O'zbekiston ERK Demokratik Partiyasi

Пайғамбарлар тарихи (4). Нуҳ алайҳиссалом

Пайғамбарлар тарихи (4). Нуҳ алайҳиссалом
220 views
04 January 2014 - 11:59

pt1Нуҳ алайҳиссалом Ламак бин Матту Шалоҳ, бин Аҳнуҳ (ва ёки Уҳнуҳ , яъни Идрис алайҳиссалом), бин Ярд (ва ёки Ярид), бин Маҳлоил, бин Қайн (ва ёки Қайнон), бин Ануш, бин Шис, бин Одам алайҳиссалом ўғлидир (1)
Нуҳ алайҳиссалом узун бўйли (2), буғдойранг, нозик танли, узунчоқ бошли, йирик кўзли, узун ва кенг соқолли, йирик гавдали эди. Қўллари ва оёқлари ингичка эди (3).
Нуҳ алайҳиссаломнинг маскани Ироқда эди (4). Вадд, Сувоъ, Ёғус, Ёуқ ва Наср деб аталган бутларга (5) топинган қавмини уларга келаётган азоб билан қўрқитмоқ ва ягона бўлган Аллоҳга ибодат эттирмак учун Нуҳ пайғамбар ўлароқ юборилди (6).
(Нуҳ алайҳиссалом ўз қавмига:)
– Эй қавмим, Аллоҳга ибодат этинг! Сизнинг Ундан бошқа илоҳингиз йўқдир (7). Шубҳасизки, мен сизни Аллоҳнинг азобидан очиқ қўрқитмоқдаман. Аллоҳдан бошқасига топинманг, сизнинг бошингизга даҳшатли азоб тушишидан қўрқмоқдаман, – деди (8). Қавмнинг йўлбошчилари (Нуҳ алайҳиссаломга):
– Сен йўлдан озганга ўхшайсан, – дейишди. У айтди:
– Эй қавмим, мен йўлдан озганим йўқ, мен оламларнинг Парвардигори тарафидан юборилган пайғамбарман. Сизга Роббимнинг ваҳий этганларини таблиғ этяпман. Сизга яхшилик истайман, холос. Мен сиз билмаган нарсаларни Аллоҳдан келган ваҳий билан биламан. Сизга у даҳшатли оқибатдан хабар бермоқ учун, бундан сақланишингиз, ҳатто балки раҳматга қовушмоғингиз учун орангиздан сизга ўхшаган биттаси воситаси ила Роббингизнинг огоҳлантирганига ҳайрон бўляпсизми?, – (деди Нуҳ алайҳиссалом). Шунда унинг қавми орасидан кофир кимсалар:
– Биз сени ўзимизга ўхшаган инсон деб биламиз. Жўн ва зоҳирий кўришдаги паст табақалар сенга тобеъдир. Сизларнинг бизга қарши устунлигингизни кўрмаяпмиз. Аксинча, сизларни биз ёлғончи, деб биламиз, – дедилар унга.
(Нуҳ алайҳиссалом) деди:
– Агар мен Роббимдан келган очиқ бир бурҳон устида бўлсам-чи? У менга ўз қатидан бир раҳмат берган бўлса-ю, сизлар буни кўра олмаган бўлсаларинг-чи? Сўйла менга, эй қавмим! Сиз раҳмат истамасангиз, бунга сизни зўрламоқчимизми? Эй қавмим, бу (таблиғлар) учун сиздан ҳеч нарса истамайман. Менинг мукофотим Аллоҳдан бошқасига оид эмасдир. Мен иймон этганларни тарк этгувчи ҳам эмасман. Чунки улар, муҳаққақ, Роббисига қовушгувчидирлар. Мен фақат сизларни жоҳиллик этаётган бир қавм ўлароқ кўрмоқдаман. Эй қавмим! Мен уларни (иймон этганларни) қувсам, мени (Аллоҳ азобидан) ким қутқара билар? Менга ким ёрдам эта билар, ҳеч ўйладингизми? Мен сизларга “Аллоҳнинг xазиналари менинг ёнимда”, демаяпман. Мен ғайбни (келажак) ҳам билмайман. Мен “Малакман” деяётганим йўқ. Шу билан бирга, сизнинг кўзингизга хор кўринган у кимсалар ҳақида “Аллоҳ уларга асло xайр қилмайди”, деб айтмайман. Уларнинг дилларидагини энг яxши билган Аллоҳдир. Акс ҳолда, ҳеч шубҳасиз, мен  золимлардан бўлган бўламан, – (деди).
(Қавми) дедилар:
– Эй Нуҳ, сен биз билан ўчакишиб турдинг, ҳаддингдан ошдинг. Агар сен ростгўйлардан бўлсанг, қани ўша таҳдид қилган нарсангни келтир бизга!
(Нуҳ) деди:
– Уни хоҳласа, фақат Аллоҳ келтиражакдир. Сиз бунда Аллоҳни ожиз кўрмаяжаксиз. Агар Аллоҳ сизни ҳалок этишни хоҳласа, мен сизнинг қутқарилишингизни истасам-да, бу xайрихоҳлигим сизга фойда бермас. У сизнинг Роббингиздир, охири унга қайтажаксиз (10). Мен сизни (келажак) таҳликалардан огоҳ қилган биттасиман, холос, – деди Нуҳ aлайҳиссалом.
– Эй Нуҳ, сен бу деганларингдан воз кечмасанг, муҳаққақ, тошланганлардан бўласан, – дейишди унга.
– Эй қавмим! Орангизда туриб, Аллоҳнинг оятлари билан ўгит бераётган бўлсам-у, бу сизга оғир келса, нима ҳам дердим, мен фақат Аллоҳга ишониб, суянгандирман. Сиз ва ўртоқларингиз нима қилиш кераклиги ҳақида тўпланиб, қарор беринглар, ҳеч иккиланманг, ҳатто менга муҳлат ҳам берманг! Агар мендан юз бурсангиз, мен сиздан зотан мукофот истамаяпман. Менинг мукофотим ёлғиз Аллоҳнинг ҳузуридадир. Мен унинг ҳукмига бўйинсунган мусулмонлардан бўлишга амр қилиндим (12).
(Нуҳ алайҳиссаломни қавми) ёлғончига чиқарди (13).
Кофирлардан баъзи бирлари:
– У ҳам сиз каби бир одам, холос. Сиздан устун бўлишни истаяпти. Агар Аллоҳ (пайғамбар юбормоқчи) бўлсайди, бизга малаклардан юборар эди. Биз оталаримиздан Аллоҳнинг ягоналигини ҳеч эшитмадик. Бу (Нуҳ) ақлдан озган одам. Унга кўз-қулоқ бўлиб бир оз кутинглар.
(Нуҳ алайҳиссалом) айтди:
– Эй Роббим, улар мени ёлғончига чиқарди, менга ёрдам эт!
“Биз унга Шундай ваҳий этдик: “Сен бизнинг назоратимизда ва ваҳиймиз билан бир кема яса. Бизнинг амримиз келиб, қозон қайнай бошлаганда, кемага ҳар-хил (ҳайвонларнинг эркак-урғочи жинсидан) бир жуфтдан жойлаштир ва оилангни олиб, (ўзинг ҳам кемага чиқ). Қавмингдан аввал ҳукм қилганларим мустасно. (Лекин) у зулм қилганларнинг қутилиши учун менга дуо қилма, улар, муҳаққақ, бўғилишга маҳкум бўлдилар. Сен ва сенинг ёнингдагилар кемага жойлашиб бўлганда, “бизни у золимлар гуруҳидан саломатга ериштирган Аллоҳга ҳамд бўлсин”, деб дуо қил. Роббим, мени баракaтли бир манзилга етказ! Сен манзилга етказгувчиларнинг энг xайрлисисан, дегин” (14).

Нуҳ алайҳиссалом қавмини тавҳидга даъват қилиши ва бошига келган савдолар

Нуҳ алаҳиссалом халқ ўзларининг бутҳоналарида турганда, уларнинг ёнига бориб:
– Ла илаҳа иллаллоҳ, Аллоҳдан бошқа илоҳ йўқ, денглар, – дея даъват қила бошлади.
У одамларга “мен Аллоҳнинг қули ва расулиман “ деган сайин, одамлар ҳам уни эшитмаслик учун бошларини ёқаси ичига тортиб, қулоқларига бармоқларини тиқиб, беркитишарди.
Бир марта Нуҳ алайҳиссалом “Ла илаҳа иллаллоҳ” деганда, санамлар (бутлар) юзтубан йиқилди. Буни кўриб, одамлар Нуҳ алайҳиссаломни то йиқилгунча калтаклашди.
Қирол Маҳвил бундан хабар топиб, Нуҳ алайҳиссаломни ҳузурига чақирди ва ундан:
– Сен ҳақда эшитганим нимадир? Динимга ва отангнинг ўғилларига қарши қилаётганинг надир? Санамларни юзтубан йиққан сеҳр надир? Буни сенга ким ўргатди? – деб сўради.
Нуҳ алайҳиссалом:
– Бутлар илоҳ бўлсайди, юзтубан йиқилмасди. Мен Аллоҳнинг қули ва Расулиман. Сен Аллоҳу Таолодан қўрқ ва унга ҳеч нарсани шерик қилма, – деди.
Қирол Маҳвил санамлар байрами тайёрлангунча Нуҳ алайҳиссаломни ҳибсга олишга, санамларни такрор шоҳсупаларга ўрнатилиши ва бузилган жойларининг таъмирланишига фармон берди. Байрамда халқ бу қилинган ишларни кўрсин, дея халққа эълон қилинди.
Нуҳ алайҳиссалом Қирол ҳаққинда Аллоҳга дуо этди. Қирол бир бош оғриғига тутилди, ақлини йўқотди. Бир ҳафта сўнгра ўлди. Ўлиги олтин кафан устига қўйилиб, Санам ҳайкаллар ичида мотам тутилди, тавоф қилиниб, кўмилди.
Нуҳ алайҳиссаломга тилда ҳар хил ёмонликларни қилдилар, сўкдилар, ҳақорат қилдилар (15). Қирол Маҳвилнинг ўрнига ўтирган ўғли Дармасил Нуҳ алайҳиссаломни қўйиб юборди.
Халқ йилнинг маълум кунларида санамлар учун қурбон сўйиб, уларни тавоф этардилaр. Бир сафар Ёғус байрами учун ҳар тарафдан келиб тўпланишганди. Нуҳ алайҳиссалом уларнинг ёнига борди, ўрталарида туриб, “Ла илаҳа иллаллоҳ, Аллоҳдан бошқа илоҳ йўқ” деб айтинглар, дея саслангани заҳот, халқ яна бошини ёқаси ичига тортиб, қулоқларини беркитишди.
Нуҳ алайҳиссаломнинг сасланиши билан, яна санамлар шоҳсупаларидан йиқилди. Ва халқ Нуҳ алайҳиссаломнинг устига юрди. Калтаклашди ва бошини ёришди. Ва судраб Қиролнинг саройига олиб келишди. Қирол Нуҳ алайҳиссаломга:
– Илоҳларга тааллуқли ишларга аралашмасликни сенга айтмадикми? Бундай ишлардан сени маън этмадикми? Ҳайкаллар супага қўйилганда, уларга сажда этажаксан, деб сенга амр этмаганмидим? Буни сенга ким ўргатди?, – деди.

Нуҳ алайҳиссалом қонга бўялган ҳолда:

– Агар санамлар илоҳ бўлсайди, ерга йиқилмасди. Эй Дармасил, Аллоҳдан қўрқ! Аллоҳга шерик қўшма. Чунки у сени кўриб турибди, – деди.
– Сен менга бундай хитоб қилиш қудратини қаердан топяпсан?, – деб сўради Қирол. Ва Нуҳ алайҳиссаломни янаги санам байрамигача ҳибс этилиши, йиқилган санамларнинг тикланиб, уларга қурбон кесилиши ҳақида амр берди.
Амри бажо келтирилди.
Бир кун Қирол Дармасил Нуҳ алайҳиссалом ҳақида қўрқинчли туш кўрди ва “бу мажнун, қилган ишини билмайди “, деб Нуҳ алайҳиссаломни ҳибсдан озод қилди.
Ўша даврнинг Коҳини (башоратчиси) бўлажак тўфоннинг яқинлашганини халққа билдириб, Нуҳ алайҳиссаломнинг ўлдирилишини буюрар эди (16).
Бобил Қироли ҳам Дармасилга мактуб ёзиб, Нуҳ алайҳиссаломнинг ўлдирилишига ишорат қилганди. Дармасил аҳолига хат ёзиб, Нуҳ алайҳиссаломнинг Асном ибодатини ўзгартиришни истаётгани ва ягона Илоҳдан бошқа илоҳ йўқлигини иддао қилаётганини тушунтирди. У ҳалққа:
– Сиз шу санамлардан бошқа илоҳнинг борлигини эшитдингизми?”, – деб сўради.
Ҳаммаси:
– Йўқ, – деб, буни инкор этдилар (17).
Ва Нуҳ алайҳиссаломнинг тавҳид ақидасини ёйишга тўсиқ бўлдилар (18). Ҳатто Нуҳ алайҳиссаломни бўғиб, ҳушдан кетказдилар (19), уни ўлди деб ўйладилар (20). Нуҳ алайҳиссалом ўзига келиб:
– Эй Аллоҳим, мени ва қавмимни ёрлақа, чунки улар нима қилганини билмайдилар, – деди (21).
Кейин ғусл олиб, такрор қавмининг ёнига борди. Уларни Аллоҳга иймон ва ибодатга даъват этди (22).
Нуҳ алайҳиссалом ўзига тинмай зулм қилган қавми орасида 950 йил яшади (23).
У ниҳоятда сабрли ва ҳалим эди (24).

Нуҳ алайҳиссаломнинг Аллоҳга илтижоси ва қавмининг ҳалок бўлиши учун дуо қилиши

Нуҳ алайҳиссалом Таблиғ ва Даъват вазифасини кеча-кундуз, гизли ва очиқ шаклда давом эттирди. Аммо унинг бу ҳаракатлари қавмининг иймондан қочиб, куфрларини орттиришдан бошқасига ярамади – беҳуда кетди (25).
(Шундай бўлгач,)

Нуҳ алайҳиссалом:
“Эй Роббим, улар менга исён этдилар. Моллари, болалари ва ўзларининг хусронини орттирган кимсаларга қулоқ солишди. (Бу кимсалар қавмга) катта ҳийлалар қилишди. Улар (халққа): “Топинган бутларингиздан асло тонманг, айниқса, Вад, Сува, Яғус, Яуқ ва Насрдан ҳеч тонманглар”, дейишди. Шундай қилиб, кўп одамни йўлдан оздирдилар.
Эй Роббим, бу золимларнинг адашувидан бошқа нарсасини орттирма (26). Шунда у Роббига: “Мен ортиқ мағлубман, менинг интиқомимни ол. (27) Мен ва улар орасидаги ҳукмни Сен бер, мени ва ёнимдаги мўминларни қутқар,” деб дуо‑илтижо қилганди. (28) Нуҳ айтди: “Эй Роббим, ер юзида юрт тутган бирорта кофир қолдирма. Чунки Сен уларни қолдирсанг, улар қулларингни йўлдан оздирадилар, нонкўр ва фожирдан бошқа (фарзанд) ҳам туғмаслар. Эй Роббим мени, онам ва отамни, иймон этиб уйимга кирганларни, эркак мўминларни, хотин мўминларни ёрлақа. Золимларнинг ҳалокидан бошқасини орттирма”, – (деб дуо этди). (29)

Тўфон кемасининг ҳозирланиши

Аллоҳу Таоло Нуҳ алайҳиссаломга дарахт экишни амр қилди. У ҳам экди. Нуҳ алайҳиссаломнинг эккани сож дарахти 40 йилда вояга етди, бўйи 300 зиро бўлди (30).
Сож дарахти Ҳинд ўлкасида ўсадиган катта қора дарахт (31), унинг абанус дарахти экани ҳам билдирилади (32). Нуҳ (алайҳиссаломга Аллоҳу Таоло тарафидан шундай) ваҳий келди: “Қавмингдан иймон этганлардан бошқа ҳеч ким асло иймонга келмаяжакдир. Демак, улар қилаётган қилғиликлардан ғам чекма. Бизнинг назоратимиз остида ва ваҳиймиз билан кема яса. Зулм қилганлар ҳақида Менга гапирма, улар муҳаққақ сувда бўғилажаклар” (33).
Аллоҳу Таоло экилиб, вояга етган дарахтларни кесиб, кема ясашда қўлланишини Нуҳ алайҳиссаломга амр этди (34).
Нуҳ алайҳиссалом дурадгор эди (35). Дарахтларни кесди (36), қуритди (37). Аммо кеманинг қандай ясалишини билмасди (38).
– Ё Роббий, кемани қандай қурайин?, – деб сўради у.
– Уни уч суратда яса: боши хўроз бошига ўхшасин, қорни қуш қорнига, қуйруғи хўроз қуйруғига ўхшасин. Ва уч қаватли бўлсин, – деб буюрилди (39).
Нуҳ алайҳиссалом кема ясашга бошлади (40). Кесилган (41) сож (42) дарахтидан тахталар бичди (43). Уч йил бу иш билан машғул бўлди (44). Кейин темирдан мих ясади. Кема учун зарур бўлган (45) зифт (қатрон) ва бошқа (46) нарсаларни ҳозирлади (47) Қилинадиган ишларнинг ҳаммасини ўз қўли билан қилди (48). Қўлидаги асбоблар билан ҳеч янглишмас эди (49). Нуҳ алайҳиссалом кемани ясар экан, қавмининг одамлари йўлдан ўтаётиб:
“Эй Нуҳ, энди пайғамбарликдан кейин дурадгорлик қиляпсанми-а?”, – дея унинг устидан кулишарди (50).
Нуҳ алайҳиссалом:
– Сиз бизни масхара қилаверинг, биз ҳам сизнинг ҳолингизга худди шундай кулажакмиз. Охиратда ҳам доимий азоб кимнинг бошига тушишини келажакда кўражаксиз, (- деб жавоб берарди уларга). (55)
Кеманинг қурилиши икки йил давом этди (56). Ундан кўпроқ давом этгани ҳақида ҳам ривоятлар бор (57).

Кеманинг тузилиши

Кеманинг узунлиги Нуҳ алайҳиссаломнинг отаси ва бобосининг зирон ўлчови билан 300 зиро, эни 50 зиро, баландлиги 30 зиро эди (58). Шунингдек, бу кеманинг узунлиги 670, эни 330, баландлиги 33 зиро (59) ва ёки узунлиги 1200, эни 600 зиро бўлгани ҳақида ҳам ривоятлар бор (60). (Зиро – тирсакнинг учидан ўрта бармоқ учига қадар (61) ва ёки тирсакдан елкага қадар узунликка айтилган (62) ). Кема ост, ўрта ва уст қават ўлароқ (63) уч қаватдан иборат эди (64). Кеманинг ҳар қати 10 зиро юксакликда эди (65). Уларнинг ёруғ кириши учун дарчалари бор эди (66). Кеманинг устма-уст (67) учта эшиги бор эди (68). Кеманинг уст қатида ичиш суви учун омбор ва икки ёнига озиқ-овқат учун сандиқлар ясалган эди (69). Кеманинг 6 зироси сув ичида эди (70). Тўрт зиро сув ичида эди деган, ривоятлар ҳам бор (71).
Кеманинг гавдаси қуш кўкси каби (72) сувни қулай ёражак бичимда (73) қайрилган эди (74). Кеманинг бош тарафи хўроз бошига, қорни қуш қорнига, қуйруғи эсa хўроз қуйруғига ўхшарди (75). Кеманинг қанотлари ҳам бор эди (76). Унинг тахта парчалари темир михлар билан михланиб (77), беркитилган эди (78). Тахталар орасидан сув кирмаслиги учун, кема ичидан ва ташқарисидан зифтланган (қатрон билан сувалган) эди (79).

Кемага минилган вақт, кимларнинг мингани, минганлар сони

(Аллоҳу Таоло Нуҳ алайҳиссаломга:) деди: “Ниҳоят замон келиб, тандир қайнаган онда, ҳар навдан (эркак ва урғочи) иккита олиб ва, ҳалокатлари аниқ бўлганлар мустасно, оилангни ва иймон этганларни олиб, кемага юкла.” Зотан, унинг атрофида оз сонли кишилардан ташқари иймон этганлар йўқ эди. (Нуҳ алайҳиссалом иймон этганларга): “Мининг кемага, унинг сузиши ҳам, тўхташи ҳам Аллоҳнинг исми иладир. Шубҳа йўқки, Роббим ёрлақагувчи ва шафқатлидир”, деди (80).
Нуҳ алайҳиссалом ўғиллари Сом, Ҳом ва Ёфас, уларнинг хотинлари (81) ни ва ўзига иймон этган 6 кишини кемага миндирди. Битта ўғли Ём (Капон) эсa орқада қолди (82). Чунки у кофир эди (83).
Нуҳ алайҳиссаломнинг хотини (84) Воила ҳам (85) кофир эди. У қавмига Нуҳ алайҳиссаломни “жинни” деб айтарди (86). У ҳам қавми каби куфрда ўжарлик қилиб, сувда чўкиб ўлди (87).
Кемага минганлар сони Нуҳ алайҳиссалом, учта ўғли ва хотинлари билан бирликда саккиз киши, деган ривоят бор (88). Шунингдек, 15 эркак ва 5 та хотин (89), ва ёки 10 эркак билан 10 та хотин деган ривоят ҳaм бор (90). Ҳатто 80 киши кемага минган деган ривоят ҳaм мавжуд (91).

Одам алайҳиссалом тобутиниг кемага юкланиши

Жаброил алайҳиссалом келтирган тобутга (92) қўйилган Одам алайҳиссалом жасади кемага юкланди (93) ва эркаклар билан хотинлар орасига қўйилди (94).
Кемага минганларида ражаб ойининг ўн кечаси ўтганди (95).

Қиролнинг кема ва ичидагиларни ёқиш учун келгани

Нуҳ алайҳиссаломнинг кемага мингани ва озиқ-овқатларни юклаганини эшитиб, Қирол Дармасил:
– Уларни оқизиб, суздиражак сув қаерда?, – деди ва кемани ёқиш учун бир гуруҳ суворийлари билан кема турган жойга кетди. Улар орасида Нуҳ алайҳиссаломнинг ўғли Ём ҳам бор эди.
Қирол Нуҳ алайҳиссаломга:
– Кемани оқизадиган сув қаерда?, – деб сасланди.
Нуҳ алайҳиссалом:
– Сув сен турган жойда, сенга келажакдир, – деб жавоб берди.
– Бу жуда ҳайратланарли нарса. Демак, сен қуруқ тупроқда сув, селлар пайдо бўлади, деяпсан-а? Қани, сен ва ёнингдагилар кемадан дарҳол тушинглар, акс ҳолда, ҳаммангизни оташда ёқаман, – деди Қирол.
Нуҳ алайҳиссалом:
– Аллоҳга қарши кибрингни юксалтма, иймонга келишга шошил, яхшиси. Аллоҳу Таолога шерик қўшишни тўхтатиб, мусулмон бўл, тўғри йўл шудир. Йўқса, азоб олдингда бисёрдир, – деди.

Тўфон хабари. Инкор ва талошланиш

Нуҳ алайҳиссалом Қирол билан гаплашар экан, бир одам келиб, бир хотин нон ёпаётганда тандир ичидан сув пишқириб чиққани ҳақида хабар берди.
Қирол:
– Тандирдан сув пишқириши мумкин эмас, – деди.
– Эсизгина сен, бу илоҳий ғазабнинг ишорати, Роббим менга буни ваҳий этди. Бу бутун ер юзининг илма-тешик бўлишига ишорат. Сенинг отинг оёғини қаердан кўтарса у ердан сув пишқиришига ишоратдир, – деди Нуҳ алайҳиссалом. Қирол отини қимирлатган эди, от оёқлари турган жойдан сув отилиб чиқа бошлади. Отни қаерга ҳайдаса ҳамма жойда шу такрорланди.
Қиролнинг таҳқиқ учун юборган одами келиб, сувнинг кўпайиб, қайнаб чиқа бошлаганини хабар қилди. Қирол оиласи ва ўғлини олиб, тоғ бошига қурдирган Маокилга чиқиш учун, уйига кетди (Маокил – бутлар сонига кўра қурилган 7 та сиғинадиган жой). Тўфон бўлишини ҳамма англаганди, аммо қачон бошланишини билишмасди. Шу сабаб Қирол Маокилни озиқ-овқат билан тўлдирганди.
Қирол ва оиласи тоғ бошига чиқмоқчи бўлганларида тоғ тепасидаги чўққилар қулаб, пастга туша бошлаганини кўрдилар. Улар қаерга боришни билмай қотиб қолишди. Ердан пишқириб чиқаётган сув иссиқ ва бадбўй эди (96).

Тўфоннинг ёйилиши

Осмондан ёғган ёмғир ва ердан отилиб чиққан сувлар бирлашиб (97) бутун ер юзини ва тоғларни қоплади (98). Ҳатто юксакликдаги тоғларнинг 15 зиро устига чиқди (99). Қуёш ва ой нурлари қорайди. Дунё зулмат ичида қолди. Кеча кундуз бир бўлди (100). Ёғин 40 кун давом этди (101). Сел босмаган жой қолмади дунёда (102).

Беш бутнинг тўлқинлар устида Жиддага келиши ва у ерда тупроққа кўмилиши

Тўфон сувлари Вадд, Сува, Ёғус, Ёуқ ва Наср исмли бутларни Навз тоғидан юлиб олиб, ерга индирди. Ва шиддатли оқинлари билан бир ўлкадан иккинчисига судради. Ниҳоят уларни Жидда тупроғига улоқтирди. Шамоллар эсиб, бутларни тупроқ билан кўмди (103).

Кемадагилардан бошқаларнинг сувда бўғилиб ўлиши

Тўфон сувида бўғилиши керак бўлганлар бўғилди (104). Нуҳ алайҳиссалом ила кемадагилардан бошқа ер юзида ким бўлса, ҳаммаси тўфонда чўкиб, ҳалок бўлди (105).

Тоғ тепасига чиққан она-боланинг ҳалоки

Ҳазрати Ойшанинг Пайғамбаримиз алайҳиссаломдан ривоят қилишларича, сел кўчаларни ва йўлларни боса бошлаганда, жонидан севган боласини қутқариш учун бир она тoққа чиқади. Тоғнинг учдан бирига кўтарилганда, сув унга етади, она яна юксакка чиқади, сув яна унга етади, хотин тоғнинг энг юксак чўққисига чиқади, сув у ерга ҳам етади.
Шунда она боласини қўлларида боши устига кўтаради, лекин сув омонсиз равишда икковини ҳам қоплаб, олиб кетади. Агар Аллоҳу Таоло Нуҳ қавмидан бирортасига шафқат қилмоқчи бўлсайди, ўша гўдакнинг онасига шафқат қиларди, деган Пайғамбаримиз алайҳиссалом. (106)

Кеманинг ЖУди тоғи устида тўхташи

Нуҳ алайҳиссаломнинг кемаси бутун дунёни айланди (107). Аввал соғ тарафга сузиб, Ҳабашистонга борди. Кейин Жидда тарафга йўналди. Сўнгра Рум ўлкасига қараб суза бошлади. Румдан орқага сузиб, Муқаддас Арзга йўналди (108). Кейин Макка Ҳарамига етди. Ҳарами Шарифни 7 марта айланди (109), кейин (110) Яманга кетди. У ердан қайтиб (111) Жўди тоғига келди.
Аллоҳу Таоло самога “сувингни тут, тўхтат”, ерга эсa “сувингни ют”, деб амр берди. Ва ёғин тўхтаб, тоғлар устига чиққан селлар қайта бошлади, кема ҳам Жуди тоғининг устига ўтирди (112).

Кеманинг қанча сузгани ва кемадагиларнинг Ерга тушган вақти

Нуҳ алайҳиссаломнинг кемаси тўхтамасдан 6 ой сувда (113), тоғлар каби тўлқинлар орасида оқиб (114), дунёнинг ҳар тарафига борди (115).
Юз эллик кун сузди, деган ривоят ҳам бор (116).
Нуҳ алайҳиссалом Жуди тоғида 1 ой қолиб, сувлар қайтиб, ерлар қуриганда, ёнидагилар билан муҳаррам ойининг ўнинчи куни тоғдан пастга инди. Ўша куни кема халқи шукр ўручи (рўза) тутдилар (118). Нуҳ алайҳиссалом кемадан тушаркан, кемани қулфлаб, калитини ўғли Сомга берди (119).

Самонин шаҳрининг қурилиши

Нуҳ алайҳиссалом Кардада Самонин деб аталган жойда ёнидагиларнинг ҳар бирига биттадан уй қурди (120). Самонин Мусулнинг уст тарафида, Ибн Умар жазирасининг яқинидаги Жуди тоғининг ёнидаги бир тумандир (121).
Ибн Ҳабиб (245 ҳижрийда вафот этди), Ибн Қутайба (вафоти 276 ҳижрий), Табарий (вафоти 310 ҳижрий), Ибн Асир (вафоти 630 ҳижрий), бу кичик шаҳарнинг улар замонида Сўкий Самонин исмида бор бўлганини билдирганлар (122). Маъсудий (вафоти 346 ҳижрий) тоғ этагидаги бу шаҳарчанинг у яшаган пайтда фақат “Самонин” исмида бор бўлганини билдирган (123). Ёқут (вафоти 626 ҳижрий)га кўра, Нуҳ алайҳиссаломнинг қурган Масжиди Алъон ҳали ҳам у ерда мавжуддир (124).
Нуҳ алайҳиссалом Сомонинда ерлашиб, у ерга экин экди, узум кўчатлари ўтқазди. Яшаган жойини текислаб, тартибга солди (125).
Бир муддат сўнгра Сомонин халқи вабога учради. Нуҳ алайҳиссалом ва ўғилларидан бошқа ҳаммаси ўлди (126).

Жуди тоғи қаерда?

Жуди тоғи Мусул тупроқларидадир (127). Мусулнинг Ҳиснайн (128) ва ёки Ҳадийд мавқеида (129).
Жазарада (130) Мусул яқинидаги жазирададир (131). Мусул туманларидан Ибн Умар жазирасида (132), Босурийдадир (133). Ибн Умар жазираси Мусулнинг устида 3 кунлик масофадаги бир ердир (134). Босуринда, Дижла дарёсининг кунчиқарида, Мусул мулҳақатиндан бир ноҳиядир (135). Жуди тоғи Жазирада, Карда ноҳиясидадир (136). Жуди тоғи Кўрда ва Забди карерларининг тоғидир (137).
Карда Жазирада, Жуди тоғи яқинида бир қишлоқ бўлиб, Ибн Умар жазираси яқинидаги Самонин  қишлоғига ҳам яқиндир (138). Жуди тоғи билан Дижла ораси саккиз фарсаҳдир (139).
Бир фарсаҳ 13 ҳошимий мили ва ёки 12 ва ёки 10 минг зиродир (140). Бир мил 4 минг зиродир (141).

Аллоҳу Таолонинг шарафлантирган уч тоғи

Аллоҳу Таоло тоғлардан 3 та тоғни шарафлантирди. Жуди тоғини Нуҳ алайҳиссалом билан, Турий Сийно тоғини Мусо алайҳиссалом билан, Ҳиро (Нур) тоғини Муҳаммад алайҳиссалом билан шарафлантирди (142).

Нуҳ алайҳиссаломнинг тўфон кемаси ва унинг оқибати

Аллоҳу Таоло Нуҳ алайҳиссалом қaвмини зулм қилиши давом этаётган пайтда сувга чўктириб ҳалок қилди. Нуҳ алайҳиссалом билан кемадаги ҳамроҳларини қутқарди (143). Унинг кемасини Жазира тупроғида (144) Жазира тупроғидан Кардада (145) Карда қишлоғининг тоғи бўлган Жуди тоғининг (146) тепасида инсонларга бу ибрат бўлсин деб қолдирди (147). Кема узоқ вақт у ерда қолди (148). Нуҳ алайҳиссалом умматидан қанча-қанча киши уни бориб кўрди, томоша қилди (149), кейин кема чириб кул бўлди (150).
Тафсир китобларимиздаги фикрлар шундай.
Қизиқ, Қуръони Каримнинг “Қамар” суръаси 15- оятидаги мутлақ баёнга асосланиб, Кеманинг Жуди тоғи устида тошга айланган шаклда ибратли бир мўжиза ўлароқ ҳали ҳам турган бўлиши мумкин эмасми?
Ажнабий илм ва фан кишиларининг баъзилари, кеманинг қолдиқларини топиш умидида, Аҳди Атиқнинг “Тавҳид” китобининг 4 қисмидан Арорат таъбиридан мулҳам ўлароқ, гоҳ-гоҳ  Ағри тоғларига чиқиб, кемани ахтарганлари, аммо ҳар сафар қўли бўш қайтганлари маълум.

Қуръони Каримнинг тўфон ҳақида баёни

Тўфон ва унинг оқибатлари Қуръони Каримда шундай баён қилинади:
“Ва Биз ҳам осмон эшикларини шариллаб тўкиладиган сувларга очдик. Ер тешикларидан ҳам сувларни пишқиртиб чиқардик ва бу сувлар ўз тақдирига ёзилган амр ила бирлашди (151).
(Кема нонкўрлар тарафидан) рад қилинган зотга бир мукофот бўлиб, кўз ўнгимизда оқиб борар эди (152).
Нуҳ бир четда турган ўғлини чақирди:
– Ўғлим, кел бизнинг ёнимизга, мин! Кофирлардан бўлма. (Ўғли) деди:
– Мен тоққа чиқаман, тоғ сувдан қутқаради, – деди. (Нуҳ) айтди:
– Бугун Аллоҳнинг амридан, унинг Ўзидан бошқа қутқарувчи йўқдир.
Иккисининг орасига сув кирди. Ўғли дарҳол бўғилганларга қўшилди (153). Нуҳ Роббига дуо ва нидо этди:
– Эй Роббим, менинг ўғлим ҳам, шубҳасиз, менинг оиламдандир. Сенинг (оиламни қутқаришга берган) ваъданг албатта ҳақдир. Сен адолатли ҳукм қилгувчи, ҳокимлар ҳокимисан, – (деди. Аллоҳу Таоло):
– Эй Нуҳ, у қатъиян сенинг оилангдан эмас! Албатта (ишлаган иши солиҳ бўлмаган), ёмон бир иш (кофирлик ва иймонсизликдир). Демак, яхши билмаган нарса ҳақида Мендан истама! Сени билмаганлардан бўлишингни маън қиламан, – деди.
(Нуҳ:)
– Эй Роббим, мен билмаган нарсамни Сендан исташдан Сенга сиғинаман! Агар Сен мени афу этмасанг, хусронга тушганлардан бўламан, – деди (154).
– Эй Арз (ер), сувингни ют!
– Эй Осмон, сувингни тут, (тўхтат), – дейилди.
Сув кесилди. Иш тамом бўлди, битди. (Кема ҳам) Жуди тоғи устида тўхтади. Золимлар гуруҳига “узоқ бўлсинлар” дейилди (155).
– Эй Нуҳ, сенга ва сен билан кемада бўлганлардан дунёга келажак (мўмин) умматларга Биздан салом (ва саломат) ва баракотлар ила (кемадан) туш. (Булардан туғиладиган кофир) умматлар ҳам бордирки, уларни (дунёда мўл ризқларла) фойдалантирамиз, сўнгра (охиратда) уларга Биздан аччиқ бир азоб келажакдир, – дейилди (156).
Онт бўлсинки, Биз Нуҳни, қавмига (пайғамбар ўлароқ) юборганмиз, у (қавми) орасида 50 йили кам минг йил яшади. Ниҳоят, улар зулмда давом этар экан, тўфонга тутилдилар. Лекин Биз уни ва кемадаги ҳамроҳларини саломатга эриштирдик ва буни оламларга ибрат қилдик (157).
Онт бўлсинки, Биз буни (кемани) бир оят ўлароқ қолдирдик. У ҳолда ўйлаб, ибрат олган борми, азобим ва таҳдидларим қалай экан (158)?
Булар ғайб хабарларидандирки, сенга ваҳий этяпмиз. Буни на сен, на-да қавминг биларди. У ҳолда сен ҳам (Нуҳ каби ҳар жафога) рози бўл. Оқибат ҳеч шубҳасиз тақвога эришганларникидир (159)”.

Нуҳ алайҳиссаломнинг ўғилларига тавсиялари ва вафоти

Ривоятга кўра Нуҳ алайҳиссалом тўфондан кейин яна уч юз эллик йил яшаган (160). Нуҳ алайҳиссалом вафоти яқинлашганда, ўрнига катта ўғли Сомни вакил тайинлади. (Сом тўфондан 78 йил аввал туғилганди) (161). Нуҳ алайҳиссалом ёнига тўпланган ўғиллари Сом, Ҳом, Ёфас ва уларнинг фарзандларига бир қанча тавсиялар қилди. Аллоҳу Таолога ибодат қилишни давом эттиришни амр этди (162). Ўғли Сомга алоҳида қилиб:
– Эй ўғлим, қалбингда заррача ширк бўлса, қабрга кирма. Чунки Аллоҳ ҳузурига мушрик бўлиб келган кимсага бир далил йўқдир.
Эй ўғлим, қалбингда заррача кибр бўлса, қабрга кирма, чунки кибриё сифати Аллоҳу Таолонинг ридосидир. Унинг ридосини тортишган кимсага Аллоҳ ғазаб этар.
Эй ўғлим, қалбингда заррача қадар умидсизлик билан, Аллоҳнинг раҳматидан умид кесиб, қабрга кирма, чунки далолатга тушган кимсадан бошқаси Аллоҳнинг раҳматидан умидини узмайди (163).
Мен сенга васиятимни сўйлаяпман. Сенга икки нарсани бажаришга, икки нарсадан ўзингни эҳтиёт қилишингга амр қиламан:
Сенга “ла илаҳа иллаллоҳ” тавҳидини зикр қилишни амр этаман. Чунки етти қат кўк ва етти қат ер сўнгсиз-aдоқсиз чамбар бўлсалар, “ла илаҳа иллаллоҳ ва субҳанАллоҳи ва биҳамдиҳи” калимаси уларни синдирар. Чунки булар ҳар нарсанинг дуосидир ва халқ булардан ризқланар.
Сени ширкдан наҳий қиламан, ундан эҳтиёт бўлишингни амр қиламан (164). Кучинг етса, қалбингда ширк ва кибрдан заррача бўлмаслигига эриш (165).
Ривоятга кўра, Нуҳ алайҳиссалом вафоти яқинлашганда(166):
– Эй Абулбашар, Эй узун умрли (167), дунёни қандай кўрдинг”, – деб сўралганда, Нуҳ алайҳиссалом:
– Дунё икки эшикли эди, бирисидан кирдим, иккинчисидан чиқдим”, – дегандир (168).
Нуҳ алайҳиссалом қамишдан бир кулба қурганди. Унга “бундан мустаҳкамроқ бир уй солсанг бўлмайдими?”, деб сўраганларида, “ўлажак одамга бу ҳам кўп”, – деганди (169).
Ривоятга кўра, уммати ҳалок бўлган пайғамбарлар Маккага келиб, Аллоҳга ибодат-ла машғул бўлар ва ёнидагилар билан ўлгунча ўша ерда қолишарди. Нуҳ, Ҳуд, Солиҳ ва Шуайб алайҳиссаломлар  Маккада вафот этганлар. Уларнинг мозорлари Замзам билан Ҳожар ул-асвад рукни орасидадир (170).
Замзам билан Ҳожар ул-асвад рукни орасида етмиш пайғамбар (171), бошқа ривоятга кўра эсa, тўқсон тўққиз пайғамбар кўмилгандир (172).
Унга ва юборилган бутун пайғамбарларга салом бўлсин!
Нуҳ алайҳиссалом бир нарса еганидан сўнг, “алҳамдулиллаҳ” дерди. Бир ичимлик ичгандан сўнг, “алҳамдулиллаҳ” дерди. Бир минакка минган пайтда ҳам, “алҳамдулиллаҳ” дерди. Шу боис, Аллоҳу Таоло унга шукр этувчи қул исмини берди (173).

Пайғамбарларнинг улуғлари

Саҳиҳ ҳадисга кўра пайғамбарларнинг саййид ва улуғлари бешта:
1. Нуҳ
2. Иброҳим
3. Мусо
4. Исо
5. Муҳаммад алайҳиссаломлар (174).

Нуҳ алайҳиссаломнинг Абулбашарлиги ва бутун инсонларнинг унинг ўғилларидан тарқагани

Қуръони Каримда: “Унинг (Нуҳ алайҳиссаломнинг) зурриётини ер юзида давомли яшаганлардан айладик” (175) маъносидаги оятни пайғамбаримиз алайҳиссалом:
“Нуҳнинг уч ўғли бор эди: Сом, Ҳом ва Ёфас (176). Сом – Арабларнинг отасидир. Ёфас – Румларнинг отасидир. Ҳом – Ҳабашларнинг отаси (177)”, деб йўримлаганлар.
Бунга кўра, ер юзидаги инсонларнинг барчаси Нуҳ алайҳиссаломнинг зурриётларидир (178). Нуҳ алайҳиссалом Одам алайҳиссаломдан кейин Абулбашар ҳисобланади (179). Инсоният Одам ва Нуҳ алайҳиссаломдан дунёга келгандир (180). Бошқача айтганда, инсон зотининг биринчи отаси – Одам алайҳиссалом, иккинчи отаси Нуҳ алайҳиссаломдир (181).

Нуҳ алайҳиссаломнинг дунёни уч ўғлига тақсим қилиши

Нуҳ алайҳиссалом ер юзини уч ўғли орасида тақсим қиларкан, ўғли Сомга ер юзининг ўрта, устун қисмини таҳсис этдики (182), Байт ул-мақдис (183), Нил, Фирот, Дижла, Сайҳон, Жайҳон ва Файсун дарёлари ва уларнинг суғоргани тупроқлар Сомнинг чекига тушди (186). Шунингдек, Файсун билан Нилнинг кунчиқар тарафи ва орқа тарафдаги жануб шамоллари эсган бурунга қадар унинг ерлари эди (187). Нуҳ алайҳиссалом ўғли Ҳомга Нил дарёсининг кунботари ва орқа тарафига тушган ерларни таҳсис қилди.
Ёфас Мағриб ва Машриқ ўртасида жойлашди (189). Ёфаснинг ўғилларидан Сақолиб ва Исбаннинг юрти Румлардан аввал Арзрум эди (190).
Турклардан, Ҳазарлардан бўлиб, Араб бўлмаган бутун қироллар Ёфаснинг ўғилларидир (191).
Ёфаснинг фарзандлари бўлган Туркларнинг баъзилари шаҳар ва қалъа халқи, баъзилари тоғларда, қирларда кўчманчи сифатида чодирларда яшаб, овчиликдан бошқа иш қилишмасди. Туркларнинг энг катта қироллари Ҳоқон бўлиб, олтиндан тахти, олтиндан тожи ва камари бор эди. Ўзи ипакдан либос киярди (192).
Ҳом денгиз соҳилига бориб ерлашди. Унинг Куш, Канон ва Қут исмидаги ўғиллари Қут, Ҳинд ва Синд тупроқларига бориб ерлашди. Бу мамлакатларнинг халқи Қутнинг фарзандларидир. Судан, Нуба, Зана, Қарон, Загаве, Ҳабаша, Кибт ва Варбар уруғлари Ҳомнинг Куш ва Канон исмидаги ўғилларидан тарқагандир (193).
Нуҳ алайҳиссаломнинг ўғли Сом Арзи Ҳарам ва унинг атрофига ерлашиб, аждодлари Ҳадрамавтга, Аммонга, Алич ва Ябринга, Вабар, Давв ва Деҳнага қадар ёйилди (194).

Нуҳ алайҳиссалом билан Иброҳим алайҳиссалом ўртасидаги ота тарафидан боғлар

Нуҳ алайҳиссаломнинг ўғли Сом ақлда, билимда, фаросат ва зеҳнда, қалб тозалигида ўз укаларидан устун бўлгани учун Нуҳ алайҳиссалом уни ўз ўрнига вакил тайин этди ва унга пайғамбарлик сирларини, ҳикматнинг асрорларини ўргатди. Қолган ўғилларига Сомга бўйсунишни васият этди. Пайғамбарлар, валийлар, сиддиқлар, солиҳлар, султонлар ва амирларнинг Сом уруғидан келиши учун Аллоҳу Таолога дуо этди (195).
Нуҳ алайҳиссаломдан кейин ўғли Сом ҳам Аллоҳу Таолога ибодат ва тоат ила, зиммасига юкланган вазифани адо этди (Ёқуби “Тарих”, 1- жилд, 17- саҳифа).
Сом вафоти яқинлашганда, ўғли Арфаҳшедни ўз ўрнига тайинлади (196). Сом 600 ёшда вафот этди. Сомдан кейин ўғли Арфаҳшед Аллоҳу Таолога ибодат ва тоатла машғул бўлди.
Арфаҳшед вафотидан олдин ўғли ва оиласини тўплаб, Аллоҳу Таолога ибодатда давом этишларини ва мосиятлардан эҳтиёт бўлишини васият қилди. Ўғли Шолиҳга: “Васиятимни қабул эт, мендан сўнгра оила ичида Аллоҳу Таолога ибодат ва тоат этувчи бўл”, деди.
Арфаҳшед вафот этганда 465 ёшда эди (197).
Арфаҳшеддан кейин унинг ўрнига ўтирган ўғли Шолиҳ (198) Аллоҳга ибодат ва тоат билан машғул бўлиб, қавмини мoсиятлардан наҳий этди. Мoсият ишлаганлар учрайдиган азобдан уларни огоҳлантирди (199).
Шолиҳ вафотидан олдин ўрнига ўғли Обирни тайинлади (200). Лаънатланган Қобил ўғиллари ишларидан узоқ туришни унга амр қилди.
Шолиҳ вафот этганда 430 ёшда эди (201).
Шолиҳдан сўнгра ўғли Обир қавмини Аллоҳу Таолога ибодат ва тоатга даъват этди. Оталариниг динини ўзгартирган ва мосият ишлаган Канон бин Ҳом ўғиллари ила бирга бўлишдан ўғилларини огоҳлантирди, улардан узоқда бўлишни васият қилди (202).
Обир вафоти олдидан ўғли Фалиғни ўрнига тайинлади (203). Унга “Эй ўғлим, малъун Қобил ўғиллари Аллоҳу Таолога исён бўлган ишларни кўпайтирганда, Шис ўғиллари уларнинг ёнига тушди. Аллоҳ уларга ёмон бир азоб йўллади. На сен, на халқинг Канон ўғиллари жамоасига кирманглар”, – деб васият қилди.
Обир вафот этганда 340 ёшда эди (204).
Обирдан сўнгра ўрнига Фалиғ ўтирди (205). Фалиғ қавмини Аллоҳу Таолога тоатга даъват этди. Фалиғ вафотидан олдин ўз ўрнига ўғли Аргуни қолдирди.
Фалиғ вафот этганида 239 ёшда эди (206).
Фолиғдан кейин ўрнига унинг ўғли Аргу ўтирди. Аргу вафоти олдидан ўрнига Саругни тайинлади (207). Аргу Вобилдаги жаббор (зўравон) ҳукмдор Намруд замонида яшади.
Аргу 200 ёшида вафот этди (208).
Аргунинг ўрнига ўғли Саруг ўтирди (209). Саругнинг даврида зўравонлик кучайиб, бутпарастлик кенг тарқалганди. Халқнинг бир қисми бутларга, бир қисми тошларга, баъзилари ёғочга, баъзилари сувга ёки шамолга топина бошлагандилар.
Саруг вафоти олдидан ўғли Наҳорни ўрнига тайинлади ва унга Аллоҳу Таолога ибодатни амр қилди.
Сaруг вафот этганда 230 ёшида эди (210). Саругдан сўнгра ўғли Нахор отасининг ўрнига ўтирди (211).
Нахор замонида Аллоҳу Таоло ерни даҳшатли зилзила билан қақшатди. Бутун бутлар ерга тушди. Фақат инсонларнинг кўзи очилмади. Бутларни олиб, ўрнига қўйдилар. У даврда жаббор ва зўравонлар Од бин Авс, бин Ирам, бин Сом, бин Нуҳ ўғиллари бўлиб, уларнинг юртлари Надрамевтнинг баландликларидан Нажрон водийларига қадар узанган эди (212).
Од қавми Аҳкофда, узун қум тепаликларида жойлашганди.
Бузуқлик ва қутуришлари авж олган бир пайтда Аллоҳу Таоло уларга биродари бўлмиш (213) Ҳуд алайҳиссаломни пайғамбар ўлароқ юборди. Ҳуд алайҳиссалом уларни Аллоҳга ибодат ва тоат, ҳаромлардан узоқ туришга даъват этса ҳам, улар уни ёлғончига чиқардилар (214).
Аллоҳу Таоло 3 йил давомида улар юртига ёмғир ёғдирмади (215). Ёмғир деб ўйлаганлари бир қора булутнинг келтиргани теккан нарсасини ёқиб кул қиладиган бир қасирға билан йўқ бўлиб кетдилар (216).
Ирам бин Сом ўғилларидан Самуд бин Обар (ва ёки Жоир), Однинг амаки ўғли уруғи Ҳижрга ерлашдилар. Аллоҳу Таоло  уларга ўз уруғидан Солиҳ алайҳиссаломни пайғамбар ўлароқ юборди.
Шунингдек, Ирам бин Сомнинг яна бир ўғли Ловезнинг ўғиллари Тасм ва Жадис Емаме ва Бахрайнга ерлашдилар. Уларнинг укалари Амлик (Имлоқ) бин Ловез бўлиб, унинг уруғидан келганларнинг баъзилари Ҳарамга баъзилари эсa Шомга ерлашдилар. Яъни “Амолик” деган қaвмлар ўшалардан эди, ҳар ерга ёйилгандилар.
Миср фиръавнлари, Мутагаллиблар, Форс шоҳлари ва Хуросон ҳукмдорлари ўша уруғдан эди. Уларнинг укаларидан Умайм бин Ловез Форс тупроғига ерлашганди. Форсларнинг ҳар қандай тоифаси бин Ловез уруғидандир. Ирамнинг ўғли Мош Бобилга ерлашди. Мошнинг ўғли Намруд ўша ерда туғилди. Намруд Бобил минорасини қурдирган ва 500 йил ҳукмдорлик қилган кимсадир (217).
Аллоҳу Таоло Иброҳим алайҳиссаломни Намруд замонида Бобил халқига пайғамбар ўлароқ юборди (218). Обир бин Шолиҳнинг ўғли Қантаннинг Ёруб ва Ёқтам исмли икки ўғли бор эди. Қанта бутун Яманлиларнинг отаси эди ва арабчани тўғри гапирган илк одам эди (219).
Қайтаннинг ўғли Ёруб Яман тупроқларига ерлашди. У ҳам Яманликларнинг отаси эди ва арабча гаплашган киши эди (220). Ёруб фарзандлари тарафидан қиролларга хос “анъим сабоҳан” (сабоҳинг хайрли бўлсин) ва “абайталлана” (лаънатли ҳоллар рўй бермасин) дея саломланган инсонларнинг биринчиси эди.
Журҳумийлар Яманда яшар ва арабча гаплашарди.
Кейин Маккага келиб, у ерга ерлашдилар.
Қатуралар уларнинг амаки ўғилларидир.
Кейинроқ Аллоҳу Таоло Маккага Исмоил алайҳиссаломни ерлаштирди. Исмоил алайҳиссалом Журҳумийлардан бир қизга уйланди. Шу боис Журҳумийлар Исмоил алайҳиссаломнинг дойилари бўлишади (221).
Араб ва Араб бўлмаган бутун пайғамбарлар, Яманли ва Мизорликлар, бутун Араблар Сом бин Нуҳнинг фарзандларидир (222).

ИЗОҲЛАР:

1) Ибн Исҳоқ. “Китоб-ул мубтадо вал-маъбос”, 1- жилд, 1-2- бетлар; Балозурий. “Ансоб-ул шараф”, 1- жилд, 3- бет; Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 8-12- бетлар; Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1- жилд, 37-40- бетлар; Салабий. “Ароис”, 54- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 47-66- бетлар; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 100- бет.
2) Масъудий. “Аxбор уз-замон”, 57- бет; Мир Ҳованд. “Равзот ус-сафо”, Таржима, 136- бет.
3) Ибн Қутайба. “Маориф”, 10-11- бетлар; Масъудий. “Аxбор уз-замон”, 57- бет; Мир Ҳованд. “Равзот ус-сафо”, Таржима, 136- бет.
4) Диноварий. “Китоб-ул Ахбор” 1- бет.
5) Нуҳ сураси, 23- оят.
6) Аъроф сураси, 59- оят; Ҳуд сураси, 25-26- оятлар; Нуҳ сураси, 1-2- оятлар.
7) Аъроф сураси, 59- оят.
8) Ҳуд сураси, 5-6 оят
9) Аъроф сураси, 59-63- оятлар.
10) Ҳуд сураси, 27-34- оятлар.
11) Шуаро сураси, 115-116- оятлар.
12) Юнус сураси, 71-72- оятлар.
13) Аъроф сураси, 64- оят; Юнус сураси, 72- оят; Шуаро сураси, 117- оятлар; Қамар сураси, 9- оят.
14) Мўминлар сураси, 24-29- оятлар.
(*) Маҳвил бин Аҳнуҳ, бин Қайн (Қайнон). Нуҳ алайҳиссалом бу қиролнинг ўғли Бераклнинг қизи Узрага уйланган эди (Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 63- бет)
15) Масъудий. “Аxбор уз-замон”, 88-89- бетлар.
16) Масъудий. “Аxбор уз-замон”, 58-59- бетлар.
17) Масъудий. “Аxбор уз-замон”, 150- бет.
18) Қамар сураси, 9- оят.
19) Аҳмад бин Ҳанбал. “Эз-зуҳд”, 87- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 92- бет; Замаҳшарий. “Кашшоф”, 4- жилд, 37- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 68- бет.
20) Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 69- бет.
21) Аҳмад бин Ҳанбал. “Эз-зуҳд”, 87- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 92- бет; Замаҳшарий. “Кашшоф”, 4- жилд, 37- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 68- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 43- бет.
22) Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 69- бет.
23) Анкабут сураси, 14- оят.
24) Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 42- бет.
25) Нуҳ сураси, 6- оят.
26) Нуҳ сураси, 21-24- оятлар.
27) Қамар сураси, 10- оят.
28) Шуаро сураси, 118- оят.
29) Нуҳ сураси, 26-28- оятлар.
30) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 180-181- бетлар.
31) Аҳторий. 1- жилд, 390- бет.
32) Ибн Илёс. “Бадоий”, 61- бет.
33) Ҳуд сураси, 36-37- оятлар.
34) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 90-91- бетлар; Салабий. “Ароис”, 55- бет.
35) Ибн Қутайба. “Маориф”, 10- бет; Масъудий. “Аxбор уз-замон”, 59- бет; Ҳаким. “Мустадрок”, 2- жилд, 596- бет.
36) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 91- бет; Масъудий. “Аxбор уз-замон”, 59- бет.
37) Салабий. “Ароис”, 55- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 43- бет; Суютий. “Дур-ул мансур”, 3- жилд, 327- бет.
38) Замаҳшарий. “Кашшоф”, 2- жилд, 268- бет.
39) Салабий. “Ароис”, 55- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 42- бет; Суютий. “Дур-ул мансур”, 3- жилд, 327- бет.
40) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 92- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 69- бет.
41) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 90- бет.
42) Масъудий. “Аxбор уз-замон”, 59- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 69- бет.
43) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 92- бет; Масъудий. “Аxбор уз-замон”, 59- бет.
44) Масъудий. “Аxбор уз-замон”, 59- бет.
45) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 92- бет; Масъудий. “Аxбор уз-замон”, 59- бет; Салабий. “Ароис”, 55- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 69- бет.
46) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 92- бет.
47) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 92- бет; Масъудий. “Аxбор уз-замон”, 59- бет; Салабий. “Ароис”, 55- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 69- бет.
48) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 92- бет.
49) Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 31- бет; Ҳозийн. “Тафсир”, 2- жилд, 330- бет; Суютий. “Дур-ул мансур”, 3- жилд, 328- бет.
50) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 92- бет; Салабий. “Ароис”, 58- бет; Замаҳшарий. “Кашшоф”, 2- жилд, 268- бет; Фаҳрирозий. “Тафсир”, 17- жилд, 222- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 69- бет; Насафий. “Мадорик”, 2- жилд, 187- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 31- бет.
51) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 90- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 113- бет; Ҳозийн. “Тафсир”, 2- жилд, 331- бет; Суютий. “Дур-ул мансур”, 3- жилд, 327- бет.
52) Салабий. “Ароис”, 55- бет; Суютий. “Дур-ул мансур”, 3- жилд, 327- бет.
53) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 92- бет;
54) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 92- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 113- бет; Суютий. “Дур-ул мансур”, 3- жилд, 327- бет.
55) Ҳуд сураси, 38-39- оятлар.
56) Замаҳшарий. “Кашшоф”, 2- жилд, 268- бет; Фаҳрирозий. “Тафсир”, 17- жилд, 223- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 31- бет; Насафий. “Мадорик”, 2- жилд, 187- бет; Ҳозийн. “Тафсир”, ?- жилд, 321- бет; Абу-ус Сууд. “Тафсир”, 4- жилд, 206- бет.
57) Фаҳрирозий. “Тафсир”, 17- жилд, 223- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 31- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 110- бет; Абу-ус Сууд. “Тафсир”, 4- жилд, 206- бет.
58) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 41- бет; Ибн Ҳабиб. “Китаб-ул мухаббар”, 383- бет; Ибн Қутайба. “Маориф”, 11- бет; Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 14- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 92- бет; Замаҳшарий. “Кашшоф”, 2- жилд, 268- бет; Фаҳрирозий. “Тафсир”, 17- жилд, 222- бет; Насафий. “Мадорик”, 2- жилд, 187- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 31- бет; Абу-ус Сууд. “Тафсир”, 4- жилд, 206- бет; Суютий. “Дур-ул мансур”, 3- жилд, 334- бет.
59) Салабий. “Ароис”, 55- бет.
60) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 91- бет; Замаҳшарий. “Кашшоф”, 2- жилд, 268-269- бетлар; Фаҳрирозий. “Тафсир”, 17- жилд, 223-224- бетлар; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 70- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 32- бет; Насафий. “Мадорик”, 2- жилд, 187- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 110- бет; Абу-ус Сууд. “Тафсир”, 2- жилд, 331- бет; Абу-ус Сууд. “Тафсир”, 9- жилд, 143- бет.
61) Фаҳрирозий. “Тафсир”, 3- жилд, 23- бет
62) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 91- бет; Салабий. “Ароис”, 55- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 32- бет; Ҳозийн. “Тафсир”, 2- жилд, 330- бет; Суютий. “Дур-ул мансур”, 3- жилд, 328- бет.
63) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 14- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 92- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 70- бет.
64) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 93- бет; Замаҳшарий. “Кашшоф”, 2- жилд, 269- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 70- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 110- бет.
65) Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 110- бет.
66) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 93- бет.
67) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 41- бет; Ибн Ҳабиб. “Китаб-ул мухаббар”, 383- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 92- бет.
68) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 41- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 92- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 32- бет.
69) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 14- бет.
70) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 41- бет; Ибн Ҳабиб. “Китаб-ул мухаббар”, 383- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 92- бет; Суютий. “Дур-ул мансур”, 3- жилд, 334- бет.
71) Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 32- бет.
72) Табарий. “Тарих”, 12- жилд, 34- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 31- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 110- бет.
73) Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 110- бет.
74) Табарий. “Тарих”, 12- жилд, 34- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 110- бет.
75) Салабий. “Ароис”, 100- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 42- бет; Суютий. “Дур-ул мансур”, 3- жилд, 327- бет.
76) Диноварий. “Китоб-ул Ахбор” 1- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 42- бет; Суютий. “Дур-ул мансур”, 3- жилд, 327- бет.
77) Қамар сураси, 13- оят.
78) Салабий. “Ароис”, 56- бет.
79 Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 93- бет; Салабий. “Ароис”, 56- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 110- бет.
80) Ҳуд сураси, 40-41- оятлар.
81) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 93- бет; Салабий. “Ароис”, 57- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 70- бет.
82) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 93- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 70- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 35- бет.
83) Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 35- бет.
84) Табарий. “Тафсир”, 28- жилд, 169- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 2- жилд, 445- бет.
85) Ибн Ҳабиб. “Китаб-ул мухаббар”, 383- бет.
86) Табарий. “Тафсир”, 28- жилд, 169- бет.
87) Тахрим сураси, 10- оят; Абулфидо. “Тафсир”, 2- жилд, 445- бет.
88) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 95- бет; Салабий. “Ароис”, 57- бет; Замаҳшарий. “Кашшоф”, 2- жилд, 269- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 70- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 35- бет.
89) Замаҳшарий. “Кашшоф”, 2- жилд, 269- бет; Насафий. “Мадорик”, 2- жилд, 188- бет.
90) Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 35- бет.
91) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 41- бет; Ибн Ҳабиб. “Китаб-ул мухаббар”, 383- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 95- бет; Масъудий. “Аxбор уз-замон”, 60- бет; Салабий. “Ароис”, 57- бет; Фаҳрирозий. “Тафсир”, 17- жилд, 228- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 70- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 35- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 111- бет.
92) Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1- жилд, 40- бет.
93) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 41- бет; Ибн Қутайба. “Маориф”, 11- бет; Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 14- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 94- бет; Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1- жилд, 40- бет; “Аxбор уз-замон”, 60- бет; Салабий. “Ароис”, 57- бет; Фаҳрирозий. “Тафсир”, 17- жилд, 228- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 70- бет; Ҳозийн. “Тафсир”, 2- жилд, 332- бет; Суютий. “Дур-ул мансур”, 3- жилд, 334- бет;
94) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 41- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 94- бет; Салабий. “Ароис”, 57- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 32- бет; Насафий. “Мадорик”, 2- жилд, 187- бет; Ҳозийн. “Тафсир”, 2- жилд, 332- бет; Суютий. “Дур-ул мансур”, 3- жилд, 334- бет.
95) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 41- бет; Ибн Қутайба. “Маориф”, 11- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 94- бет; Салабий. “Ароис”, 59- бет; Замаҳшарий. “Кашшоф”, 2- жилд, 272- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 72- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 36- бет; Абулфидо. “Тафсир”, 2- жилд, 447- бет; Ҳозийн. “Тафсир”, 2- жилд, 334- бет; Суютий. “Дур-ул мансур”, 3- жилд, 328- бет.
(*) Қиролнинг отаси Махвил томонидан ҳар тоғнинг чўққисида биттадан Маоқил қуриш амри берилган бўлиб, бутларнинг сонига ва номларига кўра энг катта етти Маоқил (бошпана – яшаш жойи) қурилганди (Масъудий. “Аxбор уз-замон”, 57- бет)
96) Масъудий. “Аxбор уз-замон”, 60-61- бетлар.
97) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 41- бет; Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 14- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 94- бет; Замаҳшарий. “Кашшоф”, 4- жилд, 37- бет.
98) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 14- бет; Замаҳшарий. “Кашшоф”, 4- жилд, 37- бет.
99) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 41- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 94- бет; Салабий. “Ароис”, 58- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 72- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 38- бет; Абулфидо. “Тафсир”, 1- жилд, 112- бет.
100) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 14- бет.
101) Ибн Қутайба. “Маориф”, 11- бет; Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 14- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 93- бет; Масъудий. “Аxбор уз-замон”, 61- бет;
Замаҳшарий. “Кашшоф”, 4- жилд, 37- бет; Салабий. “Ароис”, 58- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 72- бет; Ҳозийн. “Тафсир”, 2- жилд, 333- бет.
102) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 14- бет; Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1- жилд, 40- бет.
103) Абулмунзир Ҳишом, “Китоб-ул асном,” 52-53- бетлар; Ёқут. “Мужамул булдон”, 5- жилд, 367- бет.
104) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 40- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 97- бет.
105) Ибн Қутайба. “Маориф”, 11- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 94- бет; Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1- жилд, 40- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 72- бет.
106) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 91- бет; Ҳаким. “Мустадрок”, 2- жилд, 342- бет;
Салабий. “Ароис”, 58- бет; Замаҳшарий. “Кашшоф”, 2- жилд, 272- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 72- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 41- бет; Абулфидо. “Тафсир”, 2- жилд, 447- бет; “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 113- бет; Ҳайсамий. “Мажмо уз-завоид”, 8- жилд, 200- бет; Ҳозийн. “Тафсир”, 2- жилд, 333- бет; Суютий. “Дур-ул мансур”, 3- жилд, 327- бет.
107) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 41- бет; Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 14- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 91- бет; Салабий. “Ароис”, 58- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 72- бет; Насафий. “Мадорик”, 2- жилд, 189- бет; Суютий. “Дур-ул мансур”, 3- жилд, 334- бет.
108) Суютий. “Дур-ул мансур”, 3- жилд, 330- бет.
109) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 41- бет; Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 14- бет; Табарий. 94- бет; Салабий. “Ароис”, 58- бет; Замаҳшарий. “Кашшоф”, 2- жилд, 272- бет; Дайламий. “Ал Фирдавс”, 1- жилд, 238- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 72- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 36- бет; Суютий. “Дур-ул мансур”, 3- жилд, 334- бет.
110) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 41- бет; Ёқубий. 1- жилд, 15- бет; Табарий. 1- жилд, 94- бет; Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1- жилд, 40- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 72- бет.
111) Табарий. 1- жилд, 96- бет; “Тафсир”, 12- жилд, 47- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 36- бет.
112) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 42- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 97- бет; Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 15- бет; Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1- жилд, 40- бет; Салабий. “Ароис”, 59- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 72-73- бетлар; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 41- бет.
113) Ибн Сод, 1- жилд, 41- бет; Табарий. 1- жилд, 94-96- бетлар; Салабий. 58- бет; Ибн Асир. 72- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 36- бет.
114) Ҳуд сураси, 42- оят.
115) Ибн Сод, 1- жилд, 41- бет; Табарий. 1- жилд, 94-96- бетлар; Салабий. 58- бет; Ибн Асир. 72- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 36- бет.
116) Ибн Қутайба. “Маориф”, 11- бет; Масъудий. 1- жилд, 40- бет; Замаҳшарий, 2- жилд, 272- бет; Абулфидо. “Тафсир”, 2- жилд, 447- бет; “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 116- бет.
117) Ибн Қутайба. “Маориф”, 11- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 96- бет; Замаҳшарий. “Кашшоф”, 2- жилд, 272- бет; Абулфидо. “Тафсир”, 2- жилд, 447- бет; “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 116- бет.
118) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 41- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 96- бет; Салабий. 59- бет; Замаҳшарий, 2- жилд, 272- бет; Ибн Асир. 1- жилд, 27- бет; Қуртубий, 9- жилд, 41- бет; Абулфидо. “Тафсир”, 2- жилд, 447- бет.
119) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 5- бет.
120) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 42- бет; Ибн Ҳабиб. “Китаб-ул мухаббар”, 384- бет; Ибн Қутайба. “Маориф”, 12- бет; Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 15- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 96- бет; Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1- жилд, 41- бет; Салабий. “Ароис”, 59-60- бетлар; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 73- бет.
121) Ёқут. “Мужамул булдон”, 2- жилд, 84- бет.
122) Ибн Ҳабиб. “Китаб-ул мухаббар”, 384- бет; Ибн Қутайба. “Уюн-ул аxбар”, 1- жилд, 314- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 96-бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 73- бет.
123) Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1- жилд, 30- бет.
124) Ёқут. “Мужамул булдон”, 2- жилд, 179-180- бетлар.
125) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 5- бет.
126) Ёқут. “Мужамул булдон”, 2- жилд, 84- бет; Мир Ҳованд. “Равзот ус-сафо”, Таржима, 139- бет.
127) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 41- бет; Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 15- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 94- бет; Салабий. “Ароис”, 58- бет; Замаҳшарий. “Кашшоф”, 2- жилд, 271- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 72- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 41- бет; Насафий. “Мадорик”, 2- жилд, 189- бет; Абулфидо. “Тафсир”, 2- жилд, 447- бет.
128) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 41- бет.
129) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 94- бет.
130) Ёқут. “Мужамул булдон”, 2- жилд, 179- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 115- бет; “Тафсир”, 2- жилд, 446- бет; Суютий. “Дур-ул мансур”, 3- жилд, 335- бет.
131) Ҳозийн. “Тафсир”, 2- жилд, 332- бет.
132) Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1- жилд, 40- бет; Ёқут. “Мужамул булдон”, 2- жилд, 177- бет.
133) Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1- жилд, 40- бет.
134) Ёқут. “Мужамул булдон”, 2- жилд, 138- бет.
135) Ёқут. “Мужамул булдон”, 4- жилд, 322- бет.
(*) Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 104- бет
136) Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 94- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 72-73- бетлар.
137) Диноварий. “Китоб-ул Ахбор” 1- бет.
138) Ёқут. “Мужамул булдон”, 4- жилд, 322- бет.
139) Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1- жилд, 40- бет.
140) Ферузободий. “Қомус-ул муҳит”, 1- жилд, 275-276- бетлар.
141) Ферузободий. “Қомус-ул муҳит”, 4- жилд, 54- бет
142) Қуртубий. “Тафсир”, 9- жилд, 42- бет.
143) Анкабут сураси, 14-15 оят
144) Табарий. “Тафсир”, 27- жилд, 95- бет; Замаҳшарий. “Кашшоф”, 4- жилд, 38- бет; Насафий. “Мадорик”, 4- жилд, 203- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 17- жилд, 133- бет; Абулфидо. “Тафсир”, 2- жилд, 446- бет; Ҳозийн. “Тафсир”, 4- жилд, 203- бет; Абу-с Сууд, “Тафсир”, 8- жилд, 170- бет.
145) Табарий. “Тафсир”, 27- жилд, 95- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 17- жилд, 133- бет.
146) Диноварий. “Китоб-ул Ахбор” 1- бет.
147) Табарий. “Тафсир”, 20- жилд, 136- бет; Замаҳшарий. “Кашшоф”, 4- жилд, 38- бет; Насафий. “Мадорик”, 4- жилд, 203- бет; Абу-с Сууд, “Тафсир”, 8- жилд, 170- бет.
148) Замаҳшарий. “Кашшоф”, 4- жилд, 38- бет; Насафий. “Мадорик”, 4- жилд, 203- бет; Абулфидо. “Тафсир”, 2- жилд, 446- бет; Ҳозийн. “Тафсир”, 4- жилд, 203- бет; Абу-с Сууд, “Тафсир”, 8- жилд, 170- бет.
149) Табарий. “Тафсир”, 27- жилд, 95- бет; Замаҳшарий. “Кашшоф”, 4- жилд, 38- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 17- жилд, 133- бет; Насафий. “Мадорик”, 4- жилд, 203- бет; Абулфидо. “Тафсир”, 2- жилд, 446- бет; Ҳозийн. “Тафсир”, 4- жилд, 203- бет; Абу-с Сууд, “Тафсир”, 8- жилд, 170- бет.
150) Табарий. “Тафсир”, 27- жилд, 95- бет; Қуртубий. “Тафсир”, 17- жилд, 133- бет; Абулфидо. “Тафсир”, 2- жилд, 446- бет.
151) Қамар сураси, 11-12- оятлар.
152) Қамар сураси, 14- оят.
153) Ҳуд сураси, 42-43- оятлар.
154) Ҳуд сураси, 45-47- оятлар.
(*) Жуди – Жазирадаги тоғ номи (Бухорий. “Саҳиҳ”, 4- жилд, 104- бет)
155) Ҳуд сураси, 44- оят.
156) Ҳуд сураси, 48- оят.
157) Анкабут сураси, 14-15- оятлар.
158) Қамар сураси, 15-16- оятлар.
159) Ҳуд сураси, 49- оят.
160) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 40-41- бетлар; Ибн Қутайба. “Маориф”, 12- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 97- бет; Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1- жилд, 41- бет; Салабий. “Ароис”, 60- бет; Ибн Асир. 1- жилд, 68- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 120- бет.
(*) Сом – Тўфондан 78 йил аввал туғилганди (Салабий. “Ароис”, 60- бет)
161) Салабий. “Ароис”, 60- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 73- бет.
162) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 16- бет.
163) Аҳмад бин Ҳанбал. “Эз-зуҳд”, 88- бет.
164) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 2- жилд, 170- бет; Бухорий. “Абад-ул муфрод”, 4- жилд, 142- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 119- бет; Ҳайсамий. “Мажмо уз-завоид”, 4- жилд, 219- бет.
165) Аҳмад бин Ҳанбал. “Эз-зуҳд”, 87- бет.
166) Салабий. “Ароис”, 60- бет; Ибн Асир. 1- жилд, 73- бет.
167) Ибн Абд-и Раббиҳ. “Иқд-ул фарид”, 3- жилд, 173- бет.
168) Ибн Абд-и Раббиҳ. “Иқд-ул фарид”, 3- жилд, 173- бет; Салабий. “Ароис”, 60- бет; Ибн Асир. 1- жилд, 73- бет; Мир Ҳованд. “Равзот ус-сафо”, Таржима, 136- бет.
169) Ибн Абд-и Раббиҳ. “Иқд-ул фарид”, 3- жилд, 173- бет; Абу Нуайм. “Ҳулёт-ул авлиё”, 8- жилд, 145- бет.
170) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 68- бет.
171) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 73- бет.
172) Азроқий. “Аxбори Макка”, 1- жилд, 68- бет.
173) Аҳмад бин Ҳанбал. “Эз-зуҳд”, 87- бет.
174) Ҳаким. “Мустадрок”, 2- жилд, 546- бет.
175) Саффот сураси, 77- оят.
176) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 5- жилд, 10-11- бетлар; Термизий. “Сунaн”, 5- жилд, 365- бет; Табарий. “Тафсир”, 23- жилд, 67- бет; ъТарих,” 1- жилд, 102- бет;
Ҳаким. “Мустадрок”, 2- жилд, 546- бет.
177) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 42- бет; Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 5- жилд, 11- бет; Термизий. “Сунaн”, 5- жилд, 365- бет; Табарий. ъТарих,” 1- жилд, 106- бет; Абулфидо. “Ал бидоя ван-ниҳоя”, 1- жилд, 115- бет; Ибн Ҳолдун, “Тарих”, 2- жилд, 2-қисм, 6- бет.
178) Табарий. “Тафсир”, 23- жилд, 67- бет; Ибн Ҳолдун, “Тарих”, 2- жилд, 1-қисм, 5-6- бетлар.
179) Аҳмад бин Ҳанбал. “Муснад”, 1- жилд, 5- бет.
180) Ибн Абд-и Раббиҳ. “Иқд-ул фарид”, 3- жилд, 405- бет.
181) Ибн Ҳолдун, “Тарих”, 2- жилд, 1-қисм, 4-5- бетлар.
182) Диноварий. “Китоб-ул Ахбор” 34- бет; Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 15- бет; Табарий. ъТарих,” 1- жилд, 98- бет; Салабий. “Ароис”, 61- бет.
183) Табарий. ъТарих,” 1- жилд, 98- бет; Салабий. “Ароис”, 61- бет.
(*) Файсун – Балҳдаги дарё номи (Диноварий. “Китоб-ул Ахбор” 34- бет)
184) Диноварий. “Китоб-ул Ахбор” 34- бет; Табарий. ъТарих,” 1- жилд, 98- бет; Салабий. “Ароис”, 61- бет.
185) Диноварий. “Китоб-ул Ахбор” 34- бет.
186) Диноварий. “Китоб-ул Ахбор” 34- бет; Табарий. ъТарих,” 1- жилд, 98- бет; Салабий. “Ароис”, 61- бет.
187) Табарий. ъТарих,” 1- жилд, 98- бет; Салабий. “Ароис”, 61- бет.
188) Диноварий. “Китоб-ул Ахбор” 34- бет; Табарий. ъТарих,” 1- жилд, 98- бет; Салабий. “Ароис”, 61- бет.
189) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 15- бет.
190) Ибн Қутайба. “Маориф”, 13- бет; Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 16- бет.
191) Табарий. ъТарих,” 1- жилд, 103- бет.
192) Масъудий. “Аxбор уз-замон”, 75- бет.
193) Ибн Қутайба. “Маориф”, 12-13- бетлар.
194) Ибн Қутайба. “Маориф”, 13- бет; Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 15- бет.
195) Мир Ҳованд. “Равзот ус-сафо”, Таржима, 142- бет.
196) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 17- бет; Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1- жилд, 43- бет.
197) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 18- бет.
198) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 18- бет; Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1- жилд, 43- бет.
199) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 18- бет.
200) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 19- бет; Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1- жилд, 43- бет.
201) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 18- бет; Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1- жилд, 43- бет.
202) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 19- бет.
203) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 19- бет; Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1- жилд, 43- бет.
204) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 19- бет.
205) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 19- бет; Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1- жилд, 43- бет.
206) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 20- бет; Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1- жилд, 43- бет.
207) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 20- бет.
208) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 20- бет.
209) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 20- бет; Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1- жилд, 44- бет.
210) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 21- бет.
211) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 21- бет; Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1- жилд, 44- бет.
212) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 22- бет.
213) Ибн Қутайба. “Маориф”, 13- бет.
214) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 22- бет.
215) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 22- бет; Масъудий. “Аxбор уз-замон”, 81- бет; Салабий. 62- бет.
216) Ёқубий. “Тарих”, 1- жилд, 22- бет.
217) Ибн Қутайба. “Маориф”, 12-13- бетлар; Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1- жилд, 41-42- бетлар.
218) Ибн Сод. “Табақот”, 1- жилд, 46- бет; Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 119- бет; Ибн Асир. “Комил”, 1- жилд, 94- бет.
219) Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1- жилд, 42-43- бетлар.
220) Ибн Қутайба. “Маориф”, 13- бет.
(*) Табарийга кўра: илк Яман қироли – Қаҳтанди. Илк кез қирол саломи билан саломланган ҳам у эди (Табарий. “Тарих”, 1- жилд, 104- бет).
221) Ибн Қутайба. “Маориф”, 13, 271- бет; Масъудий. “Муруж уз-заҳаб”, 1- жилд, 42-43- бетлар.
222) Ибн Қутайба. “Маориф”, 14- бет.