Ўрта осиёдаги собиқ совет республикаларининг ҳукуматлари Яқин Шарқдаги инқилоб юқумли касаллигидан ажалдан қўрққан сингари қўрқадилар.

Шу сабабдан ҳам бу ерлардаги диктатор золимлар ислоҳотга ўхшаш кўри-нишлар ясаш ва мамлакат дарвозасига, ҳукумат мансабдорларининг идоралари остоналарига демократик шиорлар осиб қўйиш билан ўзларининг умрларини узайтиришни гарантиялашга жон куйдириб уринишмоқдалар.

Шимолий Африка ва Яқин Шарқда авж олган инқилоблар акс садоси, ва демократик жараёнларга йўл очадиган, мавжуд сиёсий тизимларни ўзгартириши мумкин бўлган юқумли Араб баҳори, бешта Ўрта Осиё постсовет республикаларининг ҳукумат бошлиқларини ҳимояланиш позициясини тутишга мажбур қилди. Энди улар, ўзлари ўрнатган мавжуд сиёсий институтларни супуриб ташлай оладиган исломлашиш тўлқинларига қариш турадиган  ҳокимият  имкони ва кучлариини йўқотиб қўйишларидан қўрқишмоқдалар.

Ўрта Осиё ва шимолафрика, ва яқиншарқ мамлакатларини бир қатор маҳаллий хусусиятлар бирлаштирадиган кўринади ва улар араб баҳори тўлқинларида ўзгаришлар бўлишининг шартларини олдиндан кўришга имкон беради: камбағалчилик, авторитаризм, порахўрлик(коррупция), сиёсий ўзгармаслик, нашр, нашриёт ва оммавий ахборот воситалари устидан давлат назорати, ҳокимиятда мухолиф партиялар вакилларининг  камлиги ёки бутунлай йўқлиги, ёшлар орасида ишсизлик даражасининг юксаклиги кабиларни кўрсатиш мумкин.

Сиёсий лидерларнинг умри узоқлиги – бу Ўрта Осиёдаги вазиятни Миср ва Ливияда инқилобларгача бўлган ҳолатга яқинлаштирадиган бир хусусиятдир: Каримов ва Назарбоевлар мос равишда Ўзбекистон ҳамда Қозоғистоннинг 1991 йилдан (ўша йили Ўрта Осиё республикалари мустақилликка эришганлар)  буён президентларидир. Тожикистонда эса, Раҳмон қонли фиқаро уруши йилларида ҳокимиятга келган эди ва у ҳозиргача эътирозсиз ҳокимиятга эга бўлиб турибди.

Туркманистонда 2007  йили мамлакат президенти Ниёзовнинг ўлимидан сўгнгра ҳокимият алмашиши амалга оширилди. Бу Сафар ҳокимятни аввалроқ Президент вазифасини бажарувчи лавозимига ўтказилган Бердимуҳаммадов эгаллади.

Қирғизистонда аҳвол бир мунча бошқачароқ кечаяпти. Чунки бу мамлакатда кейинги етти йил давомида иккита муҳим сиёсий ўзгариш юз берди: 2005 йилда  “Лолалар инқилоби”  номини олган воқеа ва 2010 йилда “аксилин-қилоб” содир этилиб, президентлик республикасидан парламент республи-касига ўтиш каби сиёсий институцион ўзгариш амалга оширилди.

Инқилобий юқумлиликнинг беқарорлаштирувчи таҳликасига қарши Ўрта Осиёлик президентлар, мўътадил ва юмшатувчи расмий тадбирлардан тортиб то ижтимоий норозиликларни ифодалайдиган оммавий намойишларга йўл бермайдиган сиёсий – ижтимоий чеклашлар орасида тебраниб турган тадбиру чоралар қабул қилиб улгурдилар.

Ижтимоий тармоқ(сета)ларнинг Шимолий Африка мамлакатларида  араб баҳорининг юз беришидаги ролини яхши тушуниб етган Ўрта Осиёлик президентлар,  Тwitter ва Facebookка киришга тўсқинлик қилиш йўлларини ишлаб чиқишдилар. Бу ишда   – интернетдан фойдаланишни чеклаш ишида, Хитойда йўлга қўйилган фильтрлаш усули жуда қулай келмоқда.

Бу ишлар билан баробар норозиликларнинг ва норозилик намойишлари келиб чиқишининг олдини олиш ниятида баъзи бир либерал юмшатиш қарорлари ҳам олинаётганлигини кузатиш мумкин бўлаяпти. Мисол сифатида Ўзбекистонда баъзи бир сиёсий махбусларнинг озод қилиниши ва конституцион ўзгаришларни, Назарбоевнинг парламентар сиёсий системани жорий қилиш ҳақидаги таклифини, Туркманистон қамоқхоналарига Қизил Ярим ой жамияти Халқаро комитети (2011 йил июл ойига қадар бундай зиёратлар ман қилинганди) вакилларининг зиёратларини кўрсатиш мумкин.

Ўрта Осиё мамлакатларида муаммолар бир-бирига ўхшаш бўлсалар-да, уларни ҳар тарафлама ҳам бир хил ҳисоблаб бўлмайди. Уларда сиёсий ва сиёсий институцион қурилишлар турли хилдир. Менимча, бу мамлакатларда араб баҳори моделида ўзгаришлар қилиш, турли хил номуносиб вазиятларни келтириб чиқариш мумкин.

Ўзбекистон ва Туркманистондаги режимларнинг шафқатсизлиги, бу ерларда демократиклашиш жараёнининг бошланишига ишонишга асос бермайди. Ҳокимиятнинг ўзгариши оқибатида ўртага чиқиши мумкин бўлган беқарорликнинг олдини олиш мақсадида президент Каримов, келажакда ҳокимият алмашишини тартибга соладиган усул ишлаб чиқди, яъни ижроия ҳокимиятининг ваколатини камайтириш йўли билан парламент ҳокимиятини кенгайтиришга йўл очди.

Бундай мўътадил юмшашлар кифоя эмасга ўхшайди, аксинча вазият, эркин ва очиқ сайловлар ўтказилишини, оммавий ахборот воситалари мустақил-лигини, ҳақиқий кўппартиявийлик ситемасини гарантиялавчи ислоҳотлар ўтказишилиши зарурлигини талаб қилади.

Ўзбекистонда содир бўлиши эҳтимолда бўлган ғалаёнлар, армия, Каримовнинг атрофидагилар, радикал исломийлар, мухолиф ҳаракатлар бир-бирлари билан тўқнашиб, Сурия ёки Ливиядаги сингари фиуқаровий жангларга олиб келиши ва минтақавий беқарорликнинг келиб чиқишига асосий сабаблардан бўлиб қолиши мумкин. Вазият, ўз зиммаларига олишган иккитомонлама ва кўп томонлама мажбуриятларига асосан Россия ёки Хитой, ё ҳар иккаласининг биргаликда воқеаларга аралашиши мумкинлиги билан янада чигаллашади.

Тожикистон минтақадаги энг заиф звено ҳисобланади: бу ер, ижтимоий кескинликнинг портлаши учун авторитаризм ва камбағалчилик аралашмасидан ташкил топган мукаммал(идеал) қаришмадир. Бу ерда вазият, Афғонистон чегараси ёмон қўриқланаётганлиги сабабли тез тарқалиб кетиши эҳтимоли бўлган радикал исломий терроризм таҳликаси учун жуда қулай бўлиб турганга ўхшайди.

Қирғизистон, кўппартиявий сиёсий вазият ҳолида парламент демократиясига ўтиш ва президентни икки марта мажбурий алмашитириш йўли билан жуда муҳим ислоҳотни амалга оширишга ҳаракат қилди. Бироқ иқтисодий ночорлик, минтақавий, яъни шимол-жануб каби сиёсий бўлинишлар ва Фарғона водисининг қирғиз қисмидаги миллий(этник) низолар бу ерда янги кескинликларнинг ва норозичилик ҳаракатларнинг такрорланиши мумкинлигини тақозо қилаяпти.

Атрофи нефт-газга бой бўлган Жанаозан шахрида 2011 йилнинг декабрида юзага келган ғалаёну тартибсизликлар, Қозоғистонда араб баҳорининг бошланиши шаклида қабул қилинганди. Аммо Қозоғистондаги сиёсий барқарорлик ва унинг муҳим энергитик ва стратегик  аҳамияти республиканинг хавфсизлигида энг яхши гарантия ҳисобланади. Чунки асосий минтақавий ва интернационал(халқаро) геополитик иштирокчилар Қозоғистонда ўшандай барқарорликнинг сақланишидан манфаатдордирлар.

Араб баҳори содир этилган мамлакатлар билан кўп жиҳатдан ўхшашлик-ларига қарамасдан, Ўрта Осиёда шундай омиллар ҳам борки, улар бугун бу минтақада самарали ижтимоий – сиёсий ва сиёсий институцион ўзгаришларнинг амалга оширилишига тўсқинлик қилади.

Ўшандай омиллар жумласига воқеалар тафсилотларини бутун минтақага тарқатиб турадиган Ал-Жазира каби телетармоқнинг йўқлиги, Интернет ва социал(ижтимоий) тармоқлардан фойдаланишнинг чекланганлиги,  Шимолий Африка ва Яқин Шарққа нисбатан ахборот тармоқларидан фойдаланувчиларнинг жуда камлиги, халқнинг норозилик чиқишларини бошқарадиган яхши ташкиллаштирилган мукаммал ҳаракатлар ва лидерларнинг йўқлиги кабилар киради.

Юқорида айтилганларга минтақадаги икки буюк давлат – Россия ва Хитойнинг манфаатлари ва стратегиясини ҳам илова қилиш лозим бўлади. Чунки улар, ўзлариининг иқтисодий ва энергетик лойиҳаларини амалга оширишга тўсқинлик қиладиган Ўрта Осиёдаги беқарорлик-тартибсизликлардан жуда қўрқишадилар. Шунинг учун улар Ўрта Осиёдаги мавжуд ҳолатнинг сақланишини  қўллаб-қувватлайдилар. Аммо шуни ҳам кўрсатиш лозимки, Москва ва Пекиннинг манфаатлари шу кунлардаги Ўрта Осиё лидерлари билан мос тушмай қолса, улар бу ерлардаги ҳокимият ўзгаришларини қўлламайди деб ҳам бўлмайди.

Нашрнинг оригинали:

La primavera araba non arriverà in Asia Centrale 11/07/2012 (“Limes”, Италия), Фабио Индео (Fabio Indeo)

Материал, centrasia.ru адресдаги  рус тилидаги вариантидан олиб ўзбекчага ағдарилди.

Таржимон: Алибой Йўляхши, 16.07.2012, душанба