ТОТАЛИТАР СОҒИНЧ

Бор йўғи ярим аср аввалги фикр хаётимни ҳайратлар билан эслайман. Мен тоталитар Совет давлатининг бир озод фукораси сифатида истаган нарсамни айтар ва истаган нарсамни ёзар эдим. Озод қўлларим билан мен қуллик ҳақда ёзардим. Ёнимдаги дустимнинг қуллиги хақда, қариндошимнинг қуллиги хақда, суюкли халқимнинг қуллиги ҳақда. Уларга “нега қурол қўлингда, нега қўрқяпсан ўлимдан”, дея бақирар эдим шеърларимда. Бақирар эдим, чунки уларнинг ҳам мен яшаётган озодликда яшашини шиддат билан истаётган эдим.

Лекин бир тасалли бор эди. Ғалати бир қаноат, келажакка инончга ўхшаган бир туйғу ҳеч тарк этмасди.

Қитъаларнинг, ундан кейин ўлкаларнинг, кейин шаҳарларнинг бир-биридан мингларча километр узоқлигига карамай, улар бир-биридан берлин девори билан изоляция қилинганига қарамай, бу қитъалар, бу ўлкалар ва улардаги шаҳарлардаги ижтимоий шароитлар бир-бирига диаметрал зидлигига қарамай, бу қитъаларда, бу ўлкалар ва уларнинг шаҳарларида яшаб турган тафаккур соҳиблари билан ақл бовар қилмайдиган бир фикрдошлик, ҳатто дарддошлик бор эди.

1976 йил “Гулистон” деб аталган журналда Шимолий Америкада яшовчи Эрнест Ҳемингуейнинг туғилганига 75 йил тўлиши муносабати билан бир мақола ёйинладим. Бу мақолани ўқиб, ҳеч ким менга ” бу америкалик бизнинг маҳалла ёзувчисимики, унинг туғилган кунини қутлаяпсан”, қабилида писанда килмади. Ҳақиқатан ҳам, Ҳемингуэй – худди бизнинг ёзувчимиз каби – ижоди юксак пафос билан таҳлил қилинганди мақолада. Кейин, беш йил сўнгра, айни ёзувчининг 80 йиллигига бағишлаб яна бир мақола эълон қилдим. Ҳатто Америка “махалласи”даги бу ёзарнинг буюклигини бўрттириш учун унинг ҳаётига Ўзбекистон “маҳалласи”даги қаламкаш Ҳамид Ғуломнинг “мен узбек халқининг отасиман” деган гапини фон қилиб олиб, шўрлик ўзбекка киноя наштарларини ботиришда ҳеч қандай ғайритабиийлик кўрмагандим.

Қисқаси, биз шуурига бормаганимиз ҳолда, Америка ва Осиё қитъаларидаги адабиётларга ягона майдонда жараён этаётган маданий воқеа каби ёндошардик.

Янада аниқроги, биз тоталитар давлатда яшаб тоталитар адабиёт ҳудудларида ҳаракат этардик. Уитмен ёки Хемингуэйни ўқиш учун инглиз тилини билиш шарт эмас эди, уларнинг асарлари биз мукаммал билган рус тилида муттасил босилиб турар ва тоталитар адабиётнинг зеҳнларимиз узра ҳокимияти мутлақ эди.

Ўзбек адабиётшунослиги бизнинг шеъримиз сарбастлигидан тортиб, сочимизнинг узунлигагача муҳокама этганди. “Бу авлодда Ғарбнинг тасири катта, Ғарбга таклид бор” дейишарди тинмай. Биз бундан хафа бўлмасдик. Биз уларга “сизда тақлид этишга лойиқ бири бўлмаганидан биз Ғарбга тақлид этамизда”, дердик холос.

Ҳолбуки, бу “тақлид даври”да фақат сочларимиз эмас, ақлларимиз ҳам ўсганди.

Камина Франц Кафка асарларини (“Жазо колонияси” хориж) 1971-72 йилларда, Университет талабаси экан, таржима этдим. Албатта, 70-йиллар бошида бу таржималарни ҳеч ким чоп этмасди. Мен хам уларни чоп этиш учун эмас, таржима қилиш учун таржима қилгандим. Бу галати фаолиятга мени бадиий жараён ичида яшаш эҳтироси, тоталитар адабиётнинг космик энергияси ундар эди.

Владимир Ленин номидаги Университетнинг журналистика факултетида ўқиш йиллари (1970-1975) менга мислсиз эркинлик берди. Дарсларга кам борардим, семинарга тайёрланмасдим, лекин жўмард муаллимлар мени курсдан курсга лом-лим демай ўтказиб юборар эдилар. Мени бу даргоҳда ушлаб турган нарса Университетнинг шоҳона кутубхонаси эди. Албер Камю, Жан Пол Сартр, Франц Кафка ва хакозо – ҳаммаси ўша кутубхона рафларида мени кутиб туришар эди. Булар тоталитар адабиётнинг қўмондонлари эди. Зеҳнлардаги муҳорабада буйруқ берувчи ирода соҳиблари ўшалар эди.
Бу асарлар озодликка соғинч уйғотадиган асарлар эди.

Ҳатто энг тушкун ва энг бадбин кўринган Кафканинг қоп-қоронғи матнларида ҳам озодлик соғинчи милтиллаб турарди.

Биз тоталитар давлатнинг фукоролари озодликни профессионал соғинабилган кимсалар эдик. Биз бу нарсани қандай соғинишни билардик.

Бугун бирорта асаримиз тирик колган бўлса, бу уларда гизланган озодликка соғинч туфайлидир.

Бу соғинч ўша асарларнинг ҳали ҳам ураётган юрагидир.

Озодлик соғинчи.

Тоталитар соғинч.

Муҳаммад Солиҳ

***

TOTALITAR SAĞINÇ

Bar-yoği yärim äsr ävvälgi fikr häyatimni häyrätlär bilän esläymän. Men totalitär Sovet dävlätiniñ bir azad fuqaräsi sifätidä istägän närsämni äytär vä istägän närsämni yazär edim. Azad qollärim bilän men qullik häqdä yazärdim. Yanimdägi dostimniñ qulligi häqdä, qärindaşimniñ qulligi häqdä, süyükli hälqimniñ qulligi häqdä. ulärgä “negä qural yoq qoliñdä, negä qorqyäpsän ölimdän”, deyä bäqirär edim şerlärimdä. Bäqirär edim, çunki ulärniñ häm men yäşäyatgän azadlikdä yäşäşini şiddät bilän istäyatgän edim.

Lekin bir täsälli bar edi. Ğäläti bir qänaät, keläcäkkä inançgä ohşägän bir tuyğu heç tärk etmäsdi.

Qitälärniñ, undän keyin ölkälärniñ, keyin şähärlärniñ bir-biridän miñlärçä kilometr uzaqligigä qärämäy, ulär bir-biridän berlin devari bilän izolytsiyä qilingänigä qärämäy, bu qitälär, bu ölkälär vä ulärdägi şähärlärdägi ictimaiy şäraitlär bir-birigä diämeträl zidligigä qärämäy, bu qitälärdä, bu ölkälär vä ulärniñ şähärläridä yäşäb turgän täfäkkür sahibläri bilän äql bavär qilmäydigän bir fikrdaşlik, hätta därddaşlik bar edi.

1976 – yil “Gülistan” deb ätälgän jurnaldä Şimaliy Amerikadä yäşavçi Ernest Hemingwayniñ tuğilgänigä 75 yil tolişi münasäbäti bilän bir mäqalä yayinlädim. Bu mäqaläni oqib, heç kim mengä ” bu ämerikälik bizniñ mähällä yazuvçisimiki, uniñ tuğilgän künini qutläyäpsän”, qäbilidä pisändä qilmädi. Häqiqätän häm, Ernest Hemingway – huddi bizniñ yazuvçimiz käbi – icadi yuksäk pafos bilän tählil qilingändi mäqalädä. Keyin, beş yil soñrä, äyni yazuvçiniñ 80-yilligigä bäğişläb yänä bir mäqalä elan qildim. Hätta Ämerikä “mähälläsi”dägi bu yazärniñ büyükligini börttiriş uçun uniñ häyatigä Özbekistan “mähälläsi”dägi qälämkäş Hämid Ğulamniñ “men özbek hälqiniñ atäsimän” degän gäpini fon qilib alib, şorlik özbekkä kinayä näştärlärini batirişdä heç qändäy ğäyritäbiiylik körmägändim.

Qisqäsi, biz şuurigä barmägänimiz haldä, Ämerikä vä Asiya qitäläridägi ädäbiyatlärgä yäganä mäydandä cäräyan etäyatgän mädäniy vaqeä käbi yandaşärdik.

Yänädä äniqragi, biz totalitar dävlätdä yäşäb tatälitär ädäbiyat hüdüdläridä häräkät etärdik. WaIt Whitman yaki Ernest Hemingwayni oqiş uçun iñliz tilini biliş şärt emäs edi, ulärniñ äsärläri biz mükämmäl bilgän rus tilidä müttäsil basilib turär vä totalitar ädäbiyatniñ zehnlärimiz üzrä hakimiyäti mutlaq edi.

“Özbek,ädäbiyatşunasligi,bizniñ,şerimiz,särbästligidän,tartib,,saçimizniñ,uzunligägäçä muhakämä,etgändi.,Bu ävladdä Ğärbniñ täsiri kättä, Ğärbgä täqlid bar” deyişärdi tinmäy. Biz bundän häfä bolmäsdik. Biz ulärgä “sizdä täqlid etişgä layiq biri bölmägänidän biz Ğärbgä täqlid etämizdä”, derdik halas.

Halbuki, bu “täqlid dävri”dä fäqät saçlärimiz emäs, äqllärimiz häm ösgändi.

Käminä Frants Kafka äsärlärini (“Cäza koloniyasi” haric) – yillärdä, Üniversitet täläbäsi ekän, tärcimä etdim. Älbättä, -yillär başidä bu tärcimälärni heç kim çap etmäsdi. Men häm ulärni çap etiş uçun emäs, tärcimä qiliş uçun tärcimä qilgändim. Bu gäläti fäaliyätgä meni bädiiy cäräyan içidä yäşäş ehtirasi, totalitar ädäbiyatniñ kosmik energiyäsi ündär edi.

Vlädimir Lenin namidägi Üniversitetniñ jurnalistikä fäk#ltetidä oqiş yilläri (-) mengä mislsiz erkinlik berdi. Därslärgä käm barärdim, seminärgä täyyarlänmäsdim, lekin cömärd muällimlär meni kursdän kursgä lam-lim demäy ötkäzib yubarär edilär. Meni bu därgahdä uşläb turgän närsä Üniversitetniñ şahanä kütübhanäsi edi. Albert Camus, Jean Paul Sartr, Franc Kafka vä häkaza – hämmäsi oşä kütübhanä rafläridä meni kütib turişär edi. Bulär totalitar ädäbiyatniñ qomandanläri edi. Zehnlärdägi muharäbädä buyruq beruvçi iradä sahibläri oşälär edi.

Bu äsärlär azadlikkä sağinç uyğatädigän äsärlär edi.

Hätta eñ tüşkün vä eñ bädbin köringän Kafkaniñ qap-qaranği mätnläridä häm azadlik sağinçi miltilläb turärdi.

Biz totalitar dävlätniñ fuqaraläri azadlikni professional sağinäbilgän kimsälär edik. Biz bu närsäni qändäy sağinişni bilärdik.

Bugün birartä äsärimiz tirik qalgän bolsä, bu ulärdä gizlängän azadlikkä sağinç tüfäylidir.

Bu sağinç oşä äsärlärniñ häli häm uräyatgän yurägidir.

Azadlik sağinçi.

Totalitar sağinç.

Muhammad Solih