Абдурауф ФИТРАТ

Нажот йўли

(13-қисм)

ЛИСОНИЙ ИЛМЛАР

Жамият тарихи эса уч қисмга бўлинади:

1. Илм ва адабиёт тарихи.
2. Табиий тарих.
3. Сиёсий тарих.

Илм ва адабиёт тарихи олимлар ва шоирлар тоифаларини, илмларнинг турлари, даражаларини ва ўрганиш усулларини текширади. Табиий тарих махлуқотларнинг истеъдоду қобилияти ва жонзотларнинг хосиятлари ҳақида маълумот беради.

Такрор ва такрор айтдикки, диний ва ижтимоий таълимотимиз Қуръони карим ва ҳадисларда мавжуддир. Қуръони карим ва ҳадислар эса араб тилидадир. Яна шариъатга оид аксар китобларимизни олимлар араб тилида ёзганлар. Бинобарин, шуларни тушунмоқ ва билмоқ учун араб тилининг сарфу наҳвини ўрганишимиз зарур. Лекин бу етарли эмас, балки Қуръони карим маъноларини чуқур тушунишимиз учун балоғат илми¹⁴⁰, илми баён¹⁴¹ ва илми бадеъ¹⁴² ни ҳам билишимиз лозим. Бу илмларни ўрганишимиз зарур эканлигига шак-шубҳа йўқдир. Лекин, шуни ҳам унутмаслик лозимки, бу илмларни ўрганиш шундай (ҳиссий) лаззат олиш учун эмас, балки зарурат юзасидан, олий диний маълумот олиш учун керак бўлади. Араб тилини диний илмларга эга бўлиш учун ўрганиш зарур. Бир умр араб тилини ўрганиб, диний илмларни ўзлаштирмаган одамлар адашганлардир. Бундай кишилар намоз ўқиш учун таҳорат қиламан, деб, таҳорат билан овора бўлиб, намозини қазо қилган кишига ўхшайдилар.

Энди, ҳурматли ўқувчи, нақлий илмларнинг иккинчи қисмига шарҳ берамиз.

ТАРИХ ИЛМИ

Тарих илми ўтган қавмларнинг умумий аҳволини биз-ларга ибрат ва дастуруламал қилиб нақл ва муҳокама этади. Бу илм, аввало, икки қисмдан иборат:

1.Муқаддас тарих.

2.Маданият¹⁴³ тарихи.

Муқаддас тарих — анбиёлар аҳволи ва ҳазрати Пайғамбаримиз сийратларини бизга тушунтиради.

Жамият тарихи эса уч қисмга бўлинади:

1. Илм ва адабиёт тарихи.
2. Табиий тарих.
3. Сиёсий тарих.

Илм ва адабиёт тарихи олимлар ва шоирлар тоифаларини, илмларнинг турлари, даражаларини ва ўрганиш усулларини текширади. Табиий тарих махлуқотларнинг истеъдоду қобилияти ва жонзотларнинг хосиятлари ҳақида маълумот беради.

Сиёсий тарих икки қисмдир:

1. Умумий тарих.
2. Хусусий-маҳаллий тарих.

Умумий тарих оламнинг яратилиш вақтидан ҳозиргача дунёда пайдо бўлиб йўқ бўлган давлатлар, халқу миллатлар, уларнинг ҳаёт кечиришлари, тузумлари, йўқолиб кетиш сабаблари ҳақида фикр юритади.

Хусусий тарих бир давлат ёки халқ тарихининг пайдо бўлиб, инқирозга учраш сабабларини ўрганади.

Тарих жуда қадимий бир илмдир. Юнонлилар энг биринчи бўлиб тарих ёзган қавмлардан ҳисобланади. Ислом зуҳур топиб тараққий этгандан сўнг уламоларимиз бу илмда ҳам анча саъй-ҳаракат кўрсатиб китоблар ёзганлар. Ҳатто тарих илмини ислоҳ қилиб фойда бахш этувчи фанга айлантирганлар ҳам мусулмон олимлари бўладилар. Аҳли исломларнинг тарих илмида ҳам маҳоратлари юксак бўлган, улар фойдали ва қимматбаҳо, тарихга оид асарларни ёзиб қолдирганлар.

«Тарихи Абулфидо»¹⁴⁴, «Тарихи Ибн Халдун»¹⁴⁵, «Тарихи Табарий»¹⁴⁶ шулар жумласидандир. Шу учта муаззам китоб ҳам араб тилидадир. Бу асарларни фарангликлар (оврўпаликлар) ўз тилларига таржима қилганлар. Қайси миллат яшашни (равнақу тараққиётни) истаса, тарихини билиши лозим бўлади. Зеро, тарих бир кўзгуга ўхшайди, ҳар бир қавм ўзининг аҳволи ва ижтимоий ҳаёт қоидаларини унда кўриб, яхшини ёмондан фарқ қиладиган бўлади. Равшанроқ тушунтирсак, яъни қайси миллат юксалиш фикрида бўлса, ўтган қавмлар тарихига мурожаат қилади, уларни ҳалокатга етказган сабабларни билиб, уларни тарк этиб, бирон-бир миллатнинг ривожи ва тараққиётига сабаб бўлган қонунлар бўлса, уларни қабул қилади. Шунинг учун ҳам Ҳақ жалла ва аъло Қуръони каримнинг бир қисмида ўтган қавмларининг тарихини беради. Агар бу илмда зарар бўлганда эди, Худованди карим Қуръонда унга жой бермасди. Тарих илмининг зарурлиги ҳақида мана шу оятни келтиришимиз кифоя қилади: «Эй Муҳаммад, уларга тарихдан ҳикоя қил, токи ўтган қавмлар ҳақида (одамлар) билиб олиб, ўйласинлар ва ибрат олсинлар»¹⁴⁷.

(давоми бор)

140.Балоғат илми — араб филологиясидаги поэтика масалаларини ўрганувчи илм.
141.Илми баён — ифода хусусидаги илм.
142.Илми бадеъ — бадиий санъатлар.
143.«Маданият» сўзи бу ўринда «культура» маъносида эмас, балки бу арабча сўзнинг (мадина — шаҳар) лисоний хусусиятларидан келиб чиқиб, шаҳарда яшовчи аҳоли, яъни жамият маъносида келади.
144.Тарихи Абулфидо» — Исмоил ибн Али Абулфидо (1273—1331 йилларда яшаган), араб тарихчиси ва географи. «Мухтасар фи тарих ал-башар» (Башариятнинг қисқача тарихи) ва «Тақвим ал-булдон» (Мамлакатлар тартиби) асарларнинг муаллифи (тарж.).
145.«Тарихи Ибн Халдун» — Абдураҳмон Абу Зайд ибн Муҳаммад ибн Халдуннинг «Китоб ал-ибар» ва унинг «муқаддима»си назарда тутилмоқда (тарж.).
146.«Тарихи Табарий» — Абу Жаъфар Муҳаммад ибн Жаррир ат-Табарийнинг «Тарих ар-русул вал-мулук» (пайғамбар ва подшолар тарихи) номли асари. Ислом давлатлари тарихини 915 йилгача баён қилган. Асар сомонийлар вазири ал-Балъамий томонидан тожик тилига таржима этилиб, қайта ишланган (тарж.).
147.Қуръони карим, Аъроф сураси, 175—176-оятлар мазмуни берилган (тарж.).