Нодира Ҳидоятова, ўзининг бувиси, машҳур актриса Сора хоним Эшонтўраева томонидан ёзилган и ноёб эсдаликларни ўзининг ФБ саҳифасида эълон қилаяпди.

Рус тилида бўлган матнни, ўзбекчага ўгирдим. Чунки ўзбек саҳнаси қироличасининг эсдаликларида, ўзбек театр санъатининг оёққа туриши ҳақидаги ноёб эпизодлар бор, шунинг учун эсдаликларнинг ўзбек тилида кўпчилик ўқиши керак дея тушундим.

……………………………………………………………………………………………………………………….

Ва нихоят, Сора бувининг ҳаётидаги бурилиш нуқтасига келдик. Сора буви дугонасининг вафоти туфайли умрининг охиригача тинчлана олмади.

Бувим ўз хотираларида, Москвадан Ўзбекистонга қайтишлари олдидан Турсуной билан шоколад сотиб олгани бозорга кетишаётганида, уларни лўли аёл тўхтатиб гапга солганини ёзмаган.

“Фол очиб, сенларни нималар кутаётганини айтиб берамоқиман”, деган ўша лўли аёл.

“Тинч қўйинг бизни, бизда пул йўқ” дейишган бувим ва Турсуной.

“Мен текинга фол очаман”, дейди лўли.
“Барибир ишонмаймиз”, деб жавоб беришади қизлар ва кетишга чоғланишади.

Шунда лўли аёл уларга қараб, “Лекин барибир айтаман” дейди ва Турсунойга қараб, “Сен тез орада ўласан” дейди.
“Сен эса машҳурликка эришасан!” дейди лўли аёл Сора бувимга қараб.

Қизлар лўлининг гапларига бефарқ эканликларини, фолга ишонмасликларини ошкора намоиш қилишсада, барибир иккаласининг ҳам кўнгилларида ёқимсиз бир хис қолади.
Бундан ташқари, Сора бувим ўз эсдаликларида, Турсунойнинг тобутини Самарқандга Марям Ёқубова ҳам кузатиб қўйганини, унга ўзининг Турсунойнинг мотам маросимида тушган суратни совға қилганини ёзмаган.

Мен учун қўли гул пари каби бўлган Тамара Ёқубова томонидан сақланган ушбу фотосуратнинг асл нусхаси, коллекциямда бир марварид каби бўлди. Кейинги бобда Сора бувижоним Турсуной ва Ҳожиқул ҳақида батафсил сўзлаб беради.
***
ТУРСУНОЙ ФОЖЕАСИ.

1928 йил, май ойининг бошида жамоамиз Ўзбекистонга бўйлаб ижодий сафарга чиқди.

“Маликаи Турандот”, “Бўрон”, “Икки бойга битта қул”, “Ҳалима” спектаклларимиз Фарғона, Марғилон, Қўқон, Тошкент шаҳарларида катта муваффақият билан намоиш қилинди.

Бухорога келганимизда, жамоамизнинг кўп аъзолари асли Бухородан чиққанлари учун, ўз уйларида яшашга қарор қилишди. Қолганлари эса “Халқ уйи” деб аталадиган бинода қолишди.

Садихон Табибуллаев ва Ҳожиқул Раҳматуллаевлар бизлар яшаётган “Халқ уйи”дан унча узоқ бўлмаган жойда истиқомат қилишарди. Тез орада турмушга чиқмоқчи бўлганлари учун Хожиқул Турсунойни ўз уйига олиб кетди.

Бир куни Турсуной мени машғулотдан сўнг, Ҳожиқулнинг уйига таклиф қилди. Ҳожиқул мени ўз оила аъзолари билан таништириб, ҳовлисини, уйидаги барча хоналарни кўрсатмоқчи бўлди. Биз иккинчи қаватга чиқдик. У ер орқшомлари салқин бўлар, дам олишга қулай жой эди. Турсуной мени хонасига олиб тортди. Шу ерда Ҳожиқул менга:

-Сарочка, дугонанг Турсуной билан яшашинг мумкин. Сиз бирга бўласиз, ёзда бу эрда жуда салқин. “Кун исиб кетганида шу ерда дам оламиз”, деди қудуққа ишора қилиб.

Унинг таклифи менга ёқмади. “Дўстларимиз билан маслаҳатлашишимиз керак”, дедим. Лекин дўстларим билан маслаҳатлашганимда, Замира ва Тошхон: – Нега жамоадан ажралиб туришинг керак, сен ўзимиздансанку” – дейишди.

Айниқса, Аброр ака буни эшитиб, мени тўхтатди. Мен “Халқ уйи”да қолдим.

18-май… Биз томошабинларга “Бўрон” спектаклини кўрсатишимиз керак эди. Турсуной қандайдир сабаб билан спектакль бошланишини кечиктирди. Мен унинг саҳна ортида кимдир билан тортишаётганини эшитдим.

Ниҳоят Турсуной саҳнага чиқди. Ва кулиб “Йиғлоқи шапкўр” деди. У Чўлпонни шундай атаганини биз кейин билдик. Чўлпон ака унинг гапидан хафа бўлмади. Чунки у Турсунойнинг истеъдодли экани билан бир қаторда, феъли тезлигини ва ўзини тутолмаслигини билар эди.

Саҳнада валс бошланди. Турсуной Етим Бобожон билан рақсга тушди, лекин кулишни тўхтата олмади. Етим бир неча марта қовоғини уюб, уни ҳушёр бўлсин деб танбеҳ қилди. Лекин охирида унинг ўзи ҳам кула бошлади.

Турсуной кулгуси ҳаммага тарқалди, тез орада саҳна кулгига тўлди.

Режиссёр Тихонович саҳна ортидан “Кулишни бас қилинг!” деб қичқирганда ҳам Турсуной ўзига келмади. Аксинча, энди ҳатто томошабинлар ҳам кулгига қўшилишди. Биз бунинг ҳаммаси қандай тугашини билмасдик. Биз кулгунинг сабабини ҳам билмай қолдик.

Турсуной спектаклдан сўнг ҳеч ким билан хайрлашмай жўнаб кетди. Бу бизнинг севимли дўстимиз ва ажойиб актриса билан сўнгги учрашувимиз эди.

Негадир тунда тинчгина ухлай олмасдим, безовта бўлавердим ва жуда эрта уйғониб, “Халқ уйи” олдидаги гулзорни томоша қилиш учун ташқарига чиқдим.

Шу пайт хиёбондан югуриб келаётган Ҳожиқулга кўзим тушди. Унинг ранги оппоқ, кўзлари бежо, лаблари эса кўкимтир тусда эди.

“Нима бўлди, нега бунча безовтасан?” деб сўрасам, у “Турсуной кеча оқшомдан бери уйга келмади, мен бориб милицияга ариза ёзаман”, деди-да, югуриб кетди.

Мен ҳайрон бўлиб, атрофга карадим. Кеча “Бўрон” спектаклидан кейин бутун жамоа Файзулла Хўжаевнинг укаси Ибодхўжаникига кетишган ва “Халқ уйи”да фақат қизлар қолишганди.

Ўша оқшом Турсуной бош ролни ижро этиши керак бўлган “Ҳалима” спектаклини намойиш қилишлари керак эди. Ҳамма жойда плакатлар осиб қўйилган ва барча чипталар сотилиб бўлган эди.

Спектаклдаги бош рол ижрочиси бўлган Турсунойдан эса ҳали дарак йўқ эди.

Соат тўртда театрда ҳамма оёққа қалқди. Мен хонамда эдим. Шу онда кимнидир “Сора билмасин!” деган гапини эшитиб қолдим. Юрагим тарс ёрилай деди ва хонамдан югуриб чиқдим, лекин йўлим тўсиб олишди.

Бирдан кўча тарафдан Хўжа Сиддиқ: “Қани ўша рашкчи Ҳожиқул, уни ўз қўлим билан ўлдираман!”, деб бақирди ва ҳўнграб юборди.

Шундан сўнг барча қизлар, кўчага отилдик. Эндигина зиёфатдан қайтган йигитларимиз хавотир билан Ҳожиқулнинг уйи томон югуришди.

Узоқдан кимдир (ким қичқиргани эсимда йўқ) “Жиноятчи! Қотил!” деб ыичыинди ва баланд овозда йиғлаб юборди. Мен ўша онда дугонам Турсунойни Ҳожиқул ваҳшийларча ўлдирганини англадим.

Ёш Турсунойнинг жасади ўша мен кўрган қудуққа ташланган эди.

Турсунойни ювиб, спектаклдаги қаҳрамони Ҳалиманинг кўйлагини кийдиришди, тиллақоши ва зебигардонини тақиб қўйишди.

Ўша куни кечқурун Турсунойни саҳнада кўришни истаган томошабинлар уни тобутда кўришди. Хайрлашув маросими бўлиб ўтди. Бутун бухороликлар қайғу ичида бўлиб, Ҳожиқулга ўлим жазоси берилишини талаб қилдилар.

Маросимдан сўнг Турсунойнинг жасади, дафн қилиш учун поездда Самарқандга жўнатилди.

Мархуманинг сўнги сафарига Ҳожи Саддиқ ва Шароф Қаюмов ҳамроҳлик қилди. Бу фожиа биз учун, айниқса мен учун катта йўқотиш бўлди, чунки мен Зебоуниссо мактабидан бирга ўсган энг яқин дўстимни йўқотдим.

Шундай қилиб, Бухорога сафаримиз тўсатдан фожиага айланди.
Турсунойнинг ўлими ҳақида кейинчалик Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий шеър ҳам ёзган.

Улуғбек Ҳайдаровнинг FB саҳифасидан олинди