Yaqinda Qoraqalpog‘iston markazi Nukus shahrida radikal shiorlar bilan ko‘chaga chiqqan olomon bizga yaxshigina dars berdi. Garchand bu shiorlar biz uchun yangi emas edi. O‘n yillar davomida mariginallar tarafidan kichik minbarlardan aytilib kelayotgan gaplar edi. Shaxsan men bunga hech e’tibor bermaganman.
Faqat bu shiorlar ilk dafa muayyan aksiyaga aylanib, bir necha ming kishini kuchaga olib chiqa oldi va bu aksiyaga mahalliy boshqaruvdan ham ba’zi mulozimlar ochiq yoki gizli dastak berdilar. Bu ishning hushyor torttiradigan jihati shu.
Bu mojoro orqasida “begona barmoq” bormi yo‘qmi, bir kuni bu ifsho bo‘ladi albatta.
Ammo shu narsa aniq-ki, Turk Dunyosi Integratsiyasi so‘zda emas, amalda boshlanmas ekan, Sovet KGB si tarafidan qo‘yilgan “avtonom” minalarni dushmanlarimiz istagan paytda portlatishlari mumkin.
Bu bir vahima emas. Buning vahima emas, reallik ekanini Nukus olomoni oshkoro o‘rtaga qo‘ydi.
Chunki O‘zbekiston rejimining zulmidan shikoyat qilib maydonga chiqish bilan Uzbekiston davlatini parchalashga chaqirib maydonga chiqish bom-boshqa narsalar.
Bu xususda kichik bir nutq qilgandim, meni darrov Mirziyoyev rejimi himoyachisiga chiqardilar. Davlatning parchalanishiga qarshi chiqish Mirziyoyev rejimining parchalanishiga qarshi chiqish bilan teng quyildi uyalmay-netmay.
Mening O‘zbekistonga qaytish umidim yo‘q. Qaytish niyatim ham yo‘q.
Chunki karimov rejimi o‘zgargani yo‘q. Rejim aynan turibdi ko‘zlarini lo‘q qilib.
Ammo O‘zbekiston hali ham mening vatanim.
Uning boshqaruviga yana o‘nta diktator kelsa ham mening vatanim bo‘lib qolaveradi bu mamlakat.
Mana shu “qolaveradigan” mamlakatning bo‘linishini istamayman xolos.
Bu jinoyatmi?
Bir shaxs o‘z vatanining bo‘linishini istamasa, bu antidemokratik harakat bo‘ladimi?
Yoki inson haqlariga zidmi bu harakat?
Albatta, savollarim simvolik.
Bu mavzuda hech kim bilan tortishmoqchi emasman.Bunga na vaqt bor, na-da hafsala.
Faqat shuni bildirmoqchiman: Nukusda yuz bergan voqealar avvalgi yillarda boshlatilgan ba’zi fikriy tashabbuslarimizni dolzarb holga keltirdi. Xususan, Turk dunyosi integratsiyasi xususida o‘tkazilgan tor doiradagi majlislarimizda tilga olingan masalalarni tortmaga qo‘yib, uxlash payti emasligi birdan ayon bo‘ldi.
Bugun bu masalalarni tor doiradan chiqarib, jamoatchlik bilan poylashishga qaror qildim.
Aqlimning pragmatik bo‘lgasi “bundan foyda bormi?”, deya irodamni tushovlashga intilsa, uning xissiy burchagi “harholda, bundan zarar bo‘lmaydi” deya taskin bermoqda.
Men bu taskindan ilhomlanib, Turk dunyosiga oid orzu niyatlarimni o‘rtoqlashishga jur’at etdim,
M.Solih
16.07.2022

TURK DUNYOSI INTEGRATSIYASI HAQIDA

Tarix davomida davlat va jamiyatlar o‘z maqsadlarini ro‘yobga chiqarish va o‘z mavjudligini muhofaza qilish uchun ma’lum mezonlar asosida tuzilgan ittifoqlar va mintaqaviy birlashmalar tuzib, yaqindan hamkorlik qilib kelgan. Bugun ham bunday hamkorlik turli nomlar ostida davom etib kelmoqda.
Yevropa, Osiyo va Amerikada keng yoki tor doiradagi uyushmalar tashkil etilgan, ularning ba’zilari faol ishlamoqda, ba’zilari esa faqat qog‘ozda.
Davlatlar odatda o‘z kuchlariga kuch qo‘shish, umumiy raqiblarga qarshi muvaffaqiyatli kurashish, iqtisodiy, harbiy va madaniy muammolarga sobit yechim topish, tinchlikni ta’minlash kabi maqsadlarda bunday ittifoqlarni afzal ko‘radilar.
Tarixdagi ikki tomonlama ittifoqlar bugungi ko‘p tomonlama ittifoqlarning ilk namunasidir. Bunday ittifoq va hamkorliklarsiz jahon miqyosida siyosiy, iqtisodiy va madaniy faoliyatni amalga oshirishni tasavvur qilib bo‘lmaydi.
Turli konfessiyalar (ittifoq, federatsiya, konfederatsiya) ostida sodir bo‘lgan bunday shakllanishlar ko‘plab siyosiy, iqtisodiy, tarixiy va madaniy omillar ta’sirida shakllanadi. Bu omillarning har biri ittifoqlarga ma’lum darajada ta’sir qiladi.
Bunday tuzilmalarning eng tanilgan misoli Yevropa Ittifoqidir. Mavjud muammolarga qaramay, Yevropa Ittifoqi muvaffaqiyatli loyiha sanaladi.
Yevropa Ittifoqi modelidan tashqari, Millatlar Hamdo‘stligi, Arab Davlatlari Ittifoqi va Osiyo-Tinch Okeani Iqtisodiy Hamkorligi kabi ko‘plab boshqa ittifoq/sheriklik loyihalari ishlab chiqilgan. Bu loyihalarning barchasi zamirida bir xil tamoyil va maqsad bo‘lsa-da, ularning qamragan sohalari turlidir.
Hamkorlikning muvaffaqiyat darajasi kuchga, moslashuvchanlikka, tarixiy mushtaraklik va ayniqsa tomonlarning umumiy qadriyatlariga bog‘liq.
Umuman olganda, uzoq vaqt hamkorlikda bo‘lgan davlat va jamiyatlarning o‘zaro ittifoq tuzishlari tabiiy holdir. Biroq, ayrim hududlarda bu jarayonlar qiyin va uzoq vaqt talab etadi.
Bunga Markaziy Osiyo yoki umuman Turk Dunyosi jo‘g‘rofiyasini misol qilib keltirish mumkin.
Qadim zamonlardan buyon bu hududda buyuk davlatlarning qurilishiga zamin yaratgan yaqin etnik, iqtisodiy va madaniy aloqalarga ega bo‘lgan jamiyatlar tomonidan tuzilgan kichik davlatlar mavjud bo‘lgan.
Buyuk davlatlar deganda, eng avvalo, xun, go‘kturk, mo‘g‘ul, tatar, o‘zbek, qozoq, qirg‘iz, uyg‘ur kabi turk va mo‘g‘ul qavmlari tomonidan tashkil etilgan davlatlar nazarda tutiladi.
Bu davlatlar Sharqdan G‘arbga yoyilib o‘z tarkibiga kirgan xalqlarning umumiy madaniy xususiyatlarini o‘zlarida aks ettirgan. Ularning barchasi kuchli markaziy boshqaruv tizimlariga ega bo‘lsa-da, davlatni tashkil etgan etnik jamoalar sezilarli iqtisodiy va madaniy avtonomiyaga ega edi. Shu bois, Yevroosiyo dashtlarida tashkil topgan buyuk davlatlarning tuzilishiga ba’zan federativ yoki konfederativ tuzilma sifatida ta’rif berish mumkin.
Bu davlatlarda markaziy hokimiyatning mintaqaviy va etnik xususiyatlarga daxl qilmasligi, birlashgan xalqlarning ichki boshqaruvi, e’tiqodi, madaniy faoliyati butunlay o‘z ixtiyoriga berilishi an’ana bo‘lgan. Keyinchalik mintaqaga bostirib kirib, bu yerlarni o‘z tarkibiga qo‘shib olgan Rossiya imperiyasi, dastlabki davrlarda mintaqaviy xususiyatlarga, madaniy va diniy hayotga nisbatan kamroq aralashgan bo‘lsa ham, vaqt o‘tishi bilan markaziy hukumatning bosimini keskinlashtira boshladi.
19-asr o‘rtalaridan boshlab etnik assimilyatsiya Rossiya imperiyasining davlat siyosatiga aylandi. Chor Rossiyasining yemirilib, Sovet Ittifoqining barpo etilishi va uning Idil-Ural, Kavkaz va Markaziy Osiyo mintaqalarida haddan tashqari kuchaygan assimilyatsiya siyosati, iqtisodiy va siyosiy tazyiqlar tufayli katta madaniy halokatga olib keldi.
Sovetlar Ittifoqi dastlab xalqlar federatsiyasi sifatida tashkil etilganini da’vo qilgan bo‘lsa-da, o‘ta markazlashgan va zolim tuzum sababli mintaqa xalqlarining tarixiy hamkorlik tajribasi, etnik qarindoshlik aloqalari va madaniy sherikligi rejali tarzda yo‘q qilindi.
Bu rishtalar shu qadar uzildiki, Sho‘rolar parchalanib, ularning o‘rnida mustaqil respublikalar tashkil etilgach, ular orasidagi tarixiy va madaniy birlik deyarli unutildi. Faqat yaqin qo‘shni bo‘lgan xalqlar bir-birini biroz yaqindan bilishardi.
Markaziy Osiyo xalqlarining etnik, tarixiy va madaniy aloqalariga zarar yetkazilishi natijasida ular 1991 yildan keyin yana bir joyga to‘planib, oddiy hamkorlik modellarini ishlab chiqishda ham muammolarga duch kelishdi. Chunki assimilyatsiya siyosati etnik qarindoshlikni ziddiyatli holga keltirgandi, madaniyatlarni buzib, o‘zaro ishonchga putur yetkazgandi.
Xolbuki, bu xalqlar yaqin vaqtgacha bir tilda gaplashgan, ayni madaniyatga sohib bo‘lgan xalqlar edi.
Lekin tarixiy shuurni butunlay yo‘q qilish mumkin emas va bu bir faktdir.
Iqtisodiy ehtiyojlar va jo‘g‘rofiy sharoitlar mintaqa xalqlarini hamkorlik va sheriklik qilishlariga yo‘naltirdi. 90-yillarning boshidan boshlab turli nomlar ostida hamkorlikning turli modellari taklif qilindi. Ammo ularning hech biri doimiy va funksional bo‘la olmadi.Bu muvaffaqiyatsizlikka sabab ko‘p edi.
Muhimi, taklif etilayotgan loyihalar tarixda sinab ko‘rilgan siyosiy, iqtisodiy, geosiyosiy va madaniy voqeliklarga asoslangandi.
Ammo bu loyihalar mintaqa davlatlari rahbarlari tomonidan goh ichki siyosat quroli sifatida, goh qo‘shnilarga zulm qilish, gohida faqat o‘zlarining siyosiy da’volariga zamin yaratish maqsadida ilgari surildi.
Natijada ko‘plab kuzatuvchilar bu mintaqada muqim bir hamkorlik modelini yaratib bo‘lmaydi degan xulosaga keldi.
Lekin haqiqatan ham shundaymi?
Bu mintaqadagi davlatlar o‘rtasida doimiy hamkorlik/ittifoq o‘rnatib bo‘lmaydimi?
Agar uni o‘rnatish mumkin bo‘lsa, u qanday bo‘lishi kerak?
Bizning fikrimizcha, mintaqada sheriklik/ittifoq o‘rnatish borasida mavjud imkoniyatlarning salmoqli qismi sinab ko‘rilmagan va masala jiddiy qabul qilinmagan.
Bundan tashqari, barcha siyosiy elitalar ham bu masalaga ijobiy qarashmagan va fuqarolik jamiyati kuchidan foydalanilmagan.
Nega bu masalaga optimistik qarashimiz, hatto, nega bu ittifoqning tashkil etilishi muqarrar ekanligini quyida bir necha misol bilan tushuntiramiz.
MINTAQANING NOMI VA TA’RIFI
Biz so‘z yuritayotgan mintaqaning tayanchi – Sharq-G‘arb yo‘nalishida Mo‘g‘ulistondan Mojoristongacha cho‘zilgan Buyuk dasht/Yevroosiyo dashtidir.
Mintaqaning tarixiy nomi manbalarda “Turon” sifatida qayd etilgan.
Hozirgi kungacha yetib kelgan qadimgi va o‘rta asr manbalarida Turon nomi Sibirning Markaziy va Janubiy qismlarini ham o‘z ichiga oladi. O‘rta asrlarning oxirlarida (hatto yangi asrda ham) Turon tushunchasi ostida odatda, turkiy yoki kengroq ma’noda, kelib chiqishi Ural-Oltoyga borib taqaladigan xalqlar tushunilgan.
O‘tgan asrda Mojoristonda nashr qilina boshlagan “Turan” jurnali ham keyingi o‘zgarishlarga muhim hissa qo‘shdi. Qisqasi, Turon tushunchasi hozirgi ko‘rinishida Yevroosiyo materigining taxminan Shimoliy-Janubiy va Sharq-G‘arbiy o‘qlari bo‘yicha o‘rta qismini o‘z ichiga oladi va u yana Idil-Ural, Buyuk dasht, Kavkaz kabi kichik mintaqalardan, O‘rta Osiyo Turk Respublikalari/Turkiston, O‘rta va Janubiy Sibir, Mo‘g‘uliston va Sharqiy Turkistondan iboratdir.
Bugungi kunda bu hudud turk manbalarida odatda “Turk dunyosi” yoki “Yevroosiyo” deb yuritiladi. Bu ikkala tushuncha ham tarixiy va jo‘g‘rofiy voqelikni to‘liq aks ettirmaydi.
Ayniqsa, oxirgi paytlarda Yevroosiyo ta’rifi haddan tashqari siyosiylashgani bois asl ma’nosidan uzoqlashdi. Hatto Rossiyada neoyevrosiyochi ziyolilar Turon o‘rniga Yevroosiyo-Rossiya ta’rifini qo‘llab, terminologik chalkashlikni yuzaga keltirdi va mintaqaga keyin kirgan Rossiyani mintaqaning asosiy unsuri sifatida ko‘rsata boshladilar.
Bu yondashuv tarixiy va etnologik asosga ega emas.
1920-yillarda keng tarqalgan klassik Yevroosiyo yondashuvi buning bir Turon ekanligini va rus madaniyatining slavyan-turk-mo‘g‘ul sintezi ekanligini e’tirof qiladi.
Shunday ekan, jo‘g‘rofiy jihatdan “Yevrosiyo bo‘zqiri” deb atalgan Buyuk dashtni shu ma’noda “Turon dashti” deb ta’riflash to‘g‘ri yondashuvdir.
Binobarin, jo‘g‘rofiy yoki siyosiy ta’riflarni (ularning aksariyati sun’iy ravishda yaratilgan) chetga surib, tarixiy manbalarda tilga olingan va mintaqa aholisining azaldan qo‘llanib kelayotgan “Turon” nomini qo‘llash yana-da to‘g‘riroq bo‘ladi deb o‘ylaymiz.
MINTAQANING MADANIY O‘ZAGI
Turon tuproqlari qadimdan turli xalqlarga mezbonlik qilgan. Ural-Oltoy til guruhiga mansub qavmlar bu xalqlar orasida mutlaq ko‘pchilikni tashkil qilsa-da, turli davrlarda kelib chiqishi eron va slavyan til guruhiga mansub etnik unsurlar ham kuzatilgan.
Tadqiqotlarga ko‘ra, bu guruhlar mahalliy Turon xalqlari bilan bir sintez hosil qilgan edi. Ular yashagan davr mobaynida muammo kam bo‘lgan, muhim etnik va mazhablararo urushlar bo‘lmagan. Mintaqadagi urushlarning asosiy sababi doim iqtisodiy yoki siyosiy bo‘lgan.
Turon xalqlari, asosan, tili, dini, tarixi va madaniyati mushtarak bo‘lgan qarindosh xalqlardir. Madaniy qadriyatlar deyarli bir xil,siyosat, huquq, iqtisod va san’at kabi sohalardagi amaliyotlar ham bir xil.
Buning sababi shundaki, bu xalqlarning kelib chiqishi bir xil va ular ayni shart-sharoitda ajdodlar merosini davom ettirishgan.
Mintaqa xalqlari bilan turli etnik elatlarga mansub jamoalar azaldan birga yashab kelganligi sababli, o‘zaro munosabatlarda qadriyatlar ham umumiylashib ketgan.
Tarixda Turkiston deb atalgan tuproqlarda bugungi kunda 5 ta respublika mavjud. Ulardan to‘rttasi turklar (O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Turkmaniston) va beshinchisi aholisining anchagina qismi turklardan tashkil topgan Tojikistondir.
Turonning janubi-g‘arbiy qismida, Kavkaz, Anadolu va O‘rta yer dengizi mintaqalarida Turkiya, Ozarbayjon va Shimoliy Qibris Turk Jumxuriyati joylashgan.
Endi 1990-yillardan beri Ozarbayjon-Turkiya munosabatlarining ramzi sifatida qo‘llanilgan “Bir millat, ikki davlat” shiori bugungi kunda “Bir millat, yetti davlat”ni ifodalamoqda.
Endi Turon ijtimoiy-madaniy tuzilmasi ichida “turk” kimligi o‘zining avvalgi mavqeini tiklamoqda.
Sovet davrida shafqatsiz assimilyatsiya va identifikatsiyaga uchragan turk xalqlari, ayniqsa, yosh avlod bu o‘zlikka ega chikmoqda. Bu mavzu deyarli barcha Turk Respublikalari va Muxtor o‘lkalarda nodavlat notijorat tashkilotlari va son-sanoqsiz guruhlar ijtimoiy tarmoqlarda jonli tutilmoqda.
Turon ittifoqi, turk ittifoqi, turk konfederatsiyasi va hokazo nomlar ostida Turon xalqlarining to‘liq yoki qisman birlashuvi yo‘lida faoliyat yurituvchi tashkilotlar o‘z faoliyatini institutsional ravishda amalga oshirishga intilmoqdalar.
JO‘G‘ROFIY O‘RNI
Turk dunyosining g‘arbiy uchi Kavkaz va Anadoluda Qora dengiz va O‘rta yer dengiziga tayanadi.
Markaziy Osiyo mintaqasi tipik kontinental iqlimga ega. Bu mintaqa o‘lkalarining dengizga chiqish yo‘llari yo‘q, Inson va yuklarning harakatlanishi bir nechta davlat hududi orqali tranzitni talab qiladi. Bu yerlarda tabiiy resurslarning taqsimlanishi Orol dengizi va katta daryolar misolida ko‘rilganidek, bir necha mamlakatlar uchun umumiydir. Shu bois suv resurslaridan foydalanish, transport yo‘laklarini yaratish, energetika loyihalari kabi hayotiy muhim loyihalar mintaqa davlatlarining yaqin hamkorligini taqozo etadi.
GEOSIYOSIY O‘RNI
Yevroosiyo materigining o‘rta qismini, Shimol-Janub va Sharq-G‘arb o‘qlarida tashkil etuvchi Turon tuproqlari geosiyosiy nuqtai nazardan muhim strategik ahamiyatga ega. Ayniqsa, Markaziy Osiyo mintaqasi buyuk davlatlar (AQSH, Rossiya va Xitoy) o‘rtasida o‘ziga xos “muvozanat nuqtasi”ni tashkil etadi. Bu mintaqa dunyo tinchligi va dunyo hukmronligi nuqtai nazaridan katta ahamiyatga ega bo‘lganligi uchun geosiyosiy nazariyada “hartlend” (dunyoning yuragi) deb ataladi.
Geosiyosiy nuqtai nazardan Afg‘oniston ham ushbu mintaqa doirasida ko‘rib chiqilishi kerak.
Mintaqadagi Rossiya-Xitoy raqobati hammaga ma’lum. Bu ikki dev-davlat o‘rtasidagi mintaqa davlatlarining integratsiyalashuvi va Turon ittifoqining tashkil topishi dunyo tinchligiga, istiqroriga katta hissa qo‘shishi mumkin.
Geosiyosat nuqtai nazaridan Markaziy Osiyoning diqqatga sazovor bir jihati bor: tashqaridan bostirib kirgan ishg‘olchilar kuchlar bu yerda doimiy tinchlik o‘rnata olmagan, ammo mintaqa ichida tuzilgan davlatlar qisqa vaqt ichida kuchayib doimiy tinchlikni ta’minlagan.
Jumladan, mintaqaga bostirib kirgan Iskandar qo‘shinlari bu yerlarning bir qismini tezda bosib olgan bo‘lsalar-da, bu yerlarda hukmronlik qila olmadi va mintaqa xalqlarining madaniyatida doimiy iz qoldirmadilar.
Keyingi davrda mintaqaga kelib, bir muddat hukmronlik qilgan Rossiyaning ahvoli ham unchalik farq qilmaydi. Rossiyaning mintaqadagi hukmronligining nisbatan uzun umriga ikkita muhim sabab bor edi.
1.Moskvada joylashgan rus davlati asosan turk-mo‘g‘ullar ta’sirida rivojlanib, uning Sharq va Janubdagi kengayishi turk millatiga mansub elita va savdogarlar tufayli amalga oshirildi.
2. Mintaqada markaziy davlatning yo‘qligi va ko‘plab mayda davlat tuzilmalarining mavjudligi ishg‘olchilarga qarshi kurashni qiyinlashtirdi.
Ammo tarixan Rossiya bu yerlarda juda uzoq vaqt qola olmadi. Bugungi kunda Rossiya bu yerda davlat sifatida faol bo‘lishga harakat qilsa-da, rus millatiga mansub aholi asta-sekin mintaqani tark etmoqda.
Bu mintaqada yerlilar tarafidan tashkil topgan davlatlar juda qisqa vaqt ichida tez sur’atlar bilan kengayib butun Osiyoda tinchlik o‘rnatdilar.
Mintaqada birinchi mashhur buyuk davlatni barpo etgan Xunlar davrida ham, Ko‘kturklar, Xazarlar, Qoraxonlilar, G‘aznaviylar, Chingizxon va boshqalar misolida ham Turon davlatlarining bu xususiyatini kuzatishimiz mumkin.
Jahon iqtisodiyotining qon tomiri bo‘lgan “Ipak yo‘li” ham ana shu buyuk davlatlar hukmron bo‘lgan davrlarda rivojlanganligi tarixchilar tomonidan tasdiqlangandir.
O‘rta asr manbalarida bu davlatlar hukmronligi davrida mintaqada hukmronlik qilgan tinchlik va iqtisodiy taraqqiyot haqda ko‘p tilga olinadi.
MINTAQAVIY XAVFSIZLIK
O‘zbekiston, Tojikiston va Turkmaniston kabi Markaziy Osiyo davlatlari ko‘p yillar davomida diniy radikalizmning o‘chog‘i bo‘lib kelgan Afg‘oniston bilan umumiy chegaraga ega. Bu misol ham xavfsizlik sohasida yaqin hamkorlik muhimligini ko‘rsatadi. Shu bilan birga, Rossiya va Xitoy o‘rtasidagi raqobat, garchi ular do‘stona ritorikada bo‘lsa-da, qattiqroq o‘lchamlarga yetib bormasligi uchun bu ikki davlat o‘rtasida davlatlarning integratsiyasi muhim ahamiyatga ega.
Turon davlatlarining integratsiya/integratsiya jarayonining birinchi bosqichida barcha mamlakatlarni qamrab olgan hamkorlik loyihalari ishlab chiqilishi, boshqaruv va markazlashuv nuqtai nazaridan qo‘shma institutlar tashkil etilishi lozim.
Ushbu bosqichda hamkorlikni rivojlantirish kerak bo‘lgan sohalar quyidagi asosiy sarlavhalar ostida tahlil qilindi:
BIRINCHI BOSQICH
Mintaqada tovarlar, xizmatlar, shaxslar va kapitalning erkin harakatlanishi
Bugungi kunda Turon mintaqasida, ayniqsa Markaziy Osiyoda iqtisod, madaniyat, demografik muammolar va siyosiy tinchlik oldida turgan eng muhim muammo va to‘siqlar mana shu sohadadir.
Erkin harakat bu mintaqada dunyoning boshqa qismlariga nisbatan ko‘proq va shoshilinch bir zaruriyatdir. Chunki bu yerdagi chegaralar asosan turli millat va madaniyatlarni emas, balki bir millatning qismlarini, bir xil xalqlarni va hatto ba’zi joylarda bir xil oilalarni ajratib turibdi.
Barcha sohalarda erkin harakatlanishni ta’minlash – mintaqaviy integratsiyaning asosiy shartidir.
Mintaqaviy transport koridorlarini/transport marshrutlarini yo‘lga qo‘yish
Mintaqada dengiz yo‘llarining yo‘qligi hudud sharoitiga mos yuk tashishni taqozo etadi. Bu sohada mavjud infratuzilma yetarli emas va ular bugungi kun talab va sharoitlaridan kelib chiqqan holda yangilanishi kerak.
Mudofaa sanoati va harbiy sohalarda hamkorlik va qo‘shma strategiyani ishlab chiqish.
Markaziy Osiyo davlatlarining integratsiyalashuviga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi omillardan biri mudofaa tizimlarida asosan Rossiyada ishlab chiqarilgan harbiy texnika qo‘llanilayotganidir. Markaziy Osiyo qurolli kuchlari Rossiyadan o‘q-dori va ehtiyot qismlar yetkazib berilishiga qaramdir. Bu qaramlikni tugatish nafaqat mintaqa davlatlarining iqtisodiy va siyosiy mustaqilligiga, balki mintaqaviy integratsiya jarayoniga ham yordam beradi.
Bundan tashqari, mintaqa uzoq vaqtdan beri janubdan terror tahdidi ostida. Vaqti-vaqti bilan Rossiyadagi radikal shovinist va irqchi doiralarning mintaqaga tahdidlari ham tilga olinadi. Agar ularga mariginal guruhlar sifatida qaralsa, kelajakda jiddiy muammolarni keltirib chiqarishi mumkin.
Turon bo‘ylab haligacha mavjud bo‘lgan boshqa to‘qnashuv zonalari (Kavkaz va Anadoluda) ham bor. Ma’lumki, Markaziy Osiyo davlatlarining Rossiya va Xitoy bilan chegara muammolari ham bor. Bularning barchasi mudofaa sohasida mavjud tahdidlarni bartaraf etishda hamkorlikni taqozo etadi. Bu hamkorlik mudofaa sanoati, harbiy tayyorgarlik, qo‘shma harbiy mashg‘ulotlar va qo‘shma operatsiyalarni qamrab olishi kerak.
Energetika sohasida hamkorlikni mustahkamlash va uyg‘unlashtirish
Mintaqa energiya resurslariga boy; neft, tabiiy gaz, elektr energiyasi ishlab chiqarish rivojlangan. Biroq, bu resurslar bir tekis taqsimlanmagan va mamlakatdan mamlakatga farq qiladi. Mintaqaviy davlatlarning bu boradagi siyosati bo‘yicha koordinatsiya (muvofiqlashtiruv) yo‘q. Demak – ustuvor vazifa sifatida – neft, tabiiy gaz va suv resurslaridan foydalanish sohasida qo‘shma kengash va qo‘mitalar tashkil etilishi hamda tegishli masalalar bo‘yicha mazkur muassasalarda mintaqa manfaatlarini hisobga olgan holda qarorlar qabul qilinishi shart.
Mintaqaviy axborot yetkazib berish tizimini rivojlantirish.
Bu tizim – integratsiyaning asosiy omillaridan biridir. Rivojlanish jarayonida umumiy nazorat va boshqaruv mexanizmi yaratilishi mumkin.
Mintaqaviy Bank Tarmog‘ini (MBT) tashkil etish.
Iqtisodiy integratsiyani ta’minlash jarayonida tadqiqotlarning bank qismi juda muhim. MBT umume’tirof etilgan xalqaro bank amaliyotiga asoslangan tenglik, ixtiyoriylik va o‘zaro manfaatdorlik tamoyillari asosida uzoq muddatli hamkorlikni yo‘lga qo‘yishni ta’minlaydi. Hamkorlikning belgilangan yo‘nalishlari: qo‘shma investitsiya loyihalari va eksport operatsiyalarini moliyalashtirish (shartlar har bir alohida holat bo‘yicha kelishib olinadi), tajriba almashish, jumladan, seminarlar va biznes-forumlar o‘tkazish, o‘zaro manfaatli masalalar bo‘yicha muntazam maslahatlashuvlar, potensial mijozlar haqida doimiy ma’lumot almashish va istiqbolli loyihalar va ularni amalga oshirish bilan bog‘liq risklar to‘g‘risida hisobotlar tayyorlash.
Turk bank tizimi tajribasidan bank faoliyatini rivojlantirish va qo‘shma tarmoqni tashkil etish jarayonida foydalanish mumkin.
Bojxona ittifoqining tashkil etilishi
Bojxona ittifoqi integratsiya jarayonining ilk bosqichidayoq maydonga chiqadi va u jarayonning eng muhim tamoyillaridan biridir. Tovar ishlab chiqarish, import va eksport jarayonlarini tezlashtirish, mintaqalar iqtisodiyotining yanada samarali ishlashi va rivojlanishi, sheriklik infratuzilmasini yo‘lga qo‘yish maqsadida Bojxona ittifoqiga ustuvor ahamiyat berilishi kerak.
Demak, tovarlarni tashish, ularning bojxona sohasidagi munosabatlarini rivojlantirish jarayonida vujudga keladigan mintaqaviy munosabatlar xalqaro huquqda qabul qilingan quyidagi umumiy tamoyillar asosida amalga oshiriladi:
• mintaqaviy iqtisodiy aloqalarni rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlash.
• mintaqada xalqaro mehnat taqsimotining afzalliklaridan adolatli foydalanish.
• rivojlanayotgan mamlakatlarning iqtisodiy o‘sishini qo‘llab-quvvatlash.
• Ittifoq doirasidagi kam rivojlangan mamlakatlarga bojxona imtiyozlarini berish.
• kontrabanda va boshqa bojxona jinoyatlariga qarshi kurashda hamkorlik qilish.
• mintaqaviy bojxona hamkorligining tashkiliy mexanizmini ishlab chiqish.
• mintaqada xalqaro savdoni liberallashtirish.
Umumiy valyutaga o‘tish uchun infratuzilma tayyorlash.
Keyingi bosqichda umumiy valyutaga o‘tish muqarrardir. Shu sababli, birinchi bosqichda ushbu holatni hisobga olgan holda iqtisodiyot sohasidagi muzokaralarni davom ettirish zarur. Markaziy Osiyo tarixan qog‘oz pullar ixtiro qilingan o‘lka bo‘lib kelgan va bugungi kunda yangi umumiy valyuta mintaqaviy integratsiyaning muhim omili va ramzi bo‘lib, mintaqaviy savdoni rag‘batlantiradi.
Akademik va ta’lim sohasida almashinuv dasturlarini ishlab chiqish. (Umumiy tarix, til, madaniyat, geografiya va hokazo darsliklarni yozishni o‘z ichiga oladi)
Bugungi kunga kelib turk davlatlari o‘rtasida ta’lim sohasida o‘zaro talaba almashinuvi ayniqsa Turkiya bilan qizg‘in kechmoqda, ammo jiddiy muammolar ham mavjud. Avvalo, maktab va universitet dasturlarida qo‘llaniladigan o‘quv rejasi bir-biridan juda farq qiladi, universitetlarning tuzilishi va boshqaruvi, talabalarni ishga qabul qilish kabi masalalarda yaqin hamkorlikni yo‘lga qo‘yish kerak. Diplomlarni o‘zaro tan olish bilan bog‘liq mavjud muammolarni bartaraf etish kerak.
Fan, madaniyat va sport sohalarida mintaqaviy hamkorlikni institutsionallashtirish, olimpiada va musobaqalarni tashkil etish
Madaniy va sport tadbirlari an’anaviy Turon madaniy qadriyatlari namoyish etiladigan va mustahkamlanadigan bayram sifatida ishlab chiqilishi va butun dunyo bo‘ylab nufuzli arboblarni tayyorlashga yordam berishi kerak.
Madaniyat sohasida umumiy madaniy an’analarga ustunlik berish bilan birga, mahalliy qadriyatlarni himoya qilish va ularning saqlanib qolishini rag‘batlantirish kerak.
Ilm-fan sohasida qo‘shma loyihalarga ustuvor ahamiyat berish, qo‘shma akademik jurnallar, nashriyotlar tashkil etish zarur.
Ommaviy axborot vositalari va telekommunikatsiyalar sohasida hamkorlik
Bu sohada rivojlantiriladigan hamkorlik qo‘shma radioeshittirish organlari, ayniqsa, qo‘shma telekanallar tashkil etilishini, qo‘shma jurnallar, gazetalar va ijtimoiy tarmoqlarning integratsiya jarayoniga hissa qo‘shishini ta’minlashi kerak. Vaqt o‘tishi bilan ushbu nashrlarning turk tilidan umumiy foydalanishini ta’minlash uchun tadqiqotlar olib borilishi kerak.
Turk xalqlari orasida qardoshlik ongini yaratmasdan turib, turk birligi haqida gapirishning ma’nosi yo‘q. Turkiyada suratga olingan seriallar Turk dunyosida hayrat bilan tomosha qilinadi. Bunday teleseriallarning boshqa Turk Respublikalarida suratga olinishi va mahsulotlarning butun Turk dunyosiga yoyilishiga yordam berish kerak. Qolaversa, Turk Birligi mavzusi bu o‘lkalarda yanada puxtaroq ishlanishi kerak.
Aholi harakati va ichki migratsiya bo‘yicha oraliq strategiyalarni aniqlash.
Demografik jarayonlar O‘rta Osiyoda aholi sonining o‘sishiga olib keldi va aholi sonining o‘sishi O‘zbekiston va Qirg‘izistonda, ayniqsa Farg‘ona vodiysida muhim siyosiy va iqtisodiy omil hisoblanadi. Bu masala hududning kattaligidan Qozog‘istonda unchalik muammoli emas albatta. Ammo Qozog‘istonning shimoliy-sharqiy hududlarida slavyan aholining ko‘payishi hisobiga aholi sonining salbiy o‘sishi kuzatilmoqda. Integratsiya tamoyillaridan biri aholi nisbatan kam yashaydigan hududlarga ortiqcha ishchi kuchini ko‘chirish shaklida ifodalanishi kerak.
IKKINCHI BOSQICH
Modelning ikkinchi bosqichi Turon integratsiyasini institutsionallashtirish va umumiy organlarni yaratishni o‘z ichiga oladi.
Bu bosqichda siyosiy, ma’muriy, iqtisodiy, madaniy va boshqa barcha jarayonlar va integratsiya ishlari yakunlanadi.
Bu bosqichda tashkil etilishi kerak bo‘lgan muassasalar:
1. Turon parlamenti
2- Armiya / Turon Qo‘shma Qurolli Kuchlari
3. Markaziy bank
Ehtiyojlarga qarab turli sohalar bo‘yicha faoliyat olib boradigan Kengash, Qo‘mita, Institutlar ham tashkil etilishi kerak.
Yuqoridagilar bugungi sharoitda Turon Ittifoqini tashkil etish nazarda tutilgan shartlardir. Albatta, bu matnga ko‘plab qo‘shimchalar kiritilishi mumkin. Biz faqat asosiy masalalarni ta’kidlab o‘tdik.
Albattaki, bugungi dunyo kon’yunkturasida hech bo‘lmaganda, Turon ittifoqining shakllanishiga ijobiy yoki salbiy munosabat, bu integratsiya jarayonini qo‘llab-quvvatlovchi va to‘sqinlik qiluvchi omillar, integratsiya jarayonlarini baholash kabi ko‘plab masalalarga baho berish kerak bo‘ladi.
Turon integratsiyasi haqida gap ketganda, albatta, to‘la mustaqil davlatlarning erkin/ixtiyoriyligi asosida tuzilgan Konfederativ Ittifoq nazarda tutiladi.
Bundan tashqari, bunday Ittifoqning to‘laqonli a’zosi bo‘lmagan/bo‘la olmaydigan/istamaydigan, lekin hissa qo‘shishni hohlagan davlatlar uchun maxsus maqomlar (muayyan sherikliklarga a’zolik, kuzatuvchi a’zolik, qisman a’zolik) yaratilishi mumkin.
Bu Ittifoqqa a’zo barcha davlatlar, mintaqalar va jamoalarning huquqlari teng va bu huquqlarga qat’iy amal qilinajak.
Ittifoq tarkibida turli tillar, dinlar va etnik kelib chiqishiga mansub barcha jamiyatlarning an’anaviy qadriyatlarini saqlab qolish uchun maksimal darajada harakat qilinadi va zarur huquqiy qonunchilik yaratiladi.
Butun davlat va jamiyatlarning tarixiy, diniy va madaniy nozikliklari hurmat qilinajak.
Turon Ittifoqi soyaboni ostida hech bir mintaqa, jamoa yoki shaxs etnik, til va diniy kimligidan kelib chiqib kamsitilmaydi. Bu erkinliklar Turon Ittifoqi qonunchiligining himoyasi ostida bo‘ladi.
Fuqarolar barcha turdagi huquq va erkinliklardan teng foydalanadilar.
Bugungi sharoitda qurilishi kerak bo‘lgan Turon Ittifoqi oldida hech qanday huquqiy, iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy to‘siq yo‘q.
Ittifoqqa a’zo bo‘lish nazarda tutilgan davlatlarning Konstitutsiyalari va huquqiy qonunchiligida ham bunga to‘sqinlik qiluvchi qoidalar yo‘q.
Turon Ittifoqini tashkil etuvchi mamlakatlarning iqtisodiy salohiyati umuman olganda yuqori, lekin ayrim davlatlarning boshqaruv va iqtisodiy imtiyozlari bu salohiyatni to‘g‘ri amalga oshirishga to‘sqinlik qilmoqda.
Agar ular Ittifoqda bo‘lsa, ular boshqa a’zo mamlakatlar tajribasidan foydalanib, iqtisodiy integratsiya doirasida mavjud muammolarini bartaraf etishlari mumkin bo‘ladi.
Siyosiy ma’noda bu mamlakatlarning davlat tuzilmalari deyarli bir xil. Deyarli barchasida prezidentlik tizimi qo‘llaniladi. Siyosiy tuzilmaning unsurlari unchalik farq qilmaydi. Kelajakda saylov tizimlari va hokimiyatlar bo‘linishiga kichik o‘zgartirishlar kiritilsa, farqli nuqtalarni ham oson bartaraf etish mumkin.
Turon Ittifoqining ijtimoiy tamali esa umumiyat-la ijobiy taassurot qoldiradi.
Turk Dunyosida anchadan beri jamoatchilik fikri shunday bir Ittifoq zarurligi yo‘nalishida ilgarilayapti.
Ba’zi turk davlatlarida partiyalar, hatto hukmron partiyalar, Ittifoq masalasini o‘z dasturiga kiritgan yoki bu mavzuga alohida urg‘u bermoqdalar.
Siyosiy partiyalar bilan bir qatorda ko‘plab nodavlat tashkilotlari ham ish olib bormoqda. Ayniqsa, virtual olamda, ijtimoiy tarmoq guruhlarida, bu mavzuga aloqador OAVlarda bu mavzuga kun sayin kengroq to‘xtalib o‘tilmoqda.
Shu nuqtai nazardan Turon Ittifoqi goyasi ijtimoiy miqyosda allakachon tashkil etilganligini aytsak bu mubolag‘a bo‘lmaydi.
Bepoyon Turon olamining har bir go‘shasida yuzlab nodavlat tashkilotlar, millionlab insonlar, ayniqsa yosh avlod, har kuni bu mavzuda nimalarnidir o‘zora bo‘lishmoqdalar.
Xullas, bugungi sharoitda Turon Ittifoqini tuzish uchun hech bir jiddiy to‘siq yo‘q, deyishimiz mumkin.
Shunday ekan, yana bir savolga javob topish kerak: Turon xalqlarining tarixiy tajribasi bunday Ittifoqni barpo etish va saqlab qolish uchun yetarlimi?
Tarix va jug‘rofiyaga nazar tashlasak javob ishonchliroq bo‘ladi.
Turon Ittifoqining asosini tashkil qilish vazifasi avval Turk jamoalari zimmasiga tushgani uchun savolga javobni ham shu doirada beraylik.
Barcha davlatlar bir-biri bilan jug‘rofiy chegaralarga ega. Boshqacha aytganda, ular o‘rtasida Ittifoq o‘rnatish haqida gap ketganda, bunga to‘sqinlik qiladigan siyosiy chegara yo‘q.
Bundan tashqari, mavjud davlat chegaralarining xar ikki tarafida ko‘pincha ayni qavm odamlari yashaydi. . Qozog‘iston-O‘zbekiston, O‘zbekiston-Turkmaniston, Qirg‘iziston-Qozog‘iston, Ozarbayjon-Turkiya chegaralari bunga misol.. Bu holat Turon ittifoqining tashkil topish bosqichida ham, faoliyat bosqichida ham afzallik yaratadi, chunki xalqning bu qatlami birinchi navbatda mavjud chegaralar va undan kelib chiqadigan muammolar qurbonlaridir.
Bundan tashqari, siyosiy chegaralar ajratilganiga qaramay, bu mamlakatlarning aholisi umumiyat-la o‘zini boshqa birodarlar bilan bir butun his qiladilar, ularda Turon birodarlik tuyg‘usi bor.
Bugungi kunda Turon jug‘rofiiyasida davlatlarning ichki boshqaruvi, demokratik tamoyillarni ishlab chiqish va amalga oshirish ham muhim masala hisoblanadi.
Turon Ittifoqi ilk bosqichda davlatlarni tuzilishi va ma’muriy xususiyatlariga ko‘ra bir-biridan ajratmaydi. Demokratikmi yoki totalitarmi, rivojlanganmi yoki kam rivojlanganmi… Muhimi, bu davlatlarni birlashtirishga harakat qilib, bu bosqichni muvaffaqiyatli tugatish kerak.
Siyosiy sohada amalga oshiriladigan islohotlarni birdamlik tadqiqining muhim yo‘nalishlaridan biridir.
Zero, siyosiy jixatdan zo‘rovonlikka qurilgan davlatlarning birlashuvi, ayniqsa, samarali tuzum yaratishi mumkin emas.
Shu nuqtai nazardan qaraganda asosiy farqlar ko‘plab davlatlarda qonunga zid yoki adolat chegaralarini ta’minlovchi amaliyotlarda yuzaga keladi.
Ittifoq tomi ostida bunday amaliyotlar muammo manbai bo‘lib qolmasligi uchun tegishli masalalar bo‘yicha maslahatlashuv orqali zarur islohotlarni tez amalga oshirish kerak.
Turon Ittifoqi davlatlarining siyosiy va ijtimoiy hayoti qonun va demokratiya mezonlariga mos kelishi, bu tamoyillardan chetga chiqmasligi lozim.
Aks holda, Turon Ittifoqi ham demokratiya, tinchlik maskani emas, balki Sharqiy Yevropa (Varshava Shartnomasi Davlatlari) kabi Totalitar Rejimlar Xamkorligi bo‘lib qoladi va o‘zining tarixiy vazifasini bajara olmasdan yo‘q bo‘lib ketadi.
Bugungi kunda dunyoda 250 millionga yaqin turk yashaydi. Yaqin tarixda assimilyatsiya qilingan va turkligini unutgan yoki unutish arafasida turgan jamoalarni istisno qilamiz. Turon chegaralaridagi turk nufuzi sog‘liqni saqlash, ta’lim, kasbiy mahorat, ishchi kuchi va xakozo bo‘yicha ilg‘or va sifatlidir.
Bu holat Turon Ittifoqining barpo etilishi uchun insoniy jug‘rofiya nuqtai nazaridan muhim ustunlik.
Tarixga nazar tashlasak, bu mintaqada har doim butun mintaqani qamrab olgan katta davlatlar mavjud bo‘lgan. Ayniqsa Turon olamining markaziy qismlarida tabiiy jug‘rofiy to‘siqlarning yo‘qligi davlat tomi ostida butun mintaqaning to‘planishini taqozo etdi. Ana shunda tashqaridan kelgan tahdidlarga qarshi kurashish osonlashadi. Bu bepoyon jug‘rofiyada Turon imperiyalari barpo etilgan davrda mintaqa doimo rivojlanib, iqtisod, harbiy xizmat, fan, texnika, madaniyat va san’at sohalarida ulkan yutuqlarga erishildi. Yirik davlatlarning yemirilishi va mintaqaning ko‘plab kichik davlatlar o‘rtasida bo‘linishi notinchlikka sabab bo‘ldi, mintaqa iqtisodiy va madaniy tanazzulga yuz tutdi va oqibatda Turon tashqi kuchlarga qarshi tiranish kuchini yo‘qotdi.
Ya’ni biz so‘z yuritayotgan jug‘rofiiyada yagona davlat yoki davlatlar konfederatsiyasi tarzidagi bir Ittifoqning qurilishi vatanparvarlik talabi yoki siyosiy injiqlik emas, balki Tarix va Jug‘rofiiya talab qilayotgan bir zaruratdir.
Tarixda kichik davlatlar o‘rtasidagi doimiy nizolar bugungi kundagidek mintaqaning yemirilishiga sabab bo‘ldi, jahon iqtisodiyoti va tinchligiga katta zarar yetkazdi. Oqibatda etnik, til, diniy va siyosiy manfaatlar birinchi o‘ringa chiqib, mintaqada tinchlik va farovonlik darz ketdi.
Buyuk Turon imperiyalarining eng muhim xususiyatlaridan biri etnik va diniy hududlarda bag‘rikenglik(tolerans) edi. Agar mintaqada ming yillar davomida hukmronlik qilgan bu davlatlar homiyligidagi qabilalar hozirgi davrgacha – hududga yot unsurlar kirib kelguniga qadar – o‘zlarining madaniy o‘zliklari, tillari va e’tiqodlarini saqlab qolgan bo‘lsa, buning sababi tolerantlik muhiti bo‘lgan.
Turk imperatorlari o‘lkalarida bo‘lgani kabi, saroylarida ham turli tillarda so‘zlashuvchi va turli e’tiqodga ega odamlar ko‘p edi. Davlatda muhim narsa etnik kimlik yoki diniy e’tiqod emas, balki kishilarning kasbiy va axloqiy fazilatlari edi. Hatto bir oila yoki qabila ichida ham turli dinlarni qabul qilib, uning qonun-qoidalari asosida yashaganlar bo‘lgan.
Turonning tinchligi va moddiy farovonligini ana shu bag‘rikenglik muhiti ta’minladi.
Turon jug‘rofiyasida yashagan boshqa xalqlar kabi turklar ham tarix davomida ko‘plab dinlar bilan muomala qilganlar. Ular doimo o‘z dinlariga sodiq bo‘lganlar, lekin har qanday sharoitda boshqalarning e’tiqodiga aralashmagan.
Ularning diniy bag‘rikenglikka bo‘lgan yondashuvi Islom dinini qabul qilganlaridan keyingi davrda ham o‘zgarmadi.
Tarixning istalgan bosqichida va Turonning hech bir burchagida hech kim dinni o‘zgartirishga majburlanmagan. Bu xorijliklar mintaqaga kirgunga qadar davom etdi.
Hududga yot unsurlarning kirib kelishi missionerlik faoliyatini ham olib keldi. Mahalliy Turon qabilalariga diniy tazyiqlar o‘tkazildi. Bugungi kunda mintaqadagi diniy nizolarning sabablaridan biri ham bu dahriylik davridagi amallar asoratidir.
Bir suz bilan aytganda, bu hududdagi davlatlar bir tom ostida birlashsa, mintaqa muammolarini bartaraf qilish oson bo‘ladi.
Yevroosiyo materigining markaziy qismidagi istiqror – Shimoli-G‘arbiy Yevropadan Janubi-Sharqiy Osiyogacha bo‘lgan Yevroosiyo materigida joylashgan davlatlar o‘rtasidagi munosabatlarning istiqrori demakdir.
Chunki bu zamin Yevrosiyoning geosiyosiy umurtqa pog‘onasidir.
Umurtqa pog‘onani mustahkamlash atrof-muhitga huzur olib keladi.
Mintaqada siyosiy-iqtisodiy muvozanatni mustahkamlashga, ichki tinchlik muhitini o‘rnatish va jamiyatda erkinlikni qaror toptirishga zamin yaratadi.
Turon Ittifoqi yana-da amniyatliroq(xavfsizroq), yana-da farovonroq, yana-da huzurliroq yashaladigan, rivojlangan bir dunyoni anglatadi.
Bu dunyo eshigining kaliti – Markaziy Osiyodir.
Muhammad Solih
2022