узилгани учун бечоранинг чопони тутай бошлади ва у, яъни қурбон, бир кеча-кундуз давомида аста-секин ёниб, қора кўмирга айланди, жон аччиғида оғзини ушлаб қолган экэн, қўли шу кўйи қотиб қолди, бу қора шарпа деярли бир ҳафта давомида кўз ўнгимизда ётди, асосий қўшинларимиз шаҳарга қайтиб келишаётганда уни, яъни менинг шўрпешона қурбонимни босиб-янчиб ўтишди. Иккинчиси ҳам худди шу тахлитда ўққа учиб ўлди.

— Қаранглар, Василий Васильевич биз учун қанчалик жон куйдиради-я,— дейишарди эскарлар.

Ёмонлик кетидан яшилик келади, деганларидек дарвоза ўпирилиши билан Черкасов қум-тупроқ солинган қопларни қалаштириб жуда ажойиб тўсиқ ясади-да, йирик питра отадиган замбарак ўрнатди. Шундан кейин ишимиз бутунлай ўнгланиб кетди.

Қоронғи тушганди, қулагэн дарвозанинг устун ва тахталари лаққа чўғ бўлиб ётарди. Назаров аскарларни қоронғида кўринмайдиган қилиб жойлаштирди, фақат нэйзалэргинэ ялт-юлт этиб қоларди. Ўртадаги замбарак ҳамда тўпчилар ва аланга шуъласида оқ кўйлаги билан камзули товланиб турган зобит яққол кўзга ташланиб турарди. Ташқаридаги шовқин тобора яқинлашиб келаверди, минглаб ҳир-қироқ овозлар: «Оллоҳ! Оллоҳ!» деб тинимсиз хитоб қилишарди. Ниҳоят, олдиндагиларнинг қиёфаси кўринди, улар орқадагиларни рағбатлантириб чорлашарди, ҳеч бири ўқ узмасди, қўлларидаги қурол қилич ва калтакдан иборат эди; худди қўй подасига ўхшаб дарвозага ва замбаракка ёпирилишди… Биринчи!— поручик Служенконинг овози жаранглади. Тўп даҳшат солиб гумбурлади, питранинг қандай чирсиллаб сочилаётганигача аниқ эшитдик. Сўнг сукунат чўкди — ҳеч нарсани кўриб бўлмай қолди, ҳаммаёқни тутун чўлғаб олганди, бир-икки дақиқадан кейингина узоқдан овозлар кела бошлади, улар чекинишган, чамаси, ўзаро ҳисоб-китоб қилишар, сўкинишар, бир-бирига дашном ёғдиришарди, биз эса ўзимизда йўқ шод эдик. Бундай шиддатли ҳужумлар кетма-кет бўлиб турди; қандай қилиб бўлса-да қалъани эгаллашга аҳд қилишгани сезилиб турарди, аммо тартибсиз бу оломон яқин масофадан отилаётган тўп ўқларига бардош беролмасдан чекинишга мажбур бўларди, Айни замонда, улар чекинаётиб ҳалок бўлганларни суяб, кўтариб олиб кетишзётганини сезиб турардик, девор яқинида қулаганларни эса олиб кетиш имкони йўқ эди — тонг ёришганда душман нечоғлик кўп қурбон берганлигини кўрдик, қуёшнинг ўткир тиғида улардан бадбўй ҳид чиқардики, шу кезларда бирон-бир юқумли касаллик тарқалиб кетмаганигз ҳали-ҳали ҳайрон қоламан.

Ҳаммаёқ тинчигандан кейин биз ҳам унча узоқда бўлмаган мачитга ҳамла қилдик, уни истеҳкомгз айлантириб олишгани ва барча ҳужумларни шу ердан бошлашаётгани бизга маълум эди. Душман узоққа кетганига ишонч ҳосил қилгач, тун қоронғилигидан фойдаланиб бу ярамас мачит ичига оҳиста кириб олдик, зудлик билэн ёғоч, шох-шаббаларни тўпладик-да, ёндириб юбордик. Бизнинг зараримизга хизмат қилган дарвоза яқинидаги бир неча уйга ҳам худди шу тарзда ўт қўйдик. Ҳовлилардан бирида туркмани саман арғумоққа дуч келиб қолдик; уни менга совға қилмоқчи бўлишди, эммо мен бу иноятдан воз кечиб, отни эртелга топширдим, кейин эса эртелдан 40 сўмга сотиб олдим. Бу ерда ҳам ёнадиган нарсаларнинг ҳаммасини ёқдик. Ўзаро шивирлашиб гаплашардик, қоронғида фақат: «Николай Николаевич!, Василий Вэсильевич! Тутатқини бу ёққа беринг, тез, тез!» деган хитобларгина эшитиларди. Яна бир қизиғи, Назэров ҳамлага туфли кийиб чиққанди, ўйлашимча, бу паришонхотирликдан эмасди, у ҳеч қандай хавф-хатарни писанд қилмаганидан, кечқурун ечиб қўйган этигини қайта кийишга эринган эди чамаси.

Олов тиллари кўтарилгач, жуфтакни ростлаб қолдик, фурсат ҳам етган эди, ёнғинни сезган оломоннинг шовқин-сурони яқинлашиб келарди. Ўтни ўчиришга уриниб кўришди, аммо энди бунинг имкони йўқ эди, аланга кучайгандан кучайиб борарди.

Яна ҳужумга ўтишди, аммо яқин атроф яққол кўриниб турганлиги туфайли бу уриниш ҳам муваффақиятсиз тугади.

(давоми бор)