Адолатли қарор учун қасос

Ўзбекистон Президенти Каримов Прага “иши” натижаларидан қаттиқ ғазабга келган эди. Каримов бундай вазиятда ўзини хафа қилган тарафга қарши қаттиқ чоралар кўришини кўпчилик яхши биларди. Бу гал шундай “тараф” Чехия Республикаси эди. Ва шахсан ўзининг бир галги чиқишида Каримовни “диктатор лидер” деган Президент Хавел эди.

Ислом Каримов Чехия билан барча савдо шартномаларини кўздан кечирди ва трамвайлар сотиб олиш бўйича тузилган шартномага тўхталди.Бу муҳим шартнома эди, агар уни бекор қилса, Чехия ким билан ҳамкорлик қилганини ҳеч қачон ёддан чиқармаслиги мумкин эди. Шартнома бекор қилинди. Ва ҳеч ким Каримовга бундай қадам Чехиядан кўра Ўзбекистонга катта зарар келтириши мумкинлигини айта олмади. Чехия трамвайлари Ўзбекистон учун жуда арзон ва қулай эди.

Каримовнинг АҚШга ташрифи

2002 йилнинг март ойида Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов расмий ташриф билан Вашингтонга келди. Матбуот Каримовнинг ташрифини деярли ёритмади. Гўёки америкаликлар ўзбек диктатори билан зарурий иттифоқчиликдан уялишган ва буни оммавий сукунат билан ифода этишаётган эди.

Бошқа томондан қудратли давлат ўз ишини қилди. Америка томони хавфсизликнинг муҳим нуқталарини урғулаган, Ўзбекистонни АҚШ принципларини бажаришга мажбур этадиган ўзаро ҳамкорлик бўйича муҳим шартномани имзолади. Балки маълум ёпиқлик талаб қиладиган нозик нуқталари бўлса керакки, шартнома матни эълон қилинмади.

Конгресснинг бир гуруҳ депутатлари Каримовга, таркибида ёзувчи Мамадали Маҳмудов, Муҳаммад Солиҳнинг уч укаси бўлган сиёсий маҳбусларни озод этиш сўралган хатни тақдим этишди. Афтидан, Каримовга бу илтимос ёқмаган эди, у Ўзбекистонга қайтгач бу масалани батамом унутди.

Шунга қарамай Америкаликлар турли усуллар билан Каримовни кўндиришга урунишар, минтақада бор кучлари билан америка манфаатлари учун курашишга, ўз мавқеъларини сақлаб қолишга тайёр эдилар. Каримов узоқ куттирмай ва ортиқча шов-шувларсиз бир инсон ҳуқуқлари ташкилотини рўйхатдан ўтказиб, Қизил Хоч ташкилотини маҳбусхоналарга киришларига рухсат бергани учун, АҚШ Каримовга миннатдорчилик изҳор қилди. Каримов “Бирлик” партиясини ҳам рўйхатдан ўтказиши мумкинлигига ишора қилгач, АҚШнинг Тошкентдаги элчихонасида байрам бўлиб кетди.

Бироқ АҚШ шуни унутмаслиги керакки, у зўравон тузумни қанча қўлласа, Ўзбекистонда Америкага қарши норозиликлар шунча ўсиб бораверади. Бу борада Муҳммад Солиҳ ўзининг бир мақоласида шундай ёзганди: “Америкаликлар бир кун келиб ўзбек халқи американи Каримов деб қабул қилишларидан эҳтиёт бўлиши керак”.

Радикал мухолиф гуруҳлар

Каримов дунёвий мухолифат билан қасдлашиб юрган пайтда, “исломий мухолифат” кучга тўлиб борди.

90 йиллар бошида “исломий гуруҳлар” ташкиллашмаган эди, тўғрироғи улар сиёсий куч сифатида мавжуд эмас эди.

1992 йилда, Ислом Уйғониш партияси (Тошкент) лидери Абдулла Ўтаевнинг ҳибсга олиниши ва “Адолат” (Наманган) жамиятини тарқатиб юборилишидан кейин, бу гуруҳлар аҳоли орасида ўз таъсирини деярли йўқотиб бўлди. Бироқ ҳукуматнинг исломни сиёсийлаштиришга алоқадор бўлмаган тинч мусулмонларга қарши қатағонларини давом эттиши, адолатсизлик ҳамда жабр – зулмдан қутилиш учун “халифат”, “ислом давлати” каби муқобил ҳукумат тарафдорлари кўпайишига олиб келди.Ўзбекистон Исломий Ҳаракати дея номланган гуруҳ ана шундай заминда вужудга келган эди. Бу гуруҳ Тожикистон режимига қарши кураш олиб борган Тожикистон Исломий Мухолифати таркибида тузилган. Кейинчалик, бирлашган тожик мухолифати Раҳмонов режими билан сулҳга келиб, ҳукумат таркибига киргач, Жума Намангоний ва Тоҳир Йўлдошев бошчилигидаги ўзбеклар гуруҳи Афғонистонда қолишди, Ўзбекистон эса уларни душман деб ҳисоблашда давом этаверди. Агар ўшанда Ўзбекистон раҳбарияти истаганда эди, бу гуруҳларни ватанга қайтишларига ва тинч ҳаёт билан машғул бўлишларига ижозат бериб, беқарорликнинг бу ўчоғини жуда осон йўқотган бўлар эди. Бироқ у бундай қилмади. Афтидан ҳукуматга “исломий фундаменталист” каби душман сиймоси жуда керак эди.

Агар Нью Йоркда 11 сентябр фожеаси содир бўлмаганда эди, бу гуруҳ Ўзбекистон режими учун жиддий хавф сифатида сақланиб қолаверарди. Тақдир ўйини шундай бўлди, Америка фожеаси Каримов режимини бу хавфдан қутқариб қолди. ЎИҲ АҚШнинг ҳарбий машиналари ёрдамида йўқ қилинди.

Ўзбекистонда эса энди Ҳизбут таҳрир фаоллаша бошлаганди.

Араб дунёсидан келтирилган бу партия дунёда (биринчи навбатда мусулмон мамлакатларда) Халифалик тузумини жорий қилишни тарғиб қилади ва ўз мақсадлари йўлида тинч йўл билан курашади. Ислом давлати ёки Халифалик ғояси асосан адолатсизликлар ва ҳукумат қатағони энг юқори чўққига етиб, одамлар давлат терроридан қутулиш учун дуч келган оқимга қўшилаётган бизни юртимизда кенг қулоқ ёйди.

Хизбут таҳрир мусулмонларга адолатли ҳаёт ваъда қилмоқда. Бу партия балки Ўзбекистонда кейинги йилларда фаол ҳаракат қилгани учун, мамлакатда анча танилган ташкилотга айланди.

Айни пайтда Ўзбекистонда расман тан олинган 8 минг сиёсий маҳбус борлиги айтилади. Уларнинг аосий қисми “исломий гуруҳлар” аъзолари ҳисобланади. Шу нарса аниқки, ҳукумат истаган одамини диний экстремизмга алоқадорликда айблаб узоқ йилга озодликдан маҳрум этиши мумкин, бироқ ҳеч ким бундай ҳукмлар устидан адолатга эриша олмайди, эришмоқчи бўлганларнинг ўзлари қамалади. Кузатувчиларнинг тасдиқлашича, Каримов режими маҳбусхоналарида Ички Ишлар вазирлиги ҳисоботида виждон тутқунлари рўйхатига киритилмаган минглаб маҳбуслар бор. Улар асосан бирор сиёсий гуруҳларга дахли бўлмаган оддий одамлардир. Уларни Аллоҳга ҳар куни беш маҳал ибодат қилганликлари учун қамаганлар.

Мухолифат ичидаги муаммолар

Айтиш керакки, бу муаммолар фақат “лидерлар” ўртасида кузатилади. Аслида “Эрк” ва “Бирлик” ўртасида ҳеч бир муаммо бўлмаган. Бу иккала ташкилотнинг оддий аъзолари Ўзбекистондаги барча демократик акцияларда биргаликда ҳаракат қилиб келишган.

Зиддиятли муаммолар эса чет элда муҳолифат учун чигал вазиятларда юзага келган. Масалан, Прагада Муҳаммад Солиҳни Ўзбекистонга топшириш ёки топширмаслик масаласи ҳал бўлаётганида, “Бирлик” сайти қўллаб- қувватлаш ўрнига, унга қарши туҳматларни тарқатди. Солиҳга бўлган суиқасд фош қилинганида, “Бирлик” сайти бутун кучини бу нарса “Эрк” томонидан тарқатилган ёлғон хабар эканини “исботлашга” уринди. Бир сўз билан айтганда бир ҳовуч кимсалар, Интернет ёрдамида қувғиндаги муҳолифатнинг бирлашишига тўсиқ қўйишга уриниб келишди.

Бу фаолиятдан кўнгли тўлган Ўзбекистондаги режим 2002 йили ҳар галгидай “айримлар”ни ватанга таклиф этди. “Айримлар” дегани ака – ука Пўлатовлар эди.

Абдуманноп Пўлатов Америка фуқаролигини қабул қилди ва кейинги йилларда режимнинг ҳимоячисига айланди. Бузилган асабини даволатиш учун Туркияга келган акаси Абдураҳим Пўлатов эса бир неча бор қайтиши ҳақида эълон берганига қарамай ҳануз қайтгани йўқ. У АҚШда қолиб, бутун фаолиятини “Эрк” ва унинг лидерини обрўсизлантиришга бағишлашди. (102-бетдаги ловага қаранг).

Бундай фаолиятда қандай мантиқ бўлиши мумкин?

Унинг ўтмишидан хабардор кишилар ўйлагани каби, бу фақат ҳасад ва кўролмасликми? Мен эса бундай фикрда эмасман.

Мен бундай деб ўйламайман. Пўлатов кетди, аммо унинг қайтишига ҳеч нарса монеълик қилмаётган эди. Ҳукумат унга қарши “Эрк” лидери билан бўлгани каби бирор жиноий иш очгани йўқ. Муҳаммад Солиҳ ва унинг қариндошлари каби Пўлатовнинг мол мулки мусодара этилмади. Солиҳ билан бўлгани каби унинг яқинлари, қариндошларига тазйиқлар ўтказилмади.

Чет элга келиб бу одам нима иш билан шуғулланди?

Унинг номини бор йўғи “Ҳаракат” деб номланган ўзининг шахсий журналида “Эрк”ка қарши қайралган мақолалардагина кўриш мумкин холос.Ўзбек оммавий ахборот воситалари 10 йил давомида бирор марта унинг номини тилга олгани йўқ.

Хўш, Пўлатовларнинг фаолиятини қайси тоифага киритиш мумкин?

Бунга том маънодаги жавобни “Бирлик”нинг ахборот нашри ҳисобланмиш “Бирлик” сайтидан топамиз: Пўлатовлар ўзбек ҳуқуқ- тартибот идоралари билан бирга муҳолиф кучларнинг бирлашишига ҳалақит беришдек умумий вазифани бажаришмоқда. “Бирлик” сайтининг асосий материаллари жамоатчилик орасида Ўзбек Муҳолифати обрўсини тўкишга қаратилган. Бу сайтга кўз югуртирган одам маданиятсизлик, масъулиятсизликнинг даражасини кўриб даҳшатга тушади. Расмий саҳифа ҳақорат ва ғийбат, бир -бирини талаш ва доимий дезинформация билан тўлдирилган.

Пўлатов бундан ташқари провокация ва чақимчиликка ҳам ружу қўйган; бу кўпчиликнинг фикри. Бу фикр қуруқ сўздан иборат бўлиб қолмаслиги учун бир мисол келтираман. Аввал, А. Пўлатовнинг “Эврил Турон фожеаси” мақоласидан иқтибос: “…1997 йилнинг 26-29 июлида Анқарада бўладиган “Туркий халқлар ассамблеясига” Шукрулла Мирсаидов ва Мамадали Маҳмудовларни таклиф қиладиган бўлдим. Улар билан шахсан гаплашиш учун Васила Иноятовадан уларни уйига таклиф этишини сўрадим. 29 июл куни (1997 йил. Мух.) менинг архив маълумотларим бўйича Истанбул вақти билан кечки бешда мен Василага қўнғироқ қилдим ва аввал Шукрулло ака билан, кейин Мамадали (Маҳмудов) билан гаплашдим. У (М.Маҳмудов) ҳатто мен билан сўрашмай туриб эҳтирос билан гапира кетди: “Агар Истанбулга келсам, Муҳаммад Солиҳни фош қиламан… у ҳаммани русларга сотмоқчи”. Ўшанда мен бу сўзларнинг маъносини тушунмаган эканман. Амма 16 феврал портлашларидан кейин, Мамадали Маҳмудов қамалган пайтда ҳукумат томонидан олинган фильмда, унинг иқрорини кўриб, мен ҳаммасини тушундим. Англашилдики, мен билан телефондаги сухбатгача (!) у “Эрк” лидери билан кўришган ва Киевда унинг рус шовинисти генерал Лебед билан учрашувидан (!) ва Ўзбекистондаги режимга қарши курашда у билан ҳамкорлик қилиш ниятидан воқиф бўлган. Мамадали шундай машҳур сиёсатчи (Лебед) билан учрашув шунчаки бўлади деб ўйлайдиган анойилардан эмас эди. Бас шундай экан ўша ҳужжатли фильмда акс этган: “Муҳаммад Солиҳни тинглаб туриб, яна қуллик бўларкан-да деб ўйладим…” деган иқрори ҳақиқий эканига шубҳа йўқ. (Харакат № 2 (35) 2002 Март-Апрел, сайт.www.birlik.net).

Абдураҳим Пулатов, ушбу уйдирмани тўқир экан, ҳатто ҳужжатларга, ҳеч бўлмаса М. Солиҳ ва М. Махмудов учрашувидан далолат берувчи ҳукумат олган ўша фильмга бир зеҳн солиб қараб қўйишни ҳам хаёлига келтирмайди. Бу воқеа Киевда март ва май ойларида Пўлатов ёзаётганидек 1997 йил эмас 1998 йили бўлган эди. Бу учрашув ҳақида жуда кўп Интернет сайтларида мақолалар чоп этилган, ҳатто М. Маҳмудовнинг ўзи ёзган мактуб ҳам бор. Солиҳнинг Лебед билан учрашуви 1998 йилнинг ноябрида Пўлатов ва М.Маҳмудов ўртасидаги суҳбатдан бир ярим йил кейин бўлиб ўтган. Солиҳнинг Лебед билан учрашуви ҳақида “Эрк” газетасининг 1998 йил декабр сонида кўришув жойи ва вақти келтирилган мақола (суратлари билан) бор.

Бу каби иғвогарона мақоладан сўнг М. Маҳмудов турмадан А.Пўлатовга хат йўллайди: “Абдураҳим салом! Мен бу ерда маҳбуслар орасида бир гап эшитдим. Аммо бу гапларни сиз ёзганингизга ишонмадим. Сиз бундай қила олмайсиз, чунки бунга виждонингиз йўл қўймайди. Ҳа, биз Шукрулло ака (Мирсаитов) билан учрашдик. Василанинг уйига бордик. Хонада иккита қора телефон борлигини аниқ эслайман. Ҳонтахта атрофида ўтирдик… Васила чой ва бир нечта манти олиб келди. На мен, на Шукрулло ака Муҳаммад Солиҳ ҳақида гапирганимиз йўқ. Ҳеч ким қўнғироқ ҳам қилгани йўқ. Сиз бўлсангиз “Мен М. билан гаплашдим у Муҳаммад Солиҳни ёмонлади”… деб ёзибсиз. Мен бу сўзларни сиз ёзганингизга ишонмайман. Балки, Васила… Аммо у бизнинг суҳбатимизга қўшилмади, уйга кириб – чиқиб турди.

Муҳаммад Солиҳ билан Лебед дўстлашадими ёки йўқми, бу унинг иши. Муҳаммад Солиҳ билан биз узоқ йиллардан бери дўстмиз. Бу каби сассиқ ғийбат эркакнинг иши эмас. Мен хонада Одил Ёқубов бўлганини эсламайман. Аммо Солиҳнинг бу гапларни айтганига ишонмайман. Агар у гапирса одамнинг юзига гапиради, орқасидан эмас. Балки бу унинг кучли шахс эканидандир. У ўзининг шарттакилиги одамга ёқадими, ёқмайдими ўйлаб ўтирмайди. Аммо чақимчилик унга бегона. Мен сиз ҳақингиздаям шундай деб ўйлайман. (А. Пўлатовга ва Би Би Си га, Эврил, 29 июнь 2002 йил)”.

Кўраяпсизки, М. Маҳмудов мактуби сўнгида дипломатик бир тарзда Пўлатовни ғийбат ва чақимчилик қилмасликка чақирмоқда. Пўлатов эса айни чақимчиликни касб қилган. Бу ҳам етмагандай унинг гаплари ёлғон ва туҳматга асосланган. У бир томондан Маҳмудовга айтмаган гапни айтди деб, Муҳаммад Солиҳга эса қилмаган ишини қилди деб туҳмат қилмоқда. Бу одам бугунги кунда аъзолари аҳоли орасида ўз дастурларини эркин тарғиб қилаётган ва ўз йиғилишларини ҳеч қандай монеъликларсиз олиб бораётган сиёсий ташкилот раҳбари ҳисобланади. Айни пайтда эса “Эрк” аъзоларига ҳатто чойхонада ҳам йиғилишга рухсат этилмаётир. Пўлатов фаолиятининг “Бирлик”ка нисбатан Каримов режими бағрикенглиги билан алоқаси борми? Бу борада ҳеч қандай шубҳага ўрин йўқ.

Афсуски, “Бирлик” сайти фаолиятида “Америка овози” ходими Жаҳонгир Муҳаммад жуда катта рол ўйнади. “Эрк” ка қарши асосий материалларни ва буҳтонларни тайёрлаган ҳам шу одамдир. “Ҳаракат” журналини ташкил этган ва нашрга тайёрлаган ҳам у эди. “Совет Ўзбекистони” газетаси собиқ мухбири бўлган Маматов, ўтмишдаги порахўрликлари ва Самарқанддаги жиноятчилар тўдаси билан яқинлиги билан танилган эди. У жамоа хўжаликлари раисларидан фош этувчи мақола ёзиш билан шантаж қилиб катта пуллар ундирган. Бир гал у жиноят гуруҳи бошлиғи Пардага фелеъетонни чоп этмаслик ҳақида берган ваъдасини бажармайди, натижада ўртада жанжал чиқади. Парда ундан ўз пулларини қайтариб беришини сўрайди, Маматов пулни қайтариб бермаслик мақсадида уни милицияга чақади. Натижада Пардани қамашади. Парда бир йилдан сўнг (1992) турмадан чиқади ва ўзи қурдириб берган Маматовнинг уйини ёқиб юборади. Маматов жиноий тўда бошлиғи қўлида ўлимдан омон қолиш учун олдин Бокуга, у ердан эса Туркияга қочади.

Шуни айтиш керакки, Муҳаммад Солиҳ “Бирлик”даги буҳтонларга ҳеч қачон жавоб бермади. Фақат, яқинда “Эрк” сайтида кичик бир мақола пайдо бўлди, уни атрофда бўлаётган воқеаларга Солиҳнинг жавоби сифатида қабул қилиш мумкин.

“Озодлик, бу нақадар аччиқ сўз”

(Мухолифат ва ҳукумат муаммолари)

Озодлик- шафқатсиз имтиҳон.

Озодлик имтиҳони олийнасаб инсонни улуғлайди, қулни эса баттарроқ хўрлайди. Олийнасаб инсон уни имтиҳон эканлигини билади ва шунга мувофиқ иш қилади: у бошқаларнинг эркинлигига раҳна солувчи қатъий белгиланган таъқиқлардан нарига ўтмайди.

Қул эса чексизликларни писанд қилмай, ўзгалар эркинлигига дахл қилиб, атайин эркинликлар чегарасини бузишга интилади. Инсоният фожеаси доимо шундай бошланган. Қул қачон озодликка эришса ўзини кимлигини унутади. Диктатор қачон масрур бўлса, у озодликка ўзидан бошқа ҳеч ким муносиб эмас деб ўйлайди.

Улар қулга қандай қилиб ўз ҳаракатини оқлаш учун кўрсатмалар беришади. Қул уларни ҳокимиятини машрулигини хаспўшлаш учун бир ҳужжатдир. Диктаторлар айтади: агар мен қаттиққўл бўлмаганимда эди, сени мендан юз карра ёмон одам ўз тасарруфига олган бўларди. У сени менга қараганда ноинсонийларча таҳқирлаган бўларди. У сени секин ёнгувчи ўтга ташлаб куйдирарди, мен эса сени ўлимингга ҳурмат билан ёндошаман.

Идеалистлар олийнасаб кишилардан қандай фойдалансалар, диктаторлар қулларга нисбатан айнан шундай муносабатда бўладилар. Олийнасаб кишилар сони қанча кам бўлмасин, жамият тараққиёти йўлида қуллар қандай кучга эга бўлсалар улар ҳам шундай таъсирга эга бўлишади. Икки хил ўзаро тенг бўлмаган кучлар ижтимоий ҳаёт анархия ўпқонига тушиб кетмаслиги учун тенгликни сақлаб туришади.

1991 йилда, Совет Иттифоқи қулаб Ўзбекистон озодликка эришгач, олийнасаб кишилар ва қулларга муносабатда Совет Иттифоқи андозалари сақлаб қолинди. Бироқ вақт ўтган сари бу хилдаги муносабат қуллар фойдасига ўзгарди. Қуллар ҳамма жойда, ҳукуматдан тортиб мухолифат ичида ҳам бор эди. Қуллар ва олийнасаб кишиларни ўзаро боғлаб турган ўрта синф вакиллари йўқотилди. Бу синфнинг катта қисми қулларга қўшилиб кетди, оз қисми эса барча кўргуликларга тоқат қилиб, олийнасаб кишилар сафидан жой олди.

Ва эркни тилкалай бошлашди.

Собиқ Қул, диктаторга айлангач, ўзининг ўзи каби қулликдаги биродарларини таҳқирлай бошлади. Улар эса, ўзларини англаш ўрнига, бир – бирларини ғажий бошлашди, бу билан улар Бош Қулга кўмак беришарди.

Ва мувозанат йўқолди. Қуллар зулмати ичра зувиллаган диктатор қамчини эзилган бир ҳовуч ғамнок сарбадорлар боши узра даҳшат соларди.

Эрк – шафқатсиз имтиҳон.

Тағин, бир замонлар бўлгани каби, ўша олийнасаб шахслардан ўзга ҳеч ким ундан олдинга ўта олмади.

Тағин – минг йиллар оша неча бор! – ҳамма кўрдики, олийнасаб асл инсонлардан ўзга ҳеч ким эркка муносиб эмас”.

(www.uzbekistanerk.org)

Хотима

“Эрк” партияси пайдо бўлган пайтларда ўз келажагини партия эмас, балки халқ ҳаракатида кўрганди. Уни “постсовет миллий ҳаракат” дея аташ балки тўғри бўлар. У кўп ўтмай бир қанча ижтимоий гуруҳларни қамраб олди, бу эса оддий партиялар амалга ошириши амримаҳол бўлган иш эди. “Эрк” аслини олганда кучли ташкиллаша олмаган “Бирлик”нинг давоми эди. Ижтимоий платформадаги жозибалар бу ҳаракатни ташкилий ишларига тўсқинлик қилди.

Бироқ, бу тизимли кучсизлик сиёсий ташкилот муаммолари, жамиятдаги бирмунча фаол ижтимоий гуруҳларга таъсир ўтказиш масаласига келганда кучга айланади.

“Эрк” бугунги кунда миллий бирлик байроғини кўтариши мумкин бўлган ягона сиёсий партия эмас. “Эрк” ўз сафларида жамиятдаги деярли барча қатламлар: зиёлилар, ишчилар, фермерлар ва диний гуруҳлар вакилларини жамлаган.

Бу жозиба гўёки “Эрк” лидери шахсиятини ўзида ифода этаётгандек: У зиёли, диндор, ватанпарвар ва миллиятчи.

Балки, ҳукумат тепасида “Эрк” турганда эди, на Ўзбекистон Исломий Ҳаракати, на Ҳизбут -таҳрир, на бошқа радикал гуруҳлар пайдо бўлмасмиди. Уларнинг барчаси ташкил топмасданоқ, қонуний ижтимоий-сиёсий соҳаларга мослашишар, алоҳида сиёсий кучлар сифатида намоён бўлишмасди. Ўзбекистонда эса куч билан ушлаб туриш зарурати бўлмаган ҳақиқий барқарорлик ўрнатиларди.

Сўзимнинг охирида шуни таъкидлаб ўтмоқчиманки, қатағонлар даврида “Эрк” газетаси ва Муҳаммад Солиҳнинг китоблари мамлакатда ўзгача қарашларни яшаб қолишига сезиларли рол ўйнади.

Фойдаланилган адабиётлар

1 – ”The hidden nation”, Nadia Diuk and Adrian Karatnycky, 1990, New York

2 – “New nation rising”, Nadia Diuk and Adrian Karatnycky, 1993, New York

3 – “Red Odyssey”, Marat Akchurin, 1992, New York

4 – “Emrire’s edge”, Scott Malcomson, 1994, London-New York, “Conflict, Cleavage and Change in Central Asia and Caucasus”, 1997, Cambridge. University Press.

5 – “Literatura and Politics: Mohammad Salih and Political Change in Uzbekistan frpm 1979 to 1995. Ruth Diebler, Indiana University , 1996, Indiana, USA

6 – “The Opponent”, Komen publikation, 2002, Konya, Turkey

7 – ”Muhalif”, Komen yayinlari, 2002, Konya, Turkiye

8 – ”Нариги дунё дарчаси олдида”, Сафар Бекжон, 1997, Истанбул, “Эрк” нашриёти.

9 – ”Ойдинлик сари”, 1993, Истанбул, “ЭРК” нашриёти)

10 – ”Эътиқоднинг чорраҳаси бўлмайди”, 1994, Истанбул (“ЭРК” нашриёти).

11 – ”Иқрор”, 1995, Истанбул, “ЭРК” нашриёти).

12 – ”Девлет сирлери” (турк тилида) 1997, Токер нашриёти.

13 – ”Туркистан шууру” (турк тилида) 1997, Отукен нашриёти.

14 – ”Агачлар шаир олса”, 1997, (турк тилида), Отукен нашриёти.

15 – ”Йўлнома”, 1999, Истанбул, “ЭРК” нашриёти.

16 – ”Йолнаме” (турк тилида) 2002, Истанбул, Отукен нашриёти.

17 – The san Francisco Chronicle (19.02.1993)

18 – The Baltimor Sun (30.09.1990)

19 – The Sunday Telegraph (10.01.1993)

20 – The New York Times (06.11.1988, 01.12.2001, 09.12.2001)

21 – Los Angeles Times (15.12.2001)

22 – The Wall Street Journal (28.06.1989, 31.08.1998)

23 – The Prague Post (05.12.2001)

24 – «ЭРК» газетаси (№4, 1999)

25 – “Защита парав и свобод человека” журнали (№4 21.05.1999)

26 – “Москов Таймс” газетаси (03.11.2001)

27 – “Правда Востока” газетаси (15.12.1988)

28 – “Жумхурият” газетаси (Турк тилида) (11.11.1999)

29 – “Радикал” газетаси (Турк тилида) (11.11.1999)

30 – “Афтен Постен” газетаси (Норвегия.) (03.12.2001)

31 – www.uzbekistanerk.org

32 – www.svoboda.org

33 – www.hrv.org

34 – www.amnesty.org

35 – www.stability.uz

36 – www.uzweb.net

37 – www.birlik.net

38 – СТК Чехия Ахборот Агентлиги (30.11.2001, 01.12.2001, 10.12.2001, 12.12.2001)

39 – “Ассошейтед Пресс” Агентлиги (29.11.2001)

40 – “Рейтер”( Reuters) Агентлиги (11.12.2001)

41 – “Озодлик” (RFE\RL) радиоси (15.05.2001, 05.12.2001, 07.12.2001, 17.01.2002)

Рус тилидан Юсуф Расул таржимаси.

yangidunyo.com